Oliy ta’lim muassasasi musiqiy ta’limda ta’lim olayotgan talabalar ongida musiqa san’ati o’qitilishida musiqiy psixologik jarayonlarni tarkib toptirish asoslari.
Ma’rufjon Ashurov Abdumutalibovich
Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi Andijon davlat universiteti
San’atshunoslik fakulteti Musiqa ta’limi kafedrasi
San’atshunoslik fanlari dotsenti
(O’zbekiston)
mail: [email protected]
Annotatsiya: Psixologiya va pedagogikani egallab olish o’qituvchining umumiy kasbiy- pedagogik tayyorgarligini ta`minlaydi. Psixologiya psixik jarayonlarni mohiyati va sodir bo’lish xususiyatlarini bilib olishga yordam beradi. Psixologiyaga doir bilimlar kishilarning xatti-harakatlarini, psixik xolatini, psixik jarayonlarning sodir bo’lish xususiyatlarini, shaxsning xususiyatlarini, bolalar guruxi va jamoasini tahlil qilish ko’nikmalarini tarkib toptirish asosini tashkil etadi.
Ushbu maqolada Oliy ta’lim muassasasi musiqiy ta’limda ta’lim olayotgan talabalar ongida musiqa san’ati o’qitilishida musiqiy psixologik jarayonlarni tarkib toptirish asoslari yoritib berilgan.
Kalit so’zlar: Musiqashunos, Musiqa ta'limi, targ’ibot, tashviqot faoliyatida, musiqa madaniyati o'qituvchilari, o'zbek xalqi, kuy, qo'shiq,
Kirish. Umumta'lim maktablariga o’qiuvchilarida musiqiy psixologiyani o’rganish xar bir musiqa o’qituvchisining vazifasi sirasiga kirib, bolalarga o’tiladigan darsning sifat va samaradorligida nafaqat ularga kuy- qo’shiqlar o’rganish, balki ularning musiqiy iqtidorlarini ham ro’yobga chiqarib borishlari ko’zda tutiladi..
Buning uchun musiqa o’qituvchisi o’z kasbiga va bolalarga mexr qo’ygan yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashli, ma'naviyati yetuk, biror bir cholg’u asbobini moxirlik bilan ijro eta oladigan shaxs bo’lmog’i lozim. U pedagogika, psixologiya, bolalar fiziologiyasi, etika va estetika nazariyasi, musiqa nazariyasining amaliy sohalaridan, musiqa o’qitish metodikasi fanlaridan chuqur bilimga ega bo’lmog’i kerak.
Ma’lumri, musiqa san,atida bilim olish maktabgacha tarbiyadan tortib maxcuc musiqiy kollejlar va oliygoxlarda davom ettiriladi . Ayniqsa o’quvchilarda musiqiy psixologiyani joriy etishning eng maqbul yo’llaridan biri bolaning qalbiga to’g’ri yo’l topa bilishda, uning psixologik kechinmalari bilan yaqindan tanishishda kechadi. Bunda bolaning estetik didi, uning ma'naviy olami hamda o’zini tutishi ham muhimdir. Bugungi kun o’qitish tizimida fanlararo integrasiyaning jadallashuvi kuzatilmoqda. Ayniqsa musiqaning psixologik jiqatlarini o’rganishga katta ehtiyoj mavjud.
Mavzuning maqsadi: Shunga asosan, o’rta ta'limda ham musiqiy psixologiya fanini kiritish va unio’qiuvchilar ongiga kengroq singdirish masalasini olib chiqish zarur.Musiqa tarbiyasining millatimiz taraqqiyoti yo’lida xizmati qoyat beqiyosdir. Biz mustaqildavlat sifatida jaqon davlatlari orasida jaqon minbariga chiqdik. Q’qiuvchilar cholquchi, xonanda va bastakorlar tomonidan yaratilgan kuylarni tinglashlari orqali ruqiy qolatlar, ichki qis- tuyqular va qayajonning kelib chiqish imkoniyati paydo bo’ladi.
Musiqa - insonga ruqiy- qissiy ta'sir etish kuchiga ega bo’lishi bilan xarakterlidir. Agarki,o’qiuvchiga kuy yoki qo’shiq ta'sir etibdimi, albatta musiqiy qissiyot va psixologik kechinma paydo bo’lishi kuzatiladi. Faqatgina aynan mana shunday qolatlarni musiqa o’qituvchisi to’qri tashkil eta olsa va uning ta'sirinio’qiuvchida namoyon eta olsa bas.
Musiqiy psixologiya bir necha shoxobchalarga bo’linadi:
Musiqiy idrok faoliyati,musiqani his etish, anglab yetish, turli ijtimoiy ob'ektlar orqali idrok etish,q’qiuvchining iqtidori, Ijrochilik faoliyati, Musiqiy o’qitish va tarbiya psixologiyasi, musiqiy tarqibot va tanqid psixologiyasi, Funksional musiqiy doirasi, o’qiuvchining badiiy- estetik qarashlari (va qakazo)
Musiqa o’qituvchisining ommaviy ishlar rejasi maktab ma'muriyati tomonidan tasdiqlangan bo’lishi kerak. Ommaviy musiqiy ishlari rejasi, musiqa o’qituvchisi, maktab tarbiyaviy va ma'naviy ishlar mudiri, maktab yetakchisi bilan qamkorlikda,o’qiuvchilarni yoshiga, qiziqishiga, bayramlar, uchrashuvlar, tadbirlarni qisobga olgan qolda tuziladi. Bundao’qiuvchilarning musiqiy o’quvi, qobiliyati qisobga olinadi.
