Нутукъ икишафы -7.Тиль акъкъында. Плангъа эсасланып метин тизюв

27/10/16 c/    Къырымтатар       тили                                                  6 сыныф

Дерснинъ мевзусы: Нутукъ икишафы -7.Тиль акъкъында. Плангъа эсасланып метин тизюв.

Дерснинъ макъсады: къорантада ана-бабанынъ вазиетини косьтерюв;  буюклерге севги, урьмет дуйгъулары

                  акъкъында анълатмакъ. незакетли ибарелернинъ къулланувыны огретмек;

Талебелер не бильмек керек:   ана тилинде сербест лаф этмек; къорантанынъ кучюни  бильмек.

Дерснинъ типи: фикир этюв, тюшюнюв, къонушув ве икяе этюв.

Корьгезме васталар:  дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.

Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси  бельгилев.

3.Оюн кечириле.    Ассациатив усулы иле оюн кечириле. Балаларгъа "Къоранта" сёзюне келишкен  сезлерни сечип алалар ве  айталар.( сезлер даркъатыла. Талебелер группалар боюнджа ишни беджермелилер). Вазифе- биринджи дуйгъулар пейда олувыны айтмакъ ве исбатламакъ.  

            ___Нумюне: ана-баба, гъурур, къардашларым,мектеп, бахтсызлыкъ,  севги, бирлик,  шербет(сок), тузлу, энмек (сойти), саифе, меркез, муаббет, ишанч,сыджакъ, ярдым, бурулмакъ,дарылмакъ,турна(журавль),    лейлек(аист), дикъкъат,байлыкъ,   аманлыкъ(благополучие),  тешеккюр(благодарность).

Демек, насыл мевзу устюнде чалышаджамыз?

Догъру, биз къоранта акъкъында лаф юрьсетеджемиз.( истеген талебе озь къорантасы акъкъында икяе эте).

Презентация косьтериле.

Вазифе: Къоранта акъкъында къыскъа икяе язувы. ( ондан эвель оджа  икяе язувнынъ талаплары акъкъында анълата).

                        Метин

            Дуйгъу ве фикирлерни толу ве кениш шекильде бир джумленен ифаде этмек къыйын ола. Метин — манаджа ве грамматикаджа озьара багълангъан джумлелерден ибарет олгъан кениш сёз. Метинде джумлелер изчен бир тертипте ерлешелер.

            Ашагъыда берильген джумлелер такъымыны озьара тенъештиринъиз. Къайсы бирини метин деп адландырмакъ мумкюн? Не себептен? Джевабынъызны исбатланъыз.

1. Баарьнинъ аджайип куньлеринден бири эди.

2. Бираз вакъытлар сукюнет девам этти.

3. Чобан, къолундаки ыргъагъыны саллап, багъырды.

II.

...Баарьнинъ аджайип куньлеринден бири эди. Даа сабадан башлап, кунешнинъ атешли шавлелери, ерни къыздырып, уйле мааллелеринде исе дагълар ве къырлар акъчиль тумангъа булгъаланып къалдылар. Сыджакънынъ тесиринден къушлар биле сусып, чалыларнынъ кольгелеринде гизлендилер.Бу тынчлыкъкъа, айнени айтыр киби, чёль теренликлеринден къавалнынъ гъамлы ве къайгъылы эзгилери келе башлады.Бу давуш эп якъынлашты ве сонъра бирден тынып къалды.Бираз вакъытлар сукюнет девам этти, лякин чокъкъа бармадан,кескин бир сес тынчлыкъны, пычакъ киби, кесип ташлады:

— Эй! Айда, айда! — Сес кесильди, сонъ кене де къавалнынъ давушы котерильди ве тёпенинъ артындан чобан ве онынъ копеги корюндилер. Чобан къолундаки ыргъагъыны саллап, багъырып-багъырып, чокъракъкъа догъру кетмекте эди.

(Юсуф Болат)

Ашагъыдаки схемагъа эсасланып, метиннинъ хусусиетлерини изаланъыз.

            мевзу ве эсас фикир бар; серлева къоймакъ мумкюн; джумлелер арасында манаджа багъ бар; джумлелер изченликнен тертип этиле; джумлелерни багъламакъ ичюн, тиль васталарындан къулланув: (багълайыджылар, замир, зарф, текрарлы сёз, тамырдаш сёзлер ве иляхре).

            Берильген тертипте метин язынъыз: сыныфынъызда олып кечкен энъ меракълы, шенъ вакъиа. Не ичюн бу адисе сизни эеджанландырды, акъылынъызда къалды? Метинге серлева къоюнъыз. Метинде олгъан джумлелеринъизни макъсадына коре талиль этинъиз.

            Метин озьара багълы олгъан къысымлардан ибарет. Манаджа бирликни тешкиль эткен метин парчасы, башкъа парчалардан биринджи сатырда сагъ тарафкъа сюрюлип язылыр ве абзац деп адланыр.

Берильген метинни окъуп, серлева къоюнъыз. Абзацларнынъ къайд этилювини анълатынъыз. Метиннинъ планыны тизинъиз. Нида джумлелерини сечип, дефтеринъизге кочюринъиз.

«Артыкъ куреш буюди...» дедилер. Он алты пара койнинъ энъ адакълы, энъ намлы курешчилери куреш алкъасынынъ ог сафына чыкъып, кимиси чёккелеп, кимиси багъдаш къурып, кимиси де тизленип къаршы-къаршыгъа ер алдылар....Къарт курешчи Джеппар акъай дервиза алкъасынынъ ортасына тюшип, элиндеки дервиза байрагъыны ерге урып-урыпайтты:

«...Энди баш куреш башлай. Эки якъта да он экишер курешчи  бар... Баш курешни алгъан кишиге мына бу байракънен берабер дёрт яшлыкъ бир бугъа бериледжектир!.. Балакътан тутса,сайылмай, тизи ерге тийсе, сайылмай! Эр кес акъайджа курешмели, йыкъкъан кишисининъ джавурыны ерге салмалылар!» —деди. Раатлыкъ!!!

Меринге эсасланып икяе тизинъиз "Кузь ягъмуры"

Оджанынъ анълатмасы       НУТУКЪ ЧЕШИТЛЕРИ. ИКЯЕ

            Нутукъ чешитлеринден бири - икяе.Икяе — къыскъа бедиий эсер. Бу эсерде, адет узьре, бир де к; бир къараманнынъ омюринде олып кечкен вакъиа акъкъында икяе этиле. Бу вакъианынъ инкишафынен багълы олгъан  къысымлардан тизиле: багъланув, кульминация, чезилюв.

            Багъланув — вакъианынъ башы.

            Кульминация — вакъианынъ инкишафында энъ юксек,  кергин нокътасы.

            Чезилюв — вакъианынъ нетиджеси.

            Икяеде кириш ве нетиджелев къысымлары ола билир. „ Кириште муэллиф икяе этеджек вакъиа не вакъыт, не ерде ве  кимнен олып кечкени изалана. Нетиджелевде тариф этильген вакъиалар акъкъында муэллиф озь фикир ве муляазаларынен пайлаша. Адий икяенинъ тизилювини (композициясыны) ашагъыдаки схеманен косьтермек мумкюн:

            Талебелер мустакъиль берельген вазифе устюнде чалышалар.

Дерснинъ нетиджеси (агъзавий).