Незаживающие раны войны...

Алексеев Николай Иннокентьевич

Мин эһэм, Алексеев Николай Иннокентьевич, 1934 сыллаахха Күндэйэҕэ төрөөбүтэ. Кини сэрии буоларыгар 7 саастааҕа. Эдьийэ Анна 10, балта 3 саастаахтара. Ийэлэрэ, Ксения Фомична фермаҕа ыанньыксытттыыра. Аҕалара Иннокентий Алексеевич сэбиэт секретарынан үлэлиир этэ, ол иһин сэрии маҥнайгы сылыгар сэриигэ ыҥырыллыбатаҕа. Онтон 1942 сыллаахха аҕалара Сунтаар остолобуойугар үлэлии киирбитэ. Ол сыл бэс

ыйыгар иккис хомуурга сэриигэ ыҥырыллыбыта.

Хос эбэм үс оҕону кытта бэйэтэ хаалбыта. Ол сыл күһүнүгэр эһэм оскуолаҕа киирбитэ. Кини интернакка олорон Сунтаар оскуолатыгар үөрэммитэ.

Ханнык баҕарар сэрии сылларын оҕотун курдук кини уһун өрөбүллэргэ Күндэйэҕэ тахсан ийэтигэр ынах ыаһан, от оттоһон, оҕус сиэтэн, мас мастаан, балыктаан көмөлөһөрө. Ол быыһыгар кыра балтын көрөрө. Аҕалара сэриигэ Молотовскай уобаласка хайыһар этэрээтигэр сулууспалыы сылдьан 1943 сыл тохсунньу ыйыгар сураҕа суох сүппүтүн туһунан хара сурук кэлбитэ.

Онон хос эбэм 3 оҕотун кытта бэйэтэ хаалбыта. Ону ол диэбэккэ сэрии ыар сылларын туораан, оҕолорун этэҥҥэ улаатыннаран үтүө дьон буолалларыгар туох баар күүһүн уурбута.

Эһэм 7-с кылаас кэнниттэн оскуолаттан уурайан ийэтигэр көмөлөһө тахсыбыта. Ол курдук 15 сааһыттан колхоз үлэһитэ буолан эдьиийэ, балта үөрэнэллэригэр төһүү күүс буолбута. Эдьиийэ Анна Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрэн учуутал, балта Капиталина кооперативнай техникуму бүтэрэн бухгалтер буолбуттара. Оттон мин эһэм 1957 сыллаахха ыал буолан баран тракторист, шофер курстарыгар үөрэнэн механизатор буолбута. Кини «Ленин» орденнаах «Элгээйи» совхоз биир бастыҥ механизатора, «Үлэ Кыһыл Знамята» орден кавалера.

Алексеева Нина, 7б кылаас, 2015 сыл.

Поколение детей войны – это наши бабушки и дедушки, а у кого-то это даже прабабушки и прадедушки. Хотя детям войны не приходилось воевать самим, во время Великой Отечественной войны им пришлось очень трудно. Их лучшие детские годы пришлись на времена горя и лишений. Современные дети даже представить себе не могут, каково расти во время войны. А тем, кто жил в тылу, запомнились и письма, и «похоронки» с фронта. Многие дети тогда потеряли своих пап, а иногда даже мам и других близких людей. Во время войны почти все люди в нашей стране жили в бедности и лишениях. Многие дети тогда не знали, что такое игрушки.

Детство бабушки и дедушки Евдокии Петровны, Ивана Яковлевича Андреевых пришлось во время войны. Когда началась война, моей бабушке было всего 4 года, а деду 7 лет. По воспоминаниям моей бабушки (бабушка и дедушка умерли давно), до войны было счастливое детство. Все изменилось, когда началась война. Мой прадед Петр Аввакумович по доносу злых людей был невинно осужден, репрессирован и отправлен в Кемпендяйскую тюрьму, где скоропостижно умер (посмертно реабилитирован). Прабабушка Агафья Степановна осталась одна с 6 детьми. Жизнь была очень тяжелой, холодной, голодной. Однажды пришли и конфисковали за неуплату военного налога ружье прадеда, топор, инструменты, швейную машинку бабушки, самовар, медный чайник, уздечку лошади и даже хомусы сестер бабушки. Одним словом, конфисковали в доме все ценное, что было в то время в доме, не думая, выживут ли дети. Чтобы выжить, прабабушка делала все возможное и невозможное, выполняла разную работу. Трое старших жили в интернате, трое младших - с ней. Бабушке в 1941 г. было 4 года, младшему брату 2 года, другому несколько месяцев. Но несмотря на все ее усилия, младший сын умер с голоду. Прабабушка рассказывала моей маме, что очень боялась, что дети не выживут, не проснутся на следующее утро. Очень радовалась, когда утром слышала их голоса. А бабушка не любила рассказывать моей маме про свое голодное, холодное, полное лишений и горя детство, где даже находка запасов полевой мыши было счастьем. После войны прабабушка вышла замуж за фронтовика, вдовца с 5 детьми И.Г. Архипова, с кем прожила счастливо оставшуюся жизнь, родила еще троих детей. А детство моего деда Ивана Яковлевича тоже было голодным, холодным, полным лишений. Он рано потерял свою мать. Его отец, мой прапрадед Яков Степанович, в 1941 г. ушел на фронт. Живым вернулся с войны. Голодное тяжелое детство не прошло даром. Пошатнулось здоровье моей бабушки и дедушки. Они не прожили долго, рано ушли из жизни. К сожалению, о них я знаю только по рассказам моей мамы.

Сейчас дети войны уже стали пожилыми людьми. Их нужно уважать, ведь война отобрала у них детство, им пришлось вынести такое, что мы себе и представить не можем. У детей войны можно узнать много полезного о том, как преодолевать трудности и радоваться малому, ценить жизнь.

Дуня Андреева, ученица 5 «б» класса, 2015 год.

Андреев Иван Петрович

Сэрии саҕана мин 8-9 саастаах этим. Аҕам уонна ийэм мин олорор дьиэбэр олорбуттара (Гагарина уул., 12). Аҕам булчут уонна тимир ууhа этэ, колхозка сайын уhанара уонна от охсоро этэ.

Сэрии саҕана биhиги наhаа аччыктыыр этибит. Аhылык соччо да көстүбэт этэ, куобах этин буллахпытына буhаран сиир этибит. Туулаан аhаан олорбуппут. Мин 3 кылаас эрдэхпинэ, биhиэхэ кэлэн, сэрии бүппүт диэбиттэрэ уонна биhигини аhаппыттара, ону мин өйдүүбүн.

Ол саҕана таҥас-сап суох этэ. Кыhын биhиги интернакка олорон үөрэммиппит. Хаҥалас оскуолатын 4 кылааhын бүтэрэн баран Элгээйи оскуолатыгар үөрэнэ барбытым. Сайын дьон бары окко сылдьаллара, онтон кыhын мас кэрдиитигэр уонна аhылык булааhыҥҥа. Кырдьаҕастар бары үлэлиир этилэр, өрөбүл диэн суох этэ. Сэрии саҕана 4 убайдарым сэриигэ барбыттара, биир убайым эрэ төннүбүтэ. 1955 сыллаахтан пенсияҕа барыахпар дылы киномеханигынан үлэлээбитим. Бииргэ үөрэммит оҕолорбуттанаҥаара суох буолбут быhыылаах.

Сити курдук Андреев Иван Петрович биhиэхэ оҕо сааhын туhунан кэпсээбитэ.