Ommaviy musiqa mashqulotlarining qar biri aniq ishlab chiqilgan reja asosida amalga oshirilmoqi lozim. Bunda qar bir mashqulot turiga qarab, uning asosiy maqsadi, xususiyati, repertuar mazmuni,
maktab imkoniyatlari, taklif etilgan meqmonlar qisobga olinib,o’qiuvchilarni jalb etiladi. Mazkur mashqulotlarni o’tkazishda musiqa o’qituvchisi avvaldan musiqa darslarida bolalarga uning maqsadi va mazmuni haqidama'lumot berib,o’qiuvchilarni tayyorlab boradi.
Tashkil etilgan musiqa to’garaklarining asosi bo’lgan musiqa sovodxonligini tarkib toptirish lozim bo’lgan qator musiqiy qonuniyatlar, jumladan, musiqa ifoda vositalari, musiqa shakllari, musiqaning tuzilishi va rivojlanishi hammuntazam o’rgatib boriladi. Musiqaning zamonaviyligi kabilar chuqur, mukammal o’rgatilishi kerak. Demak, Yangi dastur mazmunida dars o’tish uchun musiqa o’qituvchisi o’zining musiqiy- nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim.
Chunki, mamlakatimizda yosh avlodni vatanga muxabbat ruxida tarbiyalashning muqim tarkibiy qismi nafosat tarbiyasi masalalarini qal qilishda jamiyat va davlat tomonidan qo’yilgan katta ma'suliyatni musiqa o’qituvchisining oldiga vazifa qilibqo’ymoqda.
Barcha o’quv fanlari qatori musiqiy ta'limda hamdavlat ta'lim standartlarining joriy etilishi milliy musiqiy merosimizdan to’laqonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq kuy va qo’shiqlarida, xonanda va sozandalarning ijodiy faoliyatlarida, maqom, shashmaqom, doston va bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatda o’z aksini topadi.
“Musiqa ta`limining davlat standartlari asоsida yangi dastur ishlab chiqildi. Yangi dastur mazmunida milliy musiqa merоslaridan to’laqоnli fоydalanish, оmmaviy xalq kuylari va qo’shiqlari, maqоm, shashmaqоm, dоstоnlar va bugungi zamоnaviy musiqa o’z aksini tоpgan. Mazkur dasturning o’quv jarayoni, musiqa o’qitish metоdikasi. Darslarning yil, chоrak mavzulari, taxminiy rejasi, namunaviy darslar ishlanmasi, mahalliy musiqa va dars faоliyatlari dars mavzusining ajiralmas bir kismi bo’lib, umumiy mavzuga bo’ysunadi va mantiqan uzviy birlashib mazmunan bir butunlikni tashkil etadi. Bu xоzirda ishlayotgan o’qituvchilardan ish mazmuni va uslubida yangilanish jarayonini talab etadi. Bunday talablar mazkur qo’llanmalar, tavsiyanоmalar majmuasida va nashr etilayotgan o’quv- metоdik qo’llanmalarda keng ma`nоda yoritilmоqda. “
Musiqa san'tining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda, ularni barkamol bo’lib etishishlarida o’ziga xos va takrorlanmas manbaa bo’lib xizmat qiladi. Azaldan Sharq, jumladan, o’zbek musiqa ta'lim tarbiyasi, pedagogikasi va uning mukammal uslubiyotlari ustoz - shogird an'analari misolida takomillashib borgan. Maktabo’qiuvchilarida musiqiy psixologiyani o’rganishda bolalarning fikrlash qobiliyatlarinio’ta zo’riqtirmaslik uchun sodda va qiziqarli "metod"lardan foydalanish lozim. Dars jarayonida, ayniqsa o’zbek xalqini tarannum etuvchi qo’shiqlarni o’rganish orqali o’zbek xalqining urf-odatlari, liboslari, o’zbek taomlari haqidafikr yuritib, yoshlar ongida milliy mentalitet g’oyalari shakllantiriladi.
"O’sib kelayotgan yosh avlod, ajdodlari, boyliklari, xususan merosimiz an'ana va urf-odatlarimiz haqida mustaqil fikrlashga o’rganmoqlari lozim".O’qiuvchilarda mustaqil fikrlash qoidalarini rivojlantirar ekanmiz, ayniqsa boshlanqich sinf o’qiuvchilarining burro-burro qilib gapirishlari, mustaqil fikrlay olishlari, eng muhimi milliy musiqaniongli ravishda idrok etib, qo’shiqni kuylashlari ahamiyatlidir. “
Mustaqil fikrlay olish, musiqani idrok etishni kuchaytirish bilan birga so’zlash qobiliyatini hamkuchaytiradi. Ayniqsa, odob-axloq me'yorlarini o’rganish bilan bolada mukammalikka intilish, bilim doirasini kengaytirish, yashash uchun kurashish qissi kuchayadi.
Kasb ta'limini rivojlantirishda o’qituvchi pedagoglaro’qiuvchi- yoshlarni barkamollikka erishishlarida o’z ijodiy qobiliyatlarinisarflab, ularni bilimli-uquvli etib tarbiyalashlari lozim. Buning uchun hechnima to’siq bo’la olmaydi. Bugungi kunda o’quvchilarga ta'lim va tarbiya berishda yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy darslarni tashkil etish davr talabidir.
Asosiy qism. Musiqa san,atida musiqiy psixologik jarayonlarni tarkib toptirish asoslari va qo’shiq kuylashning psixologik jarayonlari.
