П1уныгъэ-гъэсэныгъэ амалхэу адыгабзэ урокхэм щызгъэфедэхэрэр

П1уныгъэ-гъэсэныгъэ амалхэу адыгабзэ урокхэм щызгъэфедэхэрэр

Ж.М.Мамижева

учитель адыгейского языка и литературы

МБОУ СОШ №11а.Ходзь

Ч1ыгоу тызыщыпсэурэм ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафэу тетыр бэ, шъхьадж ежь бзэ гъэнэфагъэ 1улъ. Щы1эпын фае ц1ыф лъэпкъ иныдэлъфыбзэ ш1омыдахэу, ш1омылъап1эу, ащ хэхъоныгъэ ыш1ыным, нэмык1 лъэпкъхэми ар къагуры1о, рыгущы1эхэ, зэрагъаш1э хъуным к1эмыхъопсырэ. Аущтэу зык1ыщытыри гуры1огъуаеп.

Ныдэлъфыбзэр – лъэпкъым ыпс, итыгъ. Ар к1оч1эшху, тэмабгъу, ц1ыф лъэпкъым игъэсэк1о ин. Лъэпкъыр лъэпкъы зыш1ырэр, ар щызгъа1эрэр, хэхъоныгьэ езыгъэш1ырэр, ыпэк1э лъызгъэк1уатарэр бзэр ары. Бзэр щэ1эфэ лъэпкъыр мэпсэу, мэлажьэ, ау ар зык1одыжьырэм, лъэпкъыри мэк1одыжьы, нэмык1ырэ ц1ыф лъэпкъ инымэ ахэтк1ухьажьы.

Сыд фэдэ ч1ып1э хьылъэ адыгэ лъэпкъыр ифагъэми, щы1эныгъэм изэжъуп1э пчъагъэмэ щитэкъухьагъэ хъугъэми, къак1эхъухьэрэ ныбжьык1эмэ яп1ун, ягъэсэн имэхьанэ къырагъэ1ыхыгъэп, нахь а1этыгъ, ылъапсэ зэрагъэпытэщтым ана1э тырагъэтыгъ. Адыгэмэ дэгъоу къагуры1ощтыгъ ныбжьык1эхэр лъэпкъым инеущырэ мафэ зыфэдэщтымк1э, хахъоу, щытхъоу пылъыщтымк1э жъогъогъуазэу зэрэщытхэр, ар къыдалъытэзэ ныбжьык1эмэ яп1уныгъэ-гъэсэныгъэ сыдигъок1и мэхьанэшхо ратыщтыгъэ, ахэр щы1эныгъэм илъэныкъо пстэуми афэухьазырыгъэнхэр пшъэрылъмэ япшъэрылъыжьэу алъытэщтыгъэ.

Непэрэ мафэм ныбжьык1эхэм гъэсэныгъэ-п1уныгъэ тэрэз ягъэгъотыгъэнымк1э анахь мэхьанэ ин зи1эмэ зэу ащыщ еджап1эр. Мыщ лъэпкъым ибаигъэ, ианахь шэн-хэбзэ дахэмэ сабыйхэр щапсыхьэх, гъэсэныгъэм икууп1эхэм щыхащэх, ш1ум, дэхагъэм щыфагъасэх.

Ныдэлъфыбзэр ныбжьык1эхэм яп1уныгъэ-гъэсэныгъэк1э амалыш1оу щыт. «Чыр ц1ынэзэ умыуфэмэ, гъумэ пфэуфэжьыщтэп», - а1о адыгэмэ. Тилъэпкъ инеущырэ мафэ нэфэу, хахъо и1эу, гъэхъэгъэ инхэр ыш1ыхэу, ищытхъу зи1этызэ псэу тш1оигъомэ, непэ тиныбжьык1эмэ яп1ун-гъэсэныгъэ тына1э инэу тедгъэтын фае. Егъаш1эм тиадыгэ лъэпкъ зыгъэдахэу, зыгъэлъап1эу, шэн - зек1ок1э дахэу ти1эхэр, ук1ытэ зэрэтхэлъыр, зэде1эжьыныр, гук1эгъуныгъэр, шъхьэк1эфэныгъэр, ц1ыфыгъэр, зэфэныгъэр, шьыпкъэныгъэр ары. Ахэр икъу фэдизэу к1элэеджак1омэ ягъэш1эгъэнымк1э, агурыгъэ1огъэнымк1э, ящы1эныгъэк1э хабзэ-бзыпхъэу афэш1ыгъэнымк1э ныдэлъфыбзэм иамалхэр чанэу дгъэфедэнхэ фае.

Сабыим игъэсэнк1э анахь мэхьанэшхо зи1эмэ ащыщэу тлъытэрэр урокыр ары. Программэм къыдилъытэрэ 1офыгъохэр зэк1э зыщызгъэцак1эхэрэр мы ч1ып1эр ары. Урокыр нахьыпэрэ урок къызэрык1оу зэрэщытыгъэм тек1эу, нахь гъэш1эгъонэу зэрэсш1ыщтым тыпылъэу тисэнэхьат ренэу хахъо фэтш1ызэ 1оф тэш1э. Тилъэхъанэ урокым мэхьанэ гъэнэфагъэ щызыубытырэмэ адиштэу техническэ амал зэфэшъхьафхэм ащыщхэр тэгъэфедэх. Мыхэмэ урокыр къагъэбаи, къагъэпсынк1э, нахь гъэш1эгъоны къаш1ы.