Суруйда Эрхаан Иванов, 8 «а» кылаас үөрэнээччитэ.

БОРОТОВА МОТРЕНА ИВАНОВНА

Тіріппµттэрим сырдык кэриэстэригэр

Тойбохойтон, биллибитинэн, суут уураа±ынан 5 киґи Кэппэндээйи колониятыгар ыытыллыбыт: тµірдэ байыаннай нолуогу кыайан тіліібіккі, биир киґи политическай дьыаланан. Үгµстэрэ онно ілбµттэр. Боротов Иван Иннокентьевич тыыннаах эргиллибит “дьоллоохтортон” биирдэстэрэ буолар. Кини дьыл±атын туґунан Тойбохойтон кыыґа Мотрена Ивановна Боротова 2013 cыл муус устар 27 кµнµгэр суруйбут ахтыытыттан кылгатан кэпсиибит:

“Мин 1938 сыллаахха 10 о±олоох ыалга тохсус о±онон тіріібµтµм. Тіріппµттэрим “Папанин” колхуоска киирбиттэр, ийэм дояркалаабыт, сибиинньэ кірбµт. А±ам ферма±а сарсыардаттан хара киэґэ±э дылы атынан от тиэйбит. Михайлов Ньукулайдыын от охсор, мунньар массыыналары µлэлэппиттэр, саппаас чаастары оІорбуттар.

Сэрии са±аламмыт. Уол о±олорбут ыалдьан утуу-субуу ілбµттэр. Улахан убайым сэрии иккис сылыгар оттуу сылдьан, бэбиэскэ тутан, сарсыныгар айаІІа туруммут. Онтон ыла дьонум уолларын кірбітіхтір, убайым сэрииттэн тіннµбэтэ±э. Кини синньигэс хара сирэйдээ±э, хортууґугар кус сымыытын хомуйан а±алара ійбір хаалбыт. Убайым биир киґинэн чэй ыыппыт этэ. Ийэм ол чэй суутун суулаан илдьэ сылдьара, сотору-сотору сыллыыра, уолун саныы сырытта±а.

Соторунан сэрии ыар тыына биллэн барбыта: хара суруктар кэлитэлээбиттэрэ, нолуок бі±і тµґэр буолбута. Ынахпыт этин да, арыытын да сиэппэттэрэ, арыыны уулларан баран туттарарбыт. Биґиги Михайлов Баґылайдаа±ы кытта дьукаах олорбуппут. Кинилэр 3 уол о±олоохторо, ийэлэрэ Өрµµнэ ийэбин кытта дояркалыыра. Биирдэ а±ам байыаннай нолуок тіліірµ сµіґµтµн этин Тойбохойго Хабырыыс диэн сельпо±а председателлиир табаарыґыгар хаалларбыт. Онто нэдиэлэнэн атыылыам диэбит. А±ам харчытын ирдэґэ барбыта, Хабырыыґа Сунтаарга киирбит, кэргэнэ µі±эн таґаарбыт. Инньэ гынан этэ да, харчыта да суох тіннµбµт, Баґылайдаах эмиэ кыайан тіліібітіхтір. А±ыйах хонугунан нолуогу тіліібітµгµт диэн кинилэри хаайыыга илдьэллэр. Колхуос председателигэр Николаевка: “Бу дьонуІ кыайа-хото µлэлииллэр эбит, биир ый бултуулларыгар кіІµллµµбµт”, – диэбиттэр. Онуоха - “Суох, бардыннар”,- диэн аккаастаан кэбиспит.

Биґигини кытта тулаайах уол олорсубута. Өлі сытар кулун буутуттан быґан, µтэн сии олорорун туппуттар, кулуну уоран сиэтэ диэн буруйдаабыттар. Сирэйэ, этэ кµп-кµіх этэ. “Кырбаатылар”, - дии-дии ытаабытыгар, наґаа да аґыммытым. “Сарсын бу Боротовтаа±ы кытта хаайыыга бара±ын”, - диэн дибдийбиттэр. Киэґэ чэйдии олорон ійдіібµппµт: уолбут суох. Кірдііґµн бі±і буолла. Колхуос куґа±ан хотонугар кµкµргэ ыйаммытын булбуттара. Биґиги аґынан ытастыбыт, дьоммут мі±ін тохтоттулар. Сарсыарда эрдэ турдубут. Икки ыалынан ытаґыы - сатаан чэйдээбэтибит да±аны. А±ам биґигини кіті±ін сыллаталаата. «Тыыннаах кэлэр биллибэт. Хайдах киґи-хара буоларгыт буолла”, - диэн ытамньыйда. Ийэм эрэйдээх биир да тылы кыайан саІарбата. Соннук а±ам Баґылайдыын бардахтара ол.

Дьэ ол кэнниттэн са±аламмыта эрэйдээх-буруйдаах олохпут. Сарсыныгар Ачайаас киирээт да: “Ити уолу кімµІ!”- диэн кµргµйдээн то±о барда. Бары ытаатыбыт. “Ытаґан, µіІІµт кібі турумаІ! Хата элбэхтик µлэлээн, элбэх дохуоту ылар дьон буоллугут”, - диэн кµлµµ гынан дьаллаІнаата. Ийэм аах уолу тахсан кірдµлэр, бµтµннµµ біп-бідіІ быт буолбут этэ. Биґиги ону кірін баран хотуолаан бі±і. Кµрдьэх ылан, буор хаґа бардыбыт. Ийэлэрбит хастылар, биґиги кімібµт диэн тіґі буолуой? Буоругар мас уонна харыйа тэлгэттибит, уолбутун утуйар таІаґыгар суулаан, о±ус сыар±атыгар тиэйэн а±аллылар. Умса сытыаран, суоруна тоґо±оґун а±алан µрдµгэр уурдулар - ити бэйэтэ дьаґаммытын иґин диэн быґаардылар. Ийэлэрбит: “Дьоммутун хаайыыга ыытан баран, ата±астаан эрдэ±иІ”, - диэн ытамньыйдылар.

Сотору ийэбин дояркаттан ууратан, субай сµіґµгэ бостууктаа диэн дьаґайдылар. Онтон µµтµ Тиитиктээх ферматыттан ыла±ын диэн буолла, онно бµрµсµлµістээх ынахтар тураллар эбит. Ыраах ба±айы, 5-6 биэрэстэлээх сиртэн, иэдьэгэйдээн таґабыт. Кµн аайы сµіґµлэрбитигэр тµптэлиибит, о±уруот абырахтыыбыт, онтон ферма±а баран иэдьэгэй оІоробут - ол тухары ийэбиниин иккиэйэхпит: эдьиийим ыраах ферма±а, Анна Илимнииргэ санаторийга, Дария Куокунуга саІаспытыгар о±о кірі барбыттара.

Биир кэмІэ ийэм хара±а ыарыйда. Барар сирбит ойуур, силис-мутук бі±і. Ийэм ити баран охтор, бу кэлэн сууллар. Суолбут µгµс аІарын ытаґа-ытаґа айанныыбыт. Арыт иэдьэгэйбитин ті±і тµґэн кэбиґэбит, эрэй бі±і, µрдµн эрэ хомуйан ыла сатыыбыт. Ол эрэйдэнэ сырыттахпытына, эмис ба±айы ынахпыт сµтэн хаалла. Хайыахпытый, ийэм Ачайааска тыллаата. Дьэ µігµлээн то±о барбат дуо: “Уоран сиэн баран сымыйанан ытыы-хайыы турума! Сарсын ынаххын ферма±а таґааран баай!”. Ийэм эрэйдээх: “Уоран сиэбэтэ±им, ынахпытын ыллаххына хоргуйар буоллахпыт”, - диэтэ. Ачайаас: “ӨлµІ да хайааІ”, - диэбитин наґаа ійдµµбµн.