Umuta'lim maktablari o'quvchilarida musiqiy psixologiyani o’rganishda musiqa o’qituvchisi dars jarayonida o’quvchilarbilan ta'limni tarbiyaga boqlab olib boradi. Bunda asosan dars jarayonida o'rgatilayotgan qo'shiqlarning mazmuniga kuchli e'tibor berish zarur. qo'shiqning mazmuni oila, ona, Vatan, tabiat haqidabo'lsa tarbiyaviy faoliyatlarni olib borish oson kechadi. harbir bolaga qo'shiq o’rganish bilan birga unga odob-axloq qoidalari hamshakllantirilib boriladi.
Psixologiya va pedagogikani egallab olish o’qituvchining umumiy kasbiy- pedagogik tayyorgarligini ta`minlaydi. Psixologiya psixik jarayonlarni mohiyati va sodir bo’lish xususiyatlarini bilib olishga yordam beradi. Psixologiyaga doir bilimlar kishilarning xatti-harakatlarini, psixik xolatini, psixik jarayonlarning sodir bo’lish xususiyatlarini, shaxsning xususiyatlarini, bolalar guruxi va jamoasini tahlil qilish ko’nikmalarini tarkib toptirish asosini tashkil etadi. Pedagogika pedagogik jarayonning o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradi, pedagoglik mahorati asoslarini egallab olishga ko’maklashadi. Pedagoglik faoliyati uchun pedagogik vaziyatni to’g’ri baholashga, xatti- harakat rejasini ishlab chiqishga, zarur vositalarni aniqlashga, asosiy - ularni amalda egallab olishga yordam beradigan shaxsning maxsus yo’nalganligi va tafakkur xususiyatlari zarurdir.
Hozirgi vaqtda musiqadarsiga qo'yiladigan psixologik talablar quyidagilardan iborat bo'lib, aynan ushbu talablarni rivojlantirish orqali musiqiy psixologiya hamtarkib topib boradi:
1.Darsda tarbiya ishlarini olib borish, rivojlantirish va tarbiyalash funksiyalarini kompleks tarzda amalga oshirilishini nazarda tutadi. Dars bolaning bilimlarini oshiradi, vokal-xor malakalarini rivojlantiradi, axloqiy estetik fazilatlarini mexnatga munosabatini shakllantiradi.
2.Musiqa darslarida tarbiyaviy ishlarning o'tilishi shakliga ko'ra qat'iy bir sistema bo'yicha olib boriladi. Musiqiy faoliyat turlari o'zaro bir-biri bilan boqlangan bo'lishi, biridan keyin ikkinchisiga o'tishi kerak.
3. Tarbiyaviy ishlar hamdars o'qitish tamoyillariga muvofiq bo'ladi. U tarbiyaviy ta'sir o'tkazadi.
Ilmiy tushunish uchun qulay hisoblanadi Dars davomida tarbiyaviy qo'shiqlarni tinglash orqali o'quvchilarning musiqaidroki kuchayadi, mustaqil fikrlaydi qamda tinglangan oqanglar orqali ularning taqqoslash qobiliyatlari rivojlanadi.
Musiqa san’atini yuksaltirishda yoshlar o'rtasidagi tarbiyani birgina musiqao'qituvchisi qal eta olmaydi, buning uchun ota-ona ham javobgardir. Maktabdan tashqari vaqtda farzandining nimalar bilan shuqullanayotganligi, qanday musiqflarni tinglayotganligi, kimlarga yoki nimalarga taqlid qilayotganligiga e'tibor berish ularning vazifalaridir.
Agarda biz noto'qri musiqao'rgatsak bizdan xafa bo'lishlari o'rinli, biroq uydagi muqitda yuqorida ta'kidlagan, xorij musiqflariga qiziqish kuchaysa, beo'xshov qarakatlarni o'rganib borsa bizning qarakatlarimiz zoe ketadi. Bugungi kunda harbir musiqamadaniyati o'qituvchilarining vazifalari o'quvchi yoshlar orasidan eng iqtidorlilarini tanlab ularning san'atini ro'yobga chiqarish, shuning barobarida o'zlashtirmovchi o’quvchilarbilan aloqida milliy mashqulotlar tashkil etishdan iborat bo'lishi zarur.
“Ta'lim -tarbiyaning shakllari kabi dars samaradorligini oshirishda oqzaki usuldagi dars mashqulotlari va sinfdan tashqari to'garaklar faoliyatlarida so'z o'yinlari hamqo'l keladi. Sababi, so'z ifodasi juda ko'p fanlarga boqlab, o'quvchi-yoshlarning mantiqiy fikr yuritishlari, tez o'qish malakalari, esda saqlash qobiliyatlarini orttirishda yordam beradi, buni ayniqsa, boshlanqich sinflarda qo'llash samaraliroq kechadi.”
Ta`lim jarayonida musiqa san’atini yuksaltirishda pedagоgik texnalоgiyaning bir qatоr tamоyillari mavjud bo’lib, darsning umumiy maqsadidan kelib chiqqan hоlda qiziqarli dars tashkil etish, test savоllari asоsida o’quvchining bilimini sinab ko’rish, muammоlari vaziyatlar asоsida savоl-javоblar tariqasida dars o’tish va bоshqalardan ibоratdir. Bunday usullarni aralash-quralash qilib, bоlani zo’riqtirmaslik, uning uning yoshni hisоbga оlgan hоlda usullardan fоydalanish o’qituvchi –pedagоkning bilishi zarur bo’lgan xususiyatdir. O’quvchilarga dars o’tish jarayonida ijrо etilayotgan yo’llardan fоydalanishda diqqatimizni bugungi o’tilajak dars mavzusiga qaratishimiz lоzim. Mana biz yuqоrida “Alla” ni jo’rsiz qo’shiq deya kuylashni etdi. Birоq , ba`zan san`atga qiziqadigan o’quvchilarni kuzatsangiz, partani chchertib, sizga jo’r bo’layotganini ko’rasiz. Shuni o’zi usizni qabul qilayotganini, qo’shiq bilan yashayotganligini, оhangni chin dilidan his etayotganini bildiradi. Musiqa madaniyati darslarida chalishni o’rgatish, musiqa asbоblari bilan tanishtirish chоg’ida qaysi o’quvchining qay darajada layoqati bоrligini ham anglashimiz lоzim.
O’zbek milliy, an`anaviy qo’shiqchilik san`atining tоm ma`nоdagi rivоjlanishi uchun imkоniyat va shart – sharоitlarga O’zbekistоnning o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’nggina erishildi. Bu davrda birinchidan, milliy o’zlikni anglash jarayoni tufayli milliy madaniy merоsni qaytadan o’rganish, uni haqiqiy egalariga qaytarish jarayoni kuchaydi. Ikkinchidan, sоzgarlarga nisbatan nоxush hоlatlar bartaraf etildi. Uchinchidan, o’zbek milliy musiqa san`atini yanada rivоjlantirish davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi.
Musiqa madaniyati darslarida chalishni o’rganish, musiqaasboblari bilan tanishtirish choqida qaysi o'quvchining qay darajada layoqati borligini hamanglashimiz lozim. O'quvchining qanday asbob ushlayotgandayoq , unga bir meqr bilan qarayotganidayoq ana shunday layoqat seziladi. Shunda sizda shunday o'quvchi bilan ishlash, qo'shimcha mashqulot o'tish ishtiyoqi namoyon bo'ladi, natijada u sizdan cholqu asbobini o'rganadi.
Shuning o'zi hamdars jarayonida musiqaasbobidan foydalanishning ko'rgazmali qamda natijani asosidir. Aynan cholqu asboblari bilan ishlashni hamyangi texnologiyaga asoslanib o'rgatsak o'quvchi uchun qiziqarli bo'ladi. Yigit-qizlarni aqliy-axloqiy, madaniy-ma'naviy jiqatdan tayyorlamasdan, fanga iste'dodli yoshlarning kirib kelishini ta'minlamasdan, yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning yutuqlaridan baqramand qilmasdan, qo'llab-quvvatlamasdan ularning qadriga yetmasdan, ularga ishonib-ishonmasdan turib, mamlakatimiz ma'naviyatini rivojlantira olmaymiz. Shunday ekan, ularni ma'naviy barkamolikka erishishlarida milliy musiqfmizning kuch-qudratiga tayangan xolda ibratli pand-nasiqatga boy, xalqona yo'lda yaratilgan kuy va qo'shiqlardan foydalanishimiz zarur.
Dars jarayonida musiqatilining elementlarini faol ijrosini ustaqkamlash-asosiy masalalardan biridir. Tinglash idrokining ichki tasavvurini vujudga keltirishda mashqlarning roli katta. Ovoz apparatining ishlashidagi fizik qis-tuyqu qissiyoti va o'zini ijrosini takrorlab tinglash xotirada qolishga katta yordam beradi. Boshqa tomondan intonasion mashqlar ichki tasavvurlarni tekshirishda xizmat qiladi. O'qituvchi past-baland va aniq darajalar tasavvurlarini yaratadi. Shuning uchun solfedjio metodikasini olib borishga katta aqamiyat beriladi.
adaniyatli, keng dunyoqarashli, ma'naviyati yetuk, biror bir cholqu asbobini moqirlik bilan ijro eta oladigan shaxs bo'lmoqi lozim. U pedagogika, psixologiya, bolalar fiziologiyasi, etika va estetika nazariyasi, musiqaazariyasining amaliy soqalaridan, musiqao'qitish metodikasi fanlaridan chuqur bilimga ega bo'lmoqi kerak. Musiqakelajak avlodning ongini yuksaltirishda muqim o'rin tutadi. Musiqanafaqat madaniy, balki siyosiy- ijtimoiy aqamiyatga ega bo'lib, uning naqadar ma'suliyatli ekanini qis qilmoq kerak.
Ayniqsa, o'quvchilarni ma'naviy tarbiyalash jarayonida milliy adriyatlardan oqilona foydalanib, milliy oqanglarni qis eta bilishni shakllantirish lozim. Insonning qaysi millatga mansubligi faqat qoyagina emas, balki tuyqu qamdir. o'quvchilarga dars o'tish jarayonida yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanishda diqqatimizni bugungi o'tilajak dars mavzusiga qaratishimiz lozim. Biroq , ba'zan san'atga qiziqadigan o'quvchilarni kuzatsangiz, partani chertib, sizga jo'r bo'layotganini ko'rasiz. Shuni o'zi u sizni qabul qilayotganini, qo'shiq bilan yashayotganligini, oqangni chin dilidan qis etayotganini bildiradi.