Оччотоо±у кыґал±алаах кэм о±олоро эрдэ улааппыппыт, дьоммут кыґал±атын тэІІэ µллэстэрбит. Ийэм тµµнµ быґа ытыы хоноро, мин эмиэ ийэбин кууґа сытан ытаан тахсарым, а±абын ахтарым. “А±ам баара буоллар, Ачайаас ынахпытын ылыа суох этэ”, - дии саныырым. Ити тухары а±абыттан сурах суох, ийэм эрэйдээх: “Тыыннаах эрэ, суох эрэ”, - диэн санааргыыра. Ачайаас сµппµт ынаххытын кірдііІ диэн дибдийэрэ. Оттон биґиги ынах кірдµµрбµт оннугар ферма сэбиэдиссэйэ Федоров Холооско от мунньарбыт. Биирдэ хонтуора±а ыІырдылар. Ийэм эрэйдээх хаайыыга симээри гыннылар, хайдах киґи буолуоІуй диэн санаар±аата. Иккиэн бардыбыт. Сэбиэт Балбаара тахсыбыт эбит, кини ийэбиттэн ыйытта: “Ынаххын хайдах сµтэрдиІ?” Ийэм туох баарынан кэпсээн биэрдэ: тµптэ тэпсиллэн хаалбытын, мин кыыннаах быґах булбуппун. Мин ону Ачайаас: “Бу миэнэ, µнµрµµн тµґэн хаалбыт эбит”, - диэн ылбытын этэн биэрдим уонна ынах кірдµµрбµт оннугар Холооско от мунньабыт диэн кэпсээтим. Ийэм кистээн оройго биэрдэ. Балбаара наґаа кыыґырда. “ДьоІІун ынах кірдітір оннугар от мустара сылдьа±ын, дьонно эбии биэрэн кірдііІ!” – диэн дьаґайда. Онтон бэттэх от муспатахпыт, ынах да кірдіібітіхпµт. Ынахпыт кістµбэтэ, бэйэбит ынахпытын колхуоска тутан ыллылар. Мин аччыктыырым, ол эрэн ийэбиттэн аґылык кірдіібітµм. Ымсыырарым диэн сайын дьон кус-куобах бі±інµ іліріллірі да±аны, а±ам табаарыстара хайыґан да кірбіккі ааґаллара. Ферма дьахталлара ытаґаллара: “Дьоммут бааллара буоллар, биґиги да кус-куобах сиэ этибит”.

Сотору бухгалтер Яков ааґыныы суруйбут диэн сурах кэллэ. Ийэм итинник суруйдахтарына буруйа суох диэн босхолуулла𠵴µ диэн истибит этэ. Кµґµн о±олор бары оскуола±а киирдилэр, мин со±ото±ун хааллым. Биирдэ халааІка оґох иннигэр олордохпуна, биир киґи нэґиилэ сырдыр±аан киирэн кэллэ. “ДьонуІ?» - диэн сэниэтэ суох ыйытта. Мин куттанан орон анныгар састым. Киґи саІата суох олорор, мин кірдіхпµнэ, отой дьардьама. Онтон Баґылай кэргэнэ Өрµµнэ киирдэ. “Ханна баран иґэр киґигиний?” - диэн ыйытта. АнарааІІыта: “Хайа, билбэтиІ дуу?” - диир. Онтон Өрµµнэ: “Уйбаан эбиккин дуу? Хайа, БаґылайыІ?” – диэн ыйытта. Били киґи: «Ааґыныыта кэлэ илик, хаалла”, - диэтэ. Өрµµнэ ытаан барда. Онтон утуу-субуу дояркалар киирдилэр. Оо, онно кірбµтµм: а±ам олох уІуохтаах-тириитэ эрэ хаалаахтаабыт, уІуохтара тириититтэн туспа сылдьар курдуктар. Хас да кµн а±абар чугаґаабакка сырыттым, ферма дьахталлара кірі-кірі ытыыллар эрэ. Сотору буолан баран, ойуурга туґах иитэ та±ыстыбыт, а±ам нэґиилэ сырытта. О±олор кинини батыґа сылдьан туґах ииттибит, сохсо абырахтаатыбыт. Маны барытын бэйэбит оІордубут: а±ам кµµґэ да, кыа±а да суох, сотору-сотору сынньанар. Хас да хонон баран кірбµппµт, туґахха µс куобах иІнибит. А±ам биир куоба±ы кыайбата - ол курдук быстарбыт этэ.

Онтон хас да хонно быґылаах, Ачайаас кэллэ. А±ам олох кини диэки кірбіт, кэннинэн олорон кэпсэттэ, кэлэйбитэ оччо буолуо. Кµµс ыларгар диэн 1 куул бурдук, 4 киилэ арыы, биир ына±ы ыан иґэргэ диэн кіІµллээтэ. А±ам: «Баґылай туґунан то±о ыйыппаккын?”-диэбитин Ачайаас саІарбата. Фермалардыын дьэ килиэп сиэн µірµµ-кітµµ бі±і. Кэлин билбиппит: Баґылай ааґыныы кэлиэн биир хонук иннинэ ілбµт эбит. Куобах саа±ынан хааґылаан сии олордо±уна туппуттар. Кырбаан баран биир ыстакаан туустаах ууну иґэрдибиттэр уонна муустаах подвалга бырахпыттар, онно ілбµт.

Били ийэм “уоран сиэбит” ына±ын Хлебов Холооґойунан атыылаттарбытын а±ам ыалтан истибит. Ол ыалга хас да хонон, арыый сэниэ ылбыт. Холооґой: «ҮІµс, мин туоґу буолуом”, - диэбит. Бу манна ааґыныы суруйбут Яков, табаарыґа Холооґой эмиэ кыттыгастаахтар эбит. “Саамай куґа±ана диэн - табаарыс таІнарыыта. Дьон диэн дьон - киґи µчµгэй эрэ бириэмэтигэр µчµгэйдэр эбит”, - диир буолара кэлин а±ам.

Ийэбин ферматыгар тіннүннэрбиттэрэ, субай сµіґµтµн атын киґиэхэ туттарбыттара, ынахпыт тіннµбэтэ±э. А±ам сэниэлэнэн кустуур, куобахтыыр буолуо±уттан, киэґэ аайы биґиги да кус-куобах сиир буоллубут. Онтон а±абын колхоз аґын-µілµн харабыллата анаатылар. Биир тµµн тахсыбыта дьоннор саІарсаллар, ат сыар±атын олгуобуйата тыаґыы𠵴µ. А±ам саатын ылар: “Кимнээххитий? Ытыалаан кэбиґиэм!” Онно Ачайаас: “Уйбаан, Уйбаан, биґиги бурдук биэриэхпит”, – диэбит. Өлбіккі тыыннаах кэллэ диэн иккиґин хаайыыга ыытаары, бурдук биэрэ сатаабыт. “СµікээІ сибилигин, саанан ытыалаан дьону ыІырыам!” –диэбитигэр биирдэ сµікээбиттэр. Ачайаас а±абытын иккиґин хаайыыга ыытан, биґигини имири эґиэ эбит. А±ам иккиґин барбыта буоллар, эргиллибэт этэ буолла±а.