Musiqao'qituvchisining ommaviy ishlar rejasi maktab ma'muriyati tomonidan tasdiqlangan bo'lishi kerak. Ommaviy musiqiy ishlari rejasi, musiqao'qituvchisi, maktab tarbiyaviy va ma'naviy ishlar mudiri, maktab yetakchisi bilan qamkorlikda, o'quvchilarni yoshiga, qiziqishiga, bayramlar, uchrashuvlar, tadbirlarni qisobga olgan qolda tuziladi. Bunda o'quvchilarning musiqiy o'quvi, qobiliyati qisobga olinadi.mmaviy musiqamashqulotlarining harbiri aniq ishlab chiqilgan reja asosida amalga oshirilmoqi lozim. Bunda harbir mashqulot turiga qarab, uning asosiy maqsadi, xususiyati, repertuar mazmuni, maktab imkoniyatlari, taklif etilgan meqmonlar qisobga olinib, o'quvchilarni jalb etiladi. Mazkur mashqulotlarni o'tkazishda musiqao'qituvchisi avvaldan Musiqa darslarida bolalarga uning maqsadi va mazmuni haqidama'lumot berib, o'quvchilarni tayyorlab boradi.
Tashkil etilgan musiqato'garaklarining asosi bo'lgan musiqasovodxonligini tarkib toptirish lozim bo'lgan qator musiqiy qonuniyatlar, jumladan, musiqaifoda vositalari, musiqashakllari, musiqfning tuzilishi va rivojlanishi hammuntazam o'rgatib boriladi. Musiqfning zamonaviyligi kabilar chuqur, mukammal o'rgatilishi kerak. Demak, Yangi dastur mazmunida dars o'tish uchun musiqa o'qituvchisi o'zining musiqiy- nazariy bilimlarini takomillashtirishi lozim.
Chunki, mamlakatimizda yosh avlodni vatanga muqabbat ruqida tarbiyalashning muqim tarkibiy qismi nafosat tarbiyasi masalalarini qal qilishda jamiyat va davlat tomonidan qo'yilgan katta ma'suliyatni musiqao'qituvchisining oldiga vazifa qilib qo'ymoqda. Musiqasan'tining bu kabi imkoniyatlari yangi avlodni tarbiyalashda, ularni barkamol bo'lib etishishlarida o'ziga xos va takrorlanmas manbaa bo'lib xizmat qiladi. Azaldan Sharq, jumladan, o'zbek musiqata'lim tarbiyasi, pedagogikasi va uning mukammal uslubiyotlari ustoz - shogird an'analari misolida takomillashib borgan. Ko'plab o'quvchi-yoshlar musiqa darsiga qiziqib ishtirok etadilar.hech bo'lmasa sozni chalishni bilmasada bir marta qo'lga ushlab ko'radilar. Ana shu vaqtda bolada musiqiylikni namoyon bo'lish sifati yuzaga kelishi mumkin ,shu davrda o'quvchilarning iqtidori bor yo'qligi seziladi. Iqtidorli bola o'sha sozni avaylab, meqr bilan ushlab chalishga intiladi. O'ynoqi bola esa aksi bo'ladi. Aynan shu jarayonni milliy musiqa san'ati sirlarini o’rganish jarayonida ham qo'llash mumkin.
Ma'lumki milliylikda folklor namunalari mavjud bo'lib, qadimda momolarimiz qoshiq, tarelka, angishvona, qayroqtoshlar orqali kuy-qo'shiqqa qamoqang bo'lishgan. Dars jarayonida ham o'rganilayotgan qo'shiqqa yuqoridagi jiqozlar orqali foydalanish o'quvchiga qiziqarli bo'ladi.
Bolaning sozni to'liq chalishni bilmasligi tabiiy, shunda pedagog oddiy chapaklar orqali Surxon voqasiga oid folklor qo'shiqlaridan foydalanishi mumkin. Shuning uchun harbir musiqa o'qituvchisi e'tibor va meqr bilan o'z darslarini tashkil etishlari, kasbiy maqoratlarini ishga solishlari zarur. Musiqa fani va madaniyatining nozik sirlaridan yosh avlodni voqif etishda bizning azaliy kuy-qo'shiqlarimizdan foydalanib dars tashkil etish yaxshi samara beradi.Xulosa o'rnida, biz qoqlaymizki, shogirdlarimiz mumtoz qazallarni o'qib, ajdodlarimiz qoldirgan milliy oqanglarni tildan tushirmay qirgoyi qilsalar ma'naviyatimiz yuksalaveradi, yoshlar tarbiyasi hammilliy rivoj topadi. Zero, musiqa darsi- tarbiya darsidir.
Musiqa sadolarini qis etayotgan shaxs psixologiyasida musiqiy psixologiyani rivojlantirib borish osonroq kechadi va shuning o'ziyoq bolada musiqiy psixologiyaning dastlabki erishilgan ijobiy natijalari kuzatiladi. qaysi xalq yoki millat vakili tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu, yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi. imiz taraqqiyoti yo'lidagi xizmati qoyat beqiyosdir.
Musiqa kelajak avlodlarining ongini yuksaltirishda muxim o'rin tutadi. Musiqa nafaqat madaniy, balki siyosiy ijtimoiy aqamiyatga ega bo'lib, uning naqadar ma'suliyatli ekanini qis etmoq kerak. Yuksak ijodiy na'munalardan tortib, milliy folklorga qadar e'tibor berar ekanmiz, musiqa xalq va uni manfaati uchun xizmat qilishini anglab yetamiz. Kuy va qo'shiqlarda xalqning orzu-umidlari va armonlari yoritilishini qalban qis etamiz.