А±ам хаайыы туґунан харах уута суох кэпсээбэт этэ, іссі ынырыгын биґигини харыстаан кэпсээбэтэ±э буолуо дии саныыбын. Лаа±ыр начальнига дьоІІо босхолуубун дии𠵴µ уонна кэннилэриттэн ыттары ыыталыыр эбит. Онтулара киґини тиэрэ кітін, хабар±атыгар саба тµґэн, олох тиниктээн, сонно кірін турдахтарына сиэн кэбиґэр этилэр диирэ. Сытыы-хотуу, µірэхтээх дьону буор хастара ыыталыыллар эбит. Уу да, аґылык да биэрбэккэ, моруу гынан іліріллірі µґµ. Аччык дьоІІо туустаах ууну биэрэллэрэ дьэІкэччи иґэн хаалаллар эбит. А±ам µлэґитэ бэрт буолан тыыннаах хаалбыт. Уонна онно, Кэмпэндээйигэ, табаарыґа Михайлов Ньукулай уора-кісті ас таґан кіміліспµт. Үтµі санаалаах харабыллар бааллар эбит: хам-хаадьаа аґылык а±алалларын кірбіті±і буолалла𠵴µ. А±ам биґиги дьолбутугар оннук µтµі дьон баар буолан тыыннаах хаалла±а. Киниэхэ кіміліспµт дьоннорго µйэ-саас тухары махтал буолуохтун.

Кэлин а±ам Ньукулайдыын от охсор, мунньар массыыналары, сиэйэлкэни ірімµіннээбиттэрэ, уґаммыттара. Ньукулай суох буолтун кэннэ, дьонугар кіміліспµппµт. Ньукулай уола Аркадий Михайлов кэнники летчик буолбута, со±отох бэйэтэ элбэх о±олонон, а±а ууґун тэниттэ.

А±ам колхуос сµіґµтµн туохтан да иІнэн турбакка эмтиир-томтуур этэ. Ынах искэІ буолбутун, сµіґµ сµґµі±э бµтэйдии испитин олох эмтээн кэбиґэрэ. Сµіґµ иґэ µллµбµтµн салгын таґааран эмтиирэ. Хааны буойар этэ. Кыра эрдэхпинэ биир дьахтары быыґаабыта. УІуох хайдыбытын, тостубутун имэрийэн билэр этэ. УІуох тостуутун имэрийэн, тарбахтарынан массаастаан, сааґылаан тутара. Кімµлµік оґох иннигэр олорон арыынан уІунуохтуура, мин онно кіміліґір этим.

Биґиэхэ киґи бі±і сылдьар этэ. Туох баарбытынан аґатан–сиэтэн хоннорорбут, биир да киґини холдьохпуттарын ійдіібіппµн. Хоммут, сынньаммыт, эмтэммит дьон махталларын мэлдьи истэрим. Тіріппµттэрим сэрии са±ана эрэйи кірбітіхтірі, а±ам хаайыыга сылдьан кырбаммата±а буоллар, іссі да уґуннук олоруо этэ буолла±а. Биґиги, кэнники тµірт кыргыттара, сэрии са±ана олох кырабытыттан тіґі да улахан дьону кытта тэІІэ µлэлээтэрбит, тіріппµттэрбитин кытта бииргэ олорбут сылларбыт саамай дьоллоох кэммит эбит. А±ам эрэйдээх хаайыыга иккиґин барбыта буоллар, тыыннаах ордуо этибит дуу, суо±а дуу?! Хара санаалаах председатель колхуоґун аґын-µілµн уоран баран, а±абар балыйан, хаайыыга иккиґин ыытаары гыммыт былаана тохтон, оччотоо±у дьоннор кэпсииллэринэн, кыыґыран ілі сыспыт. А±ам ону истэн кэлэйии бі±інµ кэлэйбитэ. Кини, биґиги кэнники дьоллоохтук олоруох быабытыгар, аччык кэмІэ чиэґинэй, киґилии быґыытын сµтэрбэтэх. А±абар ити хаачыстыбатын иґин хоолдьуктаах бэйэм хоІкуйан, сµґµіхтээх бэйэм сиргэ тиийэ сµгµрµйэн туран махтабын. Билигин кырдьан истэ±им аайы, ийэбин аґынарым ааґан-арахсан биэрбэт.

Тіріппµт дьонум барахсаттар наґаа бэйэ-бэйэлэрин убаастаґаллара, суохтаґаллара. Хаґан да улаханнык саІарсыбыттарын ійдіібіппµн. Дьиэ кэргэммитигэр а±а оруола наґаа µрдµктµк турара, а±абыт билиэ, быґаарыа диирэ ийэбит. Олохпор тіріппµттэрим µтµі холобурдара миигин мэлдьи арыаллыыр”.

Бэлэмнээтилэр Николаев Антон, Саввинова Карина,

8”б” кылаас µірэнээччилэрэ

Моя бабушка родилась в Сунтарском районе, в с. Хоро, на аласе Сэбирдэх в семье простого колхозникаГерасимова Меркурия.Маму звали Феклой, детей было трое.

Когда началась война, моей бабушке было 5 лет. Тогда семьи жили в отдельных аласах, телефонов и радио не было. Эта тревожная весть быстро разлетелась по всем аласам. Во время войны было трудно, в колхозах в это время весь урожай отправлялся на фронт, начался голод. От дыма чистого неба почти не было видно, лето было засушливым. В блокадном Ленинграде и то давали паек, а здесь в отдаленных аласах люди выживали как могли. «Чего только мы не ели, чтобы выжить,- вспоминала бабушка,- вкусней и сытней, чем сосновая «үөрэ», в это время не было». На ферме, чтобы получить кружку обрата молока, маленькие дети выстраивались в очередь. Однажды, когда мыли сепаратор, пришел сытый заведующий и вылил обрат на улицу, и дети с земли пили этот обрат молока. «Разные были люди. Мертвых людей складывали у сельсовета, жуткая картина», - вспоминала бабушка. Многие семьи бесследно исчезали. В других семьях старшие выживали, а младшие умирали с голоду, просто старшие не делились с младшими. Дети усердно работали до 7-ми часов вечера на полях, на фермах. Бабушка рассказывала, что от голода они пухли, и кожа становилась почти прозрачной, и от бессилия ничего не хотелось делать, и все время им хотелось спать. После смерти мамы бабушку и брата взяли в интернат, так они остались живы. Вот так закончилось её детство, и так она узнала, что такое холод и голод. Живя в интернате для детей-сирот, она училась в школе. Окончила 8 классов, поступила учиться в медицинский техникум и стала фельдшером, а затем училась на медицинском факультете Якутскогогосуниверситета и стала врачом-фтизиатром. И ее мечта сбылась. У бабушки двое детей: дочь (моя мама) и сын. Моя мама Вилюя Николаевна - врач-лаборант, а дядя Николай - художник-дизайнер.

Никто не забыт, ничто не забыто!

Тойтонов Артур, 6 «б» класс, 2015 год.

Григорьева Екатерина Степановна

Минэбэм, Григорьева Екатерина Степановна, 1939 сыллаахха Бүлүүчээн нэһилиэгэр Хаҥалас колхозтаах дьиэ кэргэнигэр үhүс оҕонон төрөөбүтэ. Кини сэрии саҕаланыытыгар икки саастаах этэ. Аҕата сэриигэ ыҥырыллыбатах, колхоз кадровай булчута буолан, бронь биэрбиттэр. Сааhа 40-на эбит уонна 4-ээх, 3-ээх, 2-ээх кыра оҕолордоох, өссө сэрии саҕаланыытыгар ийэтэ төрдүс оҕотун ыарахан сылдьыбыт. Аҕалара булчут буолан ыраах тыаларынан бултуур үһү. Ардыгар табаннан бэдэрээккэ таһаҕаһы, дьону таһыыга сылдьыбыт. Ол иһин ийэлэрэ кыра оҕолорун, сүөһүтүн бэйэтэ көрө-көрө дьиэтин ис-тас үлэтин үлэлиир эбит. Үстээх кыыс уонна сэрии саҕаланыытыгар төрөөбүт уол кыраларыгар өлбүттэр.

Эбэм убайыныын биэс-алта саастарыттан дьонноругар көмөлөһөн үлэлээбиттэр. Колхоз улэтигэр окко оҕус сиэтээһинигэр, бурдук быһыытыгар улахан дьону кытта үлэлээбитттэр. Ас-таҥас кэмчи бириэмэтигэр тымныйан ыалдьаллара, аччыктыыллара. Ийэлэрэ үлэҕэ сырыттаҕына иккиэн бурдук тардан лэппиэскэ оҥороллоро. Ынахтарын хомуйан түптэ оҥороллор, өрүстэн ууларын баһаллар.

Эбэм дьиэ кэргэниттэн икки киhи Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыттар. Ийэтин бииргэ төрөөбүт быраата Павлов Семён Михайлович 1942 сыллаахха ыҥырыллан барбыта.1-кы Белорусскай, Украинскай фроннар састааптарыгар сэриилэспитэ. Кини Украинаны, Польшаны босхолоһон Берлин куораты штурмалаан ылааһыҥҥа кыттыбыт. 1946 сыллаахха Германияҕа биир сыл хаалан сулууспалаан немец норуотун олоҕун тупсарыыга үлэлээн баран дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. «Слава» орденнаах, 6 мэтээллээх уонна Иосиф Виссирионович Сталинтан үс Махтал суруктаах. Иккис киhи аҕатын быраата Григорьев Анис Вуколович 1943 сыллаахха ыҥырыллан барбыт. 1944 сыллаахха Белоруссияны босхолооһуҥҥа уоттаах сэрии толоонугар сырдык тыына быстыбыт. Онно Витебскай уобалас Лиозно дириэбинэтигэр көмүллэ сытар.

Эбэм орто оскуоланы бүтэрэн 4 сыл колхозка дояркалаан баран Иркутскайга омук тылын институтун бүтэрбитэ. Идэтинэн 41 сыл устата учууталлаабыта. Эбэм педагогическай үлэ ветерана, Россия норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Саха Республикатын үөрэҕириитин бочуоттаах ветерана, А.П. Павлов аатынан Сунтаар 1 нүөмэрдээх орто оскуолатын бочуоттаах ветеран учуутала, Сунтаар нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Эбэм билигин сааһа 76-та.

Дмитриева (Нельбисова) Александра Павловна

Мин эбэм аата Дмитриева (Нельбисова) Александра Павловна диэн, кини 1936 сыллаахха Күүкэйгэ колхозтаах дьиэ кэргэҥҥэ 13 оҕонон төрөөбүт, 13 оҕоттон үhүөлэр эрэ эбит үһү. Ол ыарахан сылларга, эмп-том, ас-таҥас кырыымчык буолан, элбэх оҕоттон аҕыйаҕа тыыннаах хаалара. Ийэлээх аҕата утуу-субуу эрдэ өлөннөр, эбэм 4-5 сааһыгар тулаайах хаалбыт. Оскуолаҕа киириэр дылы улахан убайыгар Нельбисов Василий Павловичка орто убайынаан Гавриллыын олорбуттар.

1945 сыллаахха ыкса-күһүн убайа Василий Күүкэйтэн II Бордон детдомугар атынан илдьэн биэрбит. Детдомҥа олорон аһылыктарын өлүүлээн аһаталлара, быһыы килиэп, үрдүгэр куһуок саахар уонна тоороххой арыы буолар үһү. Оҕо-оҕо курдук оонньуу сылдьыбакка улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Хаатынкалара тэһиннэҕинэ, бэйэлэрэ сап хатан улларан кэтэллэрэ. Сайынын үөрэх бүттэҕинэ оттоон, өрүскэ киирэн лууктаан, күһүнүн отонноон, уолаттар саһааннаан, кирпииччэ үктээн таах олорбокко бириэмэлэрин атаараллара. 4 кылааска үөрэнэ сылдьан, саас икки өттүнэн ойоҕостотон, өлө сыһан, 12 оҕо төрүүр ыйааҕар өр эмтэнэн тыыннаах хаалбыт.

Детдомтан тахсан Элгээйи интернатыгар 6-7 кылааска үөрэнэн баран, уурайан Элгээйи интернатыгар прачканан - хас биирдии оҕо утуйар, кэтэр таҥаһын илиинэн сууйара, оһох оттооччунан үлэлээбитэ, 12 оһоҕу сарсыарда, киэһэ отторо, кэлин остуорастаабыта, билиҥҥи курдук кырааскалаах муостаны сотон ылар курдук буолбатах этэ, талах миинньигинэн харбаан, талах миинньиги атаҕынан тэбэн сууйаллара, ол сылдьан оҕолору кытта тэбис-тэҥҥэ оонньоон ылара. Оҕо буолан, бу ыарахан үлэлэрин сүүрэ сылдьан үлэлээн күнү соннук бүтэрэрэ. Сайынын тубдиспансерга таҥас сууйааччынан, иһит сууйааччынан, хас быраас, сиэстэрэ маҥан халаатын, ыарыһахтар утуйар таҥастарын, илиинэн сууйан, чох өтүүгүнэн өтүүктээн, биирдэ да таҥас кирдээх диэн мөҕүллүбэккэ үлэлээбитэ, этэҥҥэ ыалдьыбатаҕа. Тулаайах, дьаһыйар-бэрийэр киһитэ суох буолан үөрэнэн идэ ылымматах. Сельпоҕа пекарынан үлэлии сылдьан, эһэбин Дмитриев Егор Петровиһы көрсөн ыал буолан, 12 оҕону төрөтөн, Герой-Ийэ аатын ылбыта. Хос сиэннэрдиин холбоон 40-ча, үлэ бэтэрээнэ буолан, 79 хаарыгар үктэнэн, “Сэрии тулаайахтара” мэтээл ылаары долгуйа күүтэ сылдьар.

Иванова Саина, 6б кылаас, 2015 сыл.

Евсеева Татьяна Дмитриевна

Татьяна Дмитриевна 1935с. Крестях нэһилиэгин «Сэрии киирбит» диэн учаастагар бэрт дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүт. Сэрии саҕаланарыгар 5 эрэ саастаах эбит. Аҕата ыалдьан, ийэтэ соҕотоҕун отун-маһын, 3 оҕотун көрөн му²нанаахтаабыт. Кураан туран туох да үүммэт эбит, онтон сылтаан онно-манна уот бөҕө турбут. Ас эбинээри Таня ийэтин кытта, бэс субатын суллаан киллэрэн, ууга буһаран сииллэр эбит. Аччыктаан дьон бөҕө өлөр, ону хомуйан, биир оҥкучахха барыларын көмөллөрі үһү. Оҕолор үлэлэрэ: бугул түгэҕин харбааһын, оҕус сиэтии, бурдук туорааҕын хомуйуу.