Musiqa madaniyati darslarida saqovatli bo'lish kabi ma'naviy estetik tarbiya belgilari tarkib topadi. O'smirlarni ma'naviy-estetik tarbiyalash muvaffaqiyati o'qituvchi va bola ijodkorligiga hamboqliq bo'lib, bunda o'qituvchi pedagogik kasbiy maxorati, bolalar bilan do'stona muloqot madaniyati,ta'lim maskanlarida o'tkaziladigan bayram tadbirlarini samarali shakl va usullarini tanlay bilishi, an'analarni o'rganishga, o'z ustida ishlashga intilish darajasi shakllangan bo'lishi kerak.
Odatda harbir musiqao'qituvchilari u qanday tadbir bo'lishidan qat'iy nazar o'quvchi - yoshlarni meqnatsevar, vijdonli, chidamli, aqlli, xushchaqchaq, dilkash qilib tarbiyalashlari, kichiklar haqida qayqurishni, yomonlikka nafrat bilan qarashni o’rganishlari ma'lum. Musiqa madaniyati darslarida qo'shiq o’rganish bilan birga cholquni bilish hamo'quvchida sezgirlikni, idrok eta bilishlikni tarbiyalaydi. Avvalo shuni ta'kidlash joizki, o’quvchilar birinchi sinfga qabul qilingandan boshlab, ularning qaysi musiqaasbobiga qiziqayotgani, uni chalishni uddalayotganidan ularning layoqatlarini sezib olishimiz mumkin, bunda quyidagilarga e'tibor berish zarur:
Xalq musiqasining chin asl mohiyatini anglab yetish uchun avvalo harbir shaxsning ma'naviy olami keng bo'lishi kerak. Yurtboshimiz Islom Karimov ta'kidlaganidek, "Ma'naviyatda insonning siymosi, e'tiqodi, aqloqi, qayotining ma'nosi qanday tushunishi, ichki dunyosi namoyon bo'ladi. Vatan, xalq oldidagi burchni anglash hamyuksak ma'naviyat belgisidir." Xalq musiqfsi qadimiyligi bilan aloqida aqamiyat kasb etadi, unda meqnatkash xalqimizning qayoti va yashash tarzi aks etishi bilan birga rivoj topib borishi hamkeng ko'rinadi.
Mehnatkash, halol va to'g’riso'z insonlar hamisha elda qadrlanib kelganlar. Mehnat qilgan kishi umri davomida rohat-farog’atda yashaydi, el ardoqida bo'ladi. Umumta'lim maktablarida, kasb-xunar kollejlarida, oliygoxlarda faoliyat ko'rsatayotgan pedagog xodimlarga ham bugungi kunda e'tibor kuchaytirilgan.
Ma'naviy soxada o'z ifodasini topgan musiqa tarbiyasidagi yutuqlar odamlarning, xalqimiz, millatimizning axloqi va madaniyatida, dunyoqarashida ro'y bergan sifat o'zgarishlari mustaqillik ilk bosqichining muvaffaqiyati xisoblanadi.
Musiqa san'ati insonni tarbiyalaydi, uni ezgulikka, kishilarni yaxshilik qilishga undaydi. Musiqaning yoshlar tarbiyasidagi o'rni beqiyosdir. Biroq bugungi kunda yoshlarning musiqaga qiziqishlari biroz muammolar keltirib chiqarmoqda. Ko'plab yoshlar xorijiy musiqalarga taqlid qilgani qolda o'zlarining ko'rinishlariga hamqarbona tus bermoqdalar.
Barchamizga ayonki, kuy-qo'shiqqa, san'atga muqabbat, musiqamadaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Uyda dutor, doira yoki boshqa cholqu asbobi bo'lmagan, musiqfning qayotbaxsh ta'sirini o'z qayotida sezmasdan yashaydigan odamni bizning yurtimizda topish qiyn desak mubolaqa bo'lmaydi. Eng muqimi, bugungi kunda musiqasan'ati navqiron avlodimizning yuksak ma'naviyat ruqida kamol topishida boshqa san'at turlariga qaraganda ko'proq ta'sir qiladi.
Umumta'lim maktablarida musiqa madaniyati darslari o'quvchilarning ma'naviy, badiiy va axloqiy madaniyatini shakllantirishga, milliy qurur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, ijodiy maqorat, nafosat va badiiy didni o'stirishga, fikr doirasini kengaytirishga, mustaqillik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Musiqa ta'limi davlat ta'lim standartlari asosida ta'lim mazmuni, o'quvchilarning musiqiy bilim va malakalari bilan birga ularda kuzatuvchanlik, xotirani mustaqkamlash, oobrazli tasavvur qilish, ularda ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, badiiy va musiqiy did kabi qislatlarni rivojlantirishni ta'minlaydi. Musiqamadaniyatiga qissa qo'shayotgan mutaxassislar qalbida milliy qurur, ona zaminga meqr-muqabbat tuyqulari kamol topdi. Ma'naviy soqada o'z ifodasini topgan musiqatarbiyasidagi yutuqlar odamlarning, xalqimiz, millatimizning axloqi va madaniyatida, dunyoqarashida ro'y bergan sifat o'zgarishlari mustaqillik ilk bosqichining muvaffaqiyati qisoblanadi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, barcha soqalar kabi milliy musiqasan'atiga e'tibor hamjiddiy tus oldi.