Татьяна интернакка олорон оскуоланы бүтэрбит. Иитээччинэн өр сылларга үлэлээбит, ол иһигэр 16 сыл детсад сэбиэдиссэйинэн үтүө суобастаахтык үлэлээн, билигин сынньалаҥҥа олорор. Татьяна Дмитриевна икки кыыс амарах ийэтэ, элбэх сиэн тапталлаах эбэтэ.

Татьяна Дмитриевна ахтыыта

Мин 1935с. сэтинньи 1 күнүгэр Кириэстээххэ "Сэрии киирбит" диэн 2-3 ыал олорор сиригэр төрөөбүтүм. Төрөппүтэрим колхозка үлэлээн, сыл бүтэһигэр көлөһүн күнүгэр төһөнүөлөрбүттэринэн дохуот аахсаллара. Онно арыынан, аҕыйах солкуобай харчы дуомун аахсан, бэйэлэрин кытта биһигини, үс оҕолорун, иитэн олорбуттара. Аҕабыт эрдэ хараҕа суох буолан, эбэбит аныгы диагноһынан инсуллаан, орон киһитэ буолаахтаан, аҥардас ийэбит илиитигэр аҕабытынаан түөрт иитимньи хаалбыппыт. Ийэм ойууртан маһын бэйэтэ кэрдэн булунара, эрдэ туран, хойут утуйан колхоз үлэтигэр умса түһээхтиирэ. Аны санаатахха, ыарахан олоххо олорбут дьоммут.

Сэрии саҕана дьон бөҕө аччыктаан, суолга хоргуйан охтон өлбүтүн күн аайы истэрбит. Биһигинниин сэргэ олорбут эдьиийбит аах түөрт оҕолоро күн быысаһан өлбүттэрин, биир ииҥҥэ көмпүттэрин умнубаппын. Биһиги сэрии саҕана хоргуйан, бэс маһы кыһыйан, буһардаҕа буолан, сии сатыырбыт да, туох киһи тотор аһа буолуой? Таба сиир лабыктатын хомуйан, лэппиэскэ курдук буһаран муҥнанарбыт да, ол үлтүрүйэн буруо бөҕө буолан аһыыта,үүтэ, чэйэ суох, сылбырхай ууну кытта амтана куһаҕана бэрдэ.

Мин балтыбын, бырааппын батыһыннаран, сарсыарда эрдэ туран, буолаҕа тохтубут бурдугу хомуйан, киэһэ, аны санаатахха биригэдьииргэ буолуо, туттарар этибит. Балтым кыра буолан, бурдук куолаһын илиитинэн кыайан быспакка, айаҕынан, тииһинэн быһан муҥнанан, тонуур этэ. Ол куолас хомуйбуккуттан ордорон, дьиэҕэр илдьэриҥ булгу бобуллара. Кутуйах хаһааһын булан кистээн, илдьэ бараары гыннахпына, былдьаан ылан ытатан сордууллара.

Мин ол сахха төһө да кырам иһин, буола хоруталларыгар, охто охто, оҕус сиэтэн, омурҕаҥҥа күөлгэ киирэн, миинньэн оҕус уулатар этим. Аны санаатахха, үлэһит илии тиийбэтэ буолуо? Буолаттан бурдук быстаран, түүрэн түһэртииллэрэ. Бурдук быһар туох эрэ косилка курдук баар быһылааҕа. Ону бурдуктан ылан саҕалаан, баайар быа оностон эрийэн, аныгыскы эргийэн кэлэн түһэриэр диэри баайан иһиэхтээх этим. Хайдах бүтэрэн иһэрбин өйдөөбөппүн. Олус сылайарбыт. Утуктаан муҥнанарбын өйдүүбүн.

От саҕана, бугул түгэҕэ харбата эрдэ туруоран илдьэ бараллара. Улахан дьон табахтыыр кэмигэр, бугул күлүгэр олорон утуктаан, дьон саҥатын барбах, ыраах баҕайыттан, истэр буоларым.

Сэрии саҕана, саатар уот кураан буолан, туох да үүммэтэ. Баҕар, сир аһа баара буолуо да, онно эйигин үлэлэппэккэ ыытан оонньуу сылдьыбат кэм быһыылааҕа. Ким да хортуоппуй эҥин олордор эбээһинэстээҕин отой өйдөөбөппүн. Арааһа, ол сахха олорпотторо буолуо. Улахан да дьоҥҥо, оннооҕор оҕолорго, өрөбүл, сынньалаҥ диэн суоҕа. Оннук баар буолуохтааҕын туһунан билбэт да этилэр. Кураан, ойуур баһаара буолан, таһырдьа күп-күөх буруо бөҕө. От-мас умайбыт күлэ үөһэ көтө сылдьарын тута сатыыр, мунньар этибит.

Аҕабыт эрэйдээх үчүгэй олоҕу олорбокко, биһиги киһи-хара буоларбытыгар тиийбэккэ, өлөөхтөөбүтэ. Хата ийэбит син үчүгэй олоҕу билэн, сиэн көрөн өлбүтэ.

Билигин мин өҥ-тот олоҕу билэн, бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун. 1958 сылтан оҕо иитиитигэр үлэлээн, педагогическай үлэ ветеранабын. Күүһүм тиийэринэн көмөлөһөн, Кыайыыны уһансыбыт өҥөбөр - тыыл ветеранабын. Онон дьоллоох киһинэн ааҕынабын.

10 «а» кылаас,

кылаас салайааччыта Иванова Наталия Ильинична

ЕГОРОВА МАРИЯ ИВАНОВНА

1941 сыллаахха бэс ыйын 22 күнүгэр Германия фашистара биһиги дойдубутугар сэрииннэн саба түспүттэрэ.

Мин онно 10 саастаах оҕо этим. Дьаархан нэһилиэгэр Тээттиир сэттэ кылаастаах оскуолатыгар армияҕа ыҥырыллыбыттар мустубуттара. Ол иһигэр мин аҕам Федоров Иван Алексеевич ыҥырыллыбыта, оскуолабыт директора Васильев Николай Иванович, учууталлар ыҥырыллыбыттара. Мин аҕабын уонна оскуола директорын аһынан ытаабытым. Сарсыныгар атынан, сатыы Дьокуускайга айаннаабыттара. Военнай бэрэбиэркэҕэ сылдьан, сорохторо доруобуйаларынан сыыллан, Дьаархаҥҥа төннүбүттэрэ. Мин аҕам, тириитэ баастаах буолан, төттөрү кэлбитэ.

Аччыктааһын, уот-кураан, тоҥоруу сатыылаабыта. Саас ыспыт бурдукпут, хортуоскабыт тоҥоруу буолан үлүйэн хаалара. Сэрии сылларын кытаанаах тыыннара биллэн барбыта. Сэрии буолар сылыгар сэттэ кылаастаах оскуолаҕа мин бастакы кылааска үөрэнэ киирбитим. Колхуос кытаанах үлэтэ барыта оҕо, дьахтар илиитигэр хаалбыта. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тыылга үлэлииллэрэ. Мин от мунньуутугар, от кээһиитигэр үлэлээбитим.