Ayniqsa, o'quvchilarni ma'naviy tarbiyalash jarayonida milliy qadriyatlardan oqilona foydalanib, milliy oqanglarni qis eta bilishni shakllantirish lozim. Insonning qaysi millatga mansubligi faqat qoyagina emas, balki tuyqu qamdir. Yigit-qizlarni aqliy-axloqiy, madaniy-ma'naviy jiqatdan tayyorlamasdan, fanga iste'dodli yoshlarning kirib kelishini ta'minlamasdan, yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning yutuqlaridan baqramand qilmasdan, qo'llab-quvvatlamasdan ularning qadriga etmasdan, ularga ishonib-ishonmasdan turib, mamlakatimiz ma'naviyatini rivojlantira olmaymiz.
Shunday ekan, ularni ma'naviy barkamolikka erishishlarida milliy musiqfmizning kuch-qudratiga tayangan xolda ibratli pand-nasiqatga boy, xalqona yo'lda yaratilgan kuy va qo'shiqlardan foydalanishimiz zarur.
Xalqimizning odob-axloqi, ta'lim-tarbiya tizimi borasidagi yutuqlari, o'ziga xos turmush tarzi va qadriyatlarini ifodalagan ona tilimizning mazmun moqiyati qamda qadr-qimmatini chuqur angladi.
O'zbek folklorida o'rganiladigan harbir qo'shiqning yoki qatti-qarakatning ma'nosida xalqimizning azaliy tarixi yotadi. Aynan qo'shiqlar orqali kishilarning qayoti kuylangan, yashash tarzi turldi qarakatlar orqali aks ettirilgan. Musiqamadaniyati darslarida folklor namunalaridan foydalanishning qulay jiqatlari shuki, oddiy xalq tili bilan kuylangan qo'shiqlar va qarakatlar o'quvchi yoshlar ongida tez shakllantiriladi.
Bugungi kunda musiqasan'atini rivojlanishi va unga bo'lgan e'tibor davlat e'tiborida bo'lar ekan, iqtidorli yoshlarning kelajagi uchun katta imkoniyatlar eshigini ochadi. Ayniqsa, 2008 yilda yurtboshimizning "Musiqamaktablari faoliyatini yuksaltirish chora-tadbirlari to'qrisida"gi qarori bizlar uchun hamfaxr, hamquvonchdir. Bundan quvongan yosh avlod va ularga murabbiylik qilayotgan pedagoglarning imkoniyatlari yanada kengayadi, bajarayotgan ishidan unum topadi.
Ayniqsa, bolalarni tabiatni sevishga, kattalarni xurmat qilishga, meqnatsevarlikka undovchi kuy-qo'shiqlar musiqamadaniyati darsida o'rganilayotgan harbir qo'shiqqa asos bo'la oladi yoki boshqacha aytganda qo'shiqning mazmunini yuqoridagi sifatlar bilan boqlab o'quvchi yoshlarni tarbiyalash mumkin.
“Bola oilada, maktabda, ota-onalar bilan munosabatda, jamoat joylarida katta yoshdagilar, o'rtoqlari bilan muloqotda tajriba orttirib boradi. Bolaning qandayligi u tarbiya olayotgan oilaning namunasi, ularning meqnatsevarligi, oilaviy ishlarga javobgarligi, ish yurtishi, o'qil bolalarga nisbatan onaning ustozlik, raqnamolik ishlari asosiy o'rin egallaydi. Bunday bolalar bilan ijodiy qamkorlik qilish, turli qo'shiqlar o’rganish, qo'shimcha mashqulotlar o'tish, tadbirlarda ishtirok etishini ta'minlash zarur.”
Shuning uchun xafta, kerak bo'lsa oy davomida bola bilan shuqullanish, mavzuga doir mos keladigan kuy, qo'shiq, xarakatlarni o’rganish kerak. Eng avvalo o'zbek xalqining mavsumiy-marosimlari, an'analari, urf-odatlari haqidato'liq tushuncha berib so'ngra qo'shiqni o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Shunday ekan, musiqiy psixologiyani yoshlar ongida jonlantirishda musiqao'qituvchilari berilgan dasturlarni mustaxkam egallab, qunt bilan o'rgatganlari xolda, o'zlari qo'shimcha tarzda foydalaniladigan qo'shiqlarni tarbiyaviyligini, xushovozligini e'tiborga olib o’rganishlari zarur bo'ladi.
Chunki, bizning ota- bobolarimiz hamadabiyot, san'ati va musiqfning keng imkoniyatlaridan faqat insonni tarbiyalash, ma'naviy- ruxiy va axloqiy jiqatdan kamolga yetkazish maqsadida foydalanganlar.
O'zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgach, qozirgi rivojlanish bosqichida harbir pedagog xodimlar yuqoridagi sifatlarni o'ziga singdirishi lozim. Davlat ta'lim standarti talablarida ham insonning ma'naviy ta'limiy sifatlari, darslarning esa milliy-ma'naviy sifatlariga aloqida e'tibor berilgan.
Bo'lqusi musiqasan'at namoyondalarini ta'limiy isloqotlar talablari asosida tarbiyalash, bilim va malakalarini oshirishda mustaqillik davrida yaratilgan qo'shiqlar aqamiyatlidir. Ayniqsa, sinfdan tashqari ishlarda yoki yakka tartib mashqulotlarida yuksak saloqiyatli bastakorlar qayoti va ijodi bilan tanishtirish, ular yaratgan asarlarni o'rganib borish va amalda qo'llashni takomillashtirish zarur.
Aynan mustaqillik xaqidagi qo'shiqlarda hamxalq tajribasidagi asrlar osha sayqallangan tarbiya uslubidan foydalanilgan qolda musiqiy merosimiz, milliy kuy-qo'shiqlarga murojaat qilingan. Zero, o'zbek xalqining qandayligi o'zi qoldirgan qo'shiqlar matniga yashiringan. Yoshlarni tarbiyalashda milliy qis tuyqular, o'zaro xurmat istiqbollarini tarannum etuvchi xalq yo'lida yaratilgan qo'shiqlar yoshlar ongini ezgulikka to'ldiradi. Bundayin tarbiya uslubi orqali yoshlar xarakterlanib boradi.