Ийэм Федорова Мария Васильевна оскуолаҕа остуораһынан үлэлээбитэ. Аҕам оһох оттон оскуоланы сылытара. Оскуола кыһын оттор маһын далгычыагынан аттаах сыарҕанан аҕалаллара, үөрэнээччилэр маһы илиинэн эрбииллэрэ, саһаан маһын бэлэмниирбит. Кыргыттар эрбиибит, уолаттар хайыталлар, кыра оҕолор саһаан туруораллар.

Электричество суох. Сарсыарда тоҕус чааска үөрэнэбит. Хортуосканы оҥо быһан иһигэр хоргуну кутан, чүмэчи оҥорон,партаҕа сырдатынааччыбыт. Тэтэрээт диэн суох, ким кинигэлээх кинигэҕэ суруйар этибит. Оскуолабыт тымныы, итии аһылык баар этэ. Сэлиэһинэй бурдугунан ууга хаһылаан сиэтэр этилэр. Кружкабытын суумкаҕа баайан илдьэ сылдьарбыт. Ол хааһы үчүгэй да этэ..

Сэрии ыар сыллара биэс сыл устата барбыта, ити сыллар олус кытаанах күннэр-дьыллар этилэр. Баһаар буолар, аһыыка түһэр, от үүммэт, тымныы хортуосканы, бурдугу тоҥорон кэбиһэр. Аҕыйах хаалбыт эр дьон оту күрүөлүүллэрэ. Дьаархаҥҥа үс холхоз баар этэ, «Чуукаар», «Второй пятилетка», «Будьуоннай». Тээттиир оскуолата ортотугар турар, ол иһин оҕолор оскуолаҕа сатыы сылдьаллара.

Күн-дьыл ааһан испитэ, түүннэри-күнүстэри үлэлээн, куобах тириитин имитэн ийэлэрбит, эбээлэрбит үтүлүк, бэргэһэ тигэн фроҥҥа ыытар этилэр.

Уоттаах сэрии бэһис сылыгар барбыта, ол эрээри сэриигэ барбыт дьоннорбутуттан үгүстэрэ төннөн кэлбэтэхтэрэ. Сэрии саҕана хайыһар күрэҕэ буолар этэ, улахан уолаттары, кыргыттары, саанан ытарга, гранатаны быраҕарга дьарыктыыллара, сэриилэһэргэ бэлэмнииллэр этэ.

1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр немецкэй фашистары кыайан Берлини ылбыттара. Фашистары кыайан, Советскай Союз үрдүнэн үөрүү-көтүү буолбута. Тээттиир сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрүүлээх парад саҕаламмыта, халлаан сып-сырдык, ип-ичигэс күн этэ. Ийэм уонна аҕам Сталин мэтээлин ылбыттара.

Күүстээх үлэ эмиэ саҕаламмыта, от, бурдук күүскэ үүммүтэ, олох тупсан, сайдан барбыта.

Дьиэ кэргэҥҥэ сэттэ оҕо баара. Тойбохойго ахсыс кылааска үөрэммитим. Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран Дьокуускайга кооперативнай техникумҥа үс-түөрт сыл үөрэнэн товаровед идэтин ылбытым. Кэргэммин кытта Егоров Василий Васильевичтыын Хадан нэһилиэгэр маҕыһыыҥҥа атыыһыттаабыппыт. Мин түөртэ төрөөбүтүм. Билигин иккитэ баар Уолум Егор Васильевич Бүлүү куоракка хирург бырааһынан үлэлээбитэ. Кини үс оҕолоох, үс сиэннээх. Кыыһым, Галина Васильевна Новикова, начальнай оскуола учуутала, икки оҕолоох, биир сиэннээх.

Үөрэниэхпиттэн артыыс буолуохпун баҕарар этим, сэрии сыла оннук дьолу биэрбэтэҕэ... Хадантан Сунтаарга 1961 сыллаахха көһөн киирбиппит, Партизан маҕаһыыныгар үлэлээбиппит. 1961с. Сунтаарга народнай театр тэриллибитэ, онно мин артыыһынан киирбитим, күн бүгүнүгэр диэри народнай артыыскабын. 1988с. Михаил Ефимович Николаев маҥнайгы Саха сирин президенэ төрүт культуураны үөрэтиэххэ диэн концепция таһаарбыта. Мин фольклорнай кружок салайааччытынан үлэлээбитим. Сунтаар №1 оскуолатыгар 24 сыл үлэлээбитим. Онно П.А.Ойуунускай «Туналҕаннаах Ньуурдаах Туйаарыма Куо» олоҥхотун туруоран, үстэ Иркутскай куоракка барбыппыт, маҥнай сахалыы, онтон английскайдыы, онтон нууччалыы туруорбуппут. Фестивальга бастакы степеннээх лауреат буолбуппут. Аан дойду конгреһыгар Дьокуускайга хомустаан лауреат үрдүк аатын ылбытым. Сунтаар улууһун, нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕобун.

Эдэр ыччакка сүбэлиирим элбэх. Саха культууратын дириҥэтэн үөрэтиҥ. Сиэри-туому тутуһуҥ, олоҥхону ааҕан үөрэтиҥ. Олоҥхоһут, тойуксут, оһуохайдьыт оҕолор баар буолуохтарын баҕарабын. Эккитигэр-хааҥҥытыгар иҥэринэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ илдьэ сылдьыҥ диибин. Бэрээдэктээх, оскуола режимин тутуһар, үлэни таптыыр, кырдьаҕастары убаастыыр, ытыктыыр дьон буола улаатыҥ!

Матырыйаалы хомуйдулар 9 «б» кылаас үөрэнээччилэрэ

Попов Артем,Егорова Лера, Семенов Сандал,

кылаас салайааччыта Парамонова Роза Николаевна, 2014 сыл.

Егорова Мария Спиридоновна

Мин, Егорова Мария Спиридоновна, 1940 сыллаахха бэс ыйын 23 күнүгэр күн сирин Бүлүү улууьун Халбаакы нэhилиэгэр колхозтаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтүм. Сэрии саҕана 1942 сыллаахха дьоммун кытта: аҕам, Спиридонов Спиридон Семенович, ийэм, Семенова Елена Михайловна - Бүлүүулууhун Халбаакытыттан Хоту Муустаах муораҕа Быков Мыска Кэбээйиттэн борохуотунан Дьокуускайга айаннаан тиийэн, атын борохуокка олордон байыаннай балаhыанньа буолан, туох да танаhа-саба суох үлэ фронугар ыыппыттара.

Ол ыарахан кэмнэргэ аҕам: “Өллөхпүтүнэ бииргэ өлүөхпүт”,- диэн ийэбин уонна миигин илдьэ барбыта. «Балыксыттар биригээдэлэригэр биригэдьиирдээбитэ», - диэн ийэм ахтара. Оскуолаҕа үөрэммэтэхтэр, бэйэтэ суруйар-ааҕар буолбут, онон үлэлээбит үлэлэрин бэлиэтэнэр эбит. Сэрии кэмэ буолан балыкка даҕаны барыта нуорманнан буолара, төhө да өлгөмнүк бултуйбуттарын иhин, син биир нуорматтан ордугу биэрбэттэрэ диирэ.

Икки оҕо кыра саастарыгар өлбүттэрэ. Ийэм өссө кэпсиир буолара: «Балыкка араас оройуонтан баалларын, ордук Чурапчылар элбэхтэрин, финнэр, литовецтар, нууччалар, эбэҥкилэр, сахалар олус эйэлээхтик сылдьыбыттара». Кыhын күн тахсыбатын, сайын күн киирбэтин сөҕөр этибит. Ити курдук атах сыгынньах туустаах муораҕа киирэн балыгы муҥхалаан ылаллара. Сорох күн кэлбэккэ эрэйдиирэ, атахтара иhэн хаалара, улахан уhун бараактарга олороллоро. Дьахталлар балык тууhуур, ыраастыыр этилэр уонна түүлээҕинэн таҥас тигэн фроҥҥа барытын ыыталлара.

Биhиги арыый улааппыппыт кэннэ, ийэлэрбит өрбөххө ас оҕото суулаан биэрэккэ ыыталлара, онно киирдэхпитинэ омуктар олус үчүгэйдик көрсөллөрө. Улахан кыhыл сирэйдээх этилэр, биһигини көтөҕөн ылан үөhээ күөрэччи ууналлара уонна бэйэлэрин тылларынан тугу эрэ саҥараллара. Сиэптэриттэн Америка «рафинад» саахарын ылан бэрсэллэрэ, ол минньигэhин сиэри мэлдьи ыhык таhа сатыырбыт.

Бэйэлэрин өлүүлэриттэн биэрэллэрин биhиги өйдөөбөт эбиппит. Ити курдук сэрии бүппүтүн кэннэ, өссө биир сыл хаалан үлэлээбиттэрэ. 1947 сыл сааhыгар Эдьигээҥҥэ сатыы кибииткэлээх салааскалары соhон, миигин сороҕор олордон, сороҕун сатыылатан айаннаан тиийбиппит. Унньуктаах уhун айаны тулуйбакка аара суолга сорох дьоммут өлбүттэрэ.

Биhиги Эдьигээҥҥэ кэлэммит олохсуйа хаалбыппыт, сорохторбут дойдуларыгар табаннан айаннаабыттара. Мин аҕам булчуттар биригэдьиирдэринэн үлэлээбитэ, онон мэлдьи ойуурга сылдьара. Ийэм 1948 сыллаахха балтыбын төрөппүтэ. Ол кыыс үрдүк үөрэхтээх, Бүлүү училищетын преподавателинэн үлэлээбитэ, билигин музей директорынан үлэлии-хамсыы сылдьар, хас да кинигэ автора, кэргэннээх, түөрт оҕолоох. Бары үрдүк үөрэхтээхтэр, сиэннэрдээхтэр.

Эдьигээҥҥэ олорбут кэмнэрбин олус үчүгэйдик саныыбын. Бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытта наhаа иллээхтик сылдьыбыппыт. Наар борохуот кэлэрин күүтэрбитин өйдүүбүн. Оскуола аттыгар сугун бөҕө үүнэрэ, ону интернакка хомуйтараллара.

1950 сыллахха табаннан Бүлүү улууhугар Халбаакыга айаннаан кэлэммит “Путь к коммунизму” колхозка үлэлии киирбиппит. Эдьигээҥҥэ олорон Чурапчы оҕолорун кытта бииргэ үөрэммиппит, дьоммут бииргэ үлэлээбиттэрэ. Көhөрүү кыттыылаахтара диэни биhиги билбэт этибит. Колхоз хонуутугар үлэбин 10 саастаахпар оҕус сиэтиититтэн саҕалаабытым, от оттооhуҥҥа, оҕуруот үлэтигэр, ньирэй көрүүтэ, сүөhү бостууга сарсыарда эрдэттэн, киэhээ хойукка дылы барыта оҕолор үрдүлэринэн барара.

1955 сылга аҕам ыараханнык ыалдьан күн сириттэн барбыта. Колхоhун дьоно бары тиhэх суолугар үчүгэйдик тэрийэн атаарбыттара. Таптаан көлүнэр атын сыарҕатыгар сытыаран, колхоз знамятын санньыччы тутан айаннаабыттара.

Эрдэ тулаайах хаалан араас үлэни үлэлээн ветеринар, медсестра, каменщик, штукатур-маляр, секретарь-машинистка уо.д.а. үлэлэри үлэлээн баран, Дьокуускай куоракка финансист үөрэҕин бүтэрэн, бухгалтер идэтин ылан өр сылларга бухгалтердаабытым.

1963 сыллаахха олоҕум аргыһын көрсөн Егоров Семен Константиновичка Сунтаар уолугар кэргэн тахсыбытым. 1970 сылга дылы Бүлүүгэ олорбуппут.

Тыа хаhаайыстыбатын министерствота анаан 1970 сылтан көhөн кэлбиппит.

Кини Урааллааҕы политехническай институту бүтэрэн тутуу инженерин идэтин ылан Мирнэй, Бүлүү уонна Сунтаар улууhугар кылаабынай маастарынан, инженеринан, кылаабынай прорабынан уонна технадзорунан үлэлээбитэ. Үлэлиир кэмигэр араас улахан суолталаах тутуулары туттарбыта, ол курдук үс этээстээх таас орто оскуоланы, таас поликлиниканы уонна онтон да элбэх объектарга үлэлээбитэ. Кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн, сиэннэрдэнэн, хос сиэннэрдэнэн олох билиҥҥи сиэринэн олорбута.

2004 сыллаахха ыарахан ыарыыттан кэргэним олохтон туораабыта.

Мин өр сылларга киин балыыhаҕа бухгалтерынан үлэлээбитим, медицина ветеранабын, профсоюз ревизионнай комиссиятын председателинэн, казначейынан үлэлээбитим, спорт ветеранабын, нэhилиэк бочуоттаах гражданинын аатын ылбытым.

Оскуола сааспыттан билиннээҥҥэ дылы спордунан дьарыктанабын. Саха АССР спартакиадатын хас да төгүллээх кыттыылаҕабын, призовой миэстэлэр хаhаайкатабын. Ону туоhулуур - үгүс грамоталарым, мэтээллэрим уонна кубоктарым. Ол курдук сүүрүүннэн дьарыгыран кэллим.

Сэрии ыар сыл, аччыктааhын, таҥаhа суох буолууну, тулаайах хаалыыны, тоҥууну-хатыыны билбит буолан хаhан да сэрии буолбатыгар баҕарабын. Аҕам бырааттара сэрии хонууттуттан төннүбэтэхтэрэ. Ийэм бырааттара түөрт киhи сэрииттэн эргиллэн түөстэрэ бүтүннүү орден, мэтээл буолан, эйэлээх олоҕу уhансыбыттара: Григорий Семенович, Семен Семенович, Николай Семенович Томскайдар, Михаил Николаевич Гоголев. Оҕо бөҕө төрөтөн, сиэннэнэн, хос сиэннэнэн, эйэлээх кэмҥэ суох буолтара. Кинилэр оҕолорго сир-дойду аайы араас үлэhит буолан тэнийдилэр уонна өссө да тэнийэ турдахтара.

Политехническай лицей республикаҕа тарбахха ааҕыллар үчүгэй оскуола буолар. Онно үөрэммит оҕолор араас сиринэн үрдүк үөрэххэ киирэн үөрэнэ сылдьаллар уонна бүтэрэн үчүгэй үлэhит ааттарын ылан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Онон билиҥҥи ыччат лицейдарын түhэн биэрбэккэ үөрэххитигэр, спортка үрдүк ситиhиилэри баҕарабын!

Оҕолорго, учууталларга, төрөппүттэргэ баҕарыам этэ: бары доруобай, үөрэххэ-үлэҕэ үрдүк ситииhиилэри дьоллоох буолуҥ диэн алгыыбын. Дом!

Матырыйаалы хомуйда 9 «в» кылаас үөрэнээччитэ

Егоров Петя, 2014 сыл