Chunki musiqaorqali yana takroran aytamizki Inson tarbiya topadi, xalqona yo'lda yaratilgan qo'shiqlar orqali kishilar tin oladilar. Biroz bo'lsada madaniy xordiq chiqaradilar, qam-tashvishlarini unutadilar. Umuman olganda milliy qo'shiq yoki musiqainson qalbiga yaqin bo'ladi.
Bunday ko'rinishlar ko'proq folklor yo'nalishidagi kuy-qo'shiqlarda namoyon bo'ladi. Dars jarayonida o'quvchilardan qanday folklor qo'shiqlarini bilasizlar deb savol bersak birorta sanab berolmaslik qolatlari namoyon bo'lmoqda, shuning uchun ko'proq folklor qo'shiqlarini dars jarayoniga olib kirish o'rinlidir. Yoshlar o'rtasidagi tarbiyani birgina musiqao'qituvchisi qal eta olmaydi, buning uchun ota-ona ham javobgardir. Maktabdan tashqari vaqtda farzandining nimalar bilan shuqullanayotganligi, qanday musiqflarni tinglayotganligi, kimlarga yoki nimalarga taqlid qilayotganligiga e'tibor berish ularning vazifalaridir. Agarda biz noto'qri musiqao'rgatsak bizdan xafa bo'lishlari o'rinli, biroq uydagi muqitda yuqorida ta'kidlagan, xorij musiqflariga qiziqish kuchaysa, beo'xshov qarakatlarni o'rganib borsa bizning qarakatlarimiz mos ketadi. Bugungi kunda harbir musiqa madaniyati o'qituvchilarining vazifalari o'quvchi yoshlar orasidan eng iqtidorlilarini tanlab ularning san'atini ro'yobga chiqarish, shuning barobarida o'zlashtirmovchi o’quvchilarbilan aloqida milliy mashqulotlar tashkil etishdan iborat bo'lishi zarur.
Xulosa. O'qituvchi psixologik bilimlardan foydalanib, musiqa dasturini mantiqiy bo'laklarga ajratib o'rgatsa, o’quvchilarning musiqiy xotirasini birmuncha rivojlantirishga erishadi. Musiqiy targ’ibot va musiqiy tanqid faoliyati psixologiyasi - ma'lum musiqa asariga estetik, badiiy baho berish, undagi tarixiylikni aniqlash, o'z badiiy - estetik fikriga tinglovchini ishontirish, shuningdek, o'zining ma'naviy - estetik kuchlarini mazkur asarni tinglash va idrok etishga yo'naltira olish darajasini o'rganish bilan shuqullanadi.
Ayniqsa, musiqashunoslarga targ’ibot, tashviqot faoliyatida, ma'lum auditoriyaga axborotni singdirishning psixologik usullaridan foydalanishga imkon yaratadi. Musiqadan amaliy maqsadlarda foydalanish - funksional musiqa doirasida amalga oshiriladi va ishlab chiharishda mehnat samaradorligini oshirish uchun qo'llaniladi. Masalan, o’quvchilarni shanbalik hasharldarida, paxta yig’im - terimi yoki boshqa meqnat jabhalarida mashg’ul bo'lganlarida musiqadan amaliy tarzda foydalanish mumkin. Bunda o’quvchining ish unumi yanada ortishi va musiqiy ishlashi ko'zda tutiladi. Meqnat faoliyatida musiqiy psixologiyani joriy etishning o'ziga xos qonuniyatlari bo'lib, ish kuni davomida ruhiy - asab jarayonlarini estetik ta'min etish maqsadga muvofiqdir.
Musiqadan eshitish, idrok etish orqali xatto bolalarni davolash hammumkinligi o'z natijasini ko'rsatgan. Bu yo'nalishda olib borilgan tadqiqotlar meqnat faoliyatiga xos musiqa tanlash - meqnat jarayoniga "ritmik kirishish" meqnat samaradorligi va charchoqni yozishda yaxshi natija beradi.Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarda musiqiy psixologiyani joriy etish ularda estetik musiqiy sifatlarni orttiradi, ma'naviy olamini boyitadi, shaxs sifatida insonlarga yomonlik qilish illatlarida yiroq bo'ladi, eng muhimi, musiqani sevuvchi kadr bo'lib yetishishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
A.Azimov . "Cholg’u asbob darsligi". o’qituvchi. Toshkent, 1990
D.Omonullaeva. "Bolalar uchun p'essalar". o'qituvchi. Toshkent, 1992
N.G.Riskieva. "Cholg’u asbob ga oid adabiyotlarni o'rganish bo'yicha irtki bo'lim talabalariga metodik tavsiyanomalar". Toshkent, "O'zbekiston". 1992
P.Chaykovskiy. "Bolalar uchun albomi". M.1993 y.
R.Abdullaev. "Cholg’u asbob uchun p'essalar". o'qituvchi. Toshkent, 1993
Radjbova D.B. Fortepiano mashg`ulotlari.-T. 1996
S.Varelas. "Cholg’u asbob uchun asarlar".G`.G`ulom Toshkent, 1993
V.Prokofev "Bolalar uchun p'essalar". o'qituvchi. Toshkent, 1996
2 192
23 228 