Тэ илъэс пчъагъэ хъугъэу адыгабзэмк1э к1элэегъаджэу гурыт классхэм 1оф ащэтэш1э. К1элэц1ык1оу классым ис пэпчъ ятеплъэк1э зэрэзэфэмыдэм фэдэу къафэп1отэрэ материалри зэфэмыдэу аштэ, агурэ1о. Ек1ол1эк1э амал тэрэзхэр къыхэтхыным, тиурокхэр гъэш1эгъонхэу ш1ыгъэнхэм, джэгук1э, диктант зэмыл1эужыгъохэр дгъэфедэнхэм тыпылъ. Жабзэм фэлэжьэрэ урок зэфэшъхьафхэр зэхэтэщэх: урок- хьак1эщхэр, зэнэкъокъухэр, къэгъэлъэгъонхэр, инсценировкэхэр зыхэтхэр, джэгук1э зэфэшъхьафк1э зэтефыгьэ ш1ык1эхэр, урок- концертхэр, тхылъ еджэ зэ1ук1эхэр. Методикэу т1эк1элъым хэдгъэхъон зэрэфаер, опытэу ти1эр нахь ин, куу зэрэтш1ыщтым тыфэбанэ, "Адыгэ макъэм", "Зэкъошныгъэм" къарыхьэхэрэр тэугъоих, к1элэегъэджэ нахьыжъхэм я1офш1ак1э тык1элъэплъ.

Анахьэу к1элэеджак1омэ къин къащыхъурэр программэм иразделхэмэ ащыщэу фонетикэмрэ графикэмрэ арых. Адыгабзэм мэкъэ системэу и1эм ехьыл1эгъэ ш1эныгъэмэ мэхьэнэшхо ятыгъэн фае. Макъэмэ ягъэпсык1э зэзгъаш1эрэр фонетикэр ары. Макъэмэ ак1ыгъоу буквэхэри зэрагъаш1эх.

К1элэеджак1охэмк1э ар зэхэш1ык1ыгъуай. Апэрэмк1э фонетикэм ык1и графикэм изэгъэш1эн зытыублэк1э фонетикэм зэригъаш1эрэр макъэр , графикэм буквэу арэу зэрэщытыр 1упк1эу агурыгъэ1огъэн фае. Макъэхэр мэкъэзещэхэу ык1и зэращэхэу зэрэгощыгъэхэр зэхаш1эу алъы1эсын фае.

Зещэхэр ежь ык1оц1к1и купит1оу гощыжьыгъэх: зещэ къызэрык1охэр ык1и зещэ зэхэлъхэр:

Зещэ къызэрык1охэр — а, э, ы.

Зещэ зэхэлъхэр - о [у+э], е [й+уэ], и[й+ы], о[у+э], у[у+ы], ю[йы+уы], я[й+а].

Апэрэ сыхьатым щыублагъэу фонетикэр пкъынэ-лынэу зэрэзэхэтыр агурызгъэ1онэу сыфежьэ. Макъэр къызэрыхъурэ ш1ык1эр, макъэм игъэпсын хэлэжьэрэ органхэр.

1). Мэкъэзещэ къызэрык1охэр къыхэгъэщ: ныбэ, мы1эрысэ, пэбг, къужъ1эрысэ, урам. Мы гущы1эхэр доскэм тетых. Доскэм тетхэгъэ гущы1эмэ зещэ къызэрык1охэр къыхагъэщы.

2) Мэкъэзещэ зэхэлъхэр: ощх, ины, урам, еплъы, ят1э, ины, Юсыф.

Зещэхэм яш1уагъэк1э пычыгъохэр гъэпсыгъэ зэрэхъухэрэр ятэгъаш1э: на-нэ, да-хэ, за-е, гъуа-нэ. Пычыгъохэр зэпэуцохэшъ гущы1э къызэрагъэпсырэри гу лъатэнэу етэщал1эх

на-нэ, та-тэ, к1э-лэ-ц1ык1у, тхьа-пэ.

Зэфэхьыс: Тызыгущы1эрэм макъэхэр къэтэ1ох. Ахэмэ бзэм хэт макъэхэр ара1о. Бзэм иорганхэм яш1уагъэк1э макъэхэр гъэпсыгъэ мэхъух. Мэкъэзещэхэр къат1о зыхъук1э, жьым пэрыохъу имы1эу жэ к1оц1ым къыдэк1ы. Мэкъэзещэхэр мэкъамэк1э къа1ох. А мэкъамэр гъэпсыгъэ зыщыхъурэр чыир ары. Мэкъэзэращэхэр къат1охэ зыхъук1э , е 1упш1эхэм, е бзэгум жьыр е къызэтырагъэуцо, е зэтра1ажэ. Гущы1эм пае, макъэу[п] — р къат1о зыхъук1э, 1упш1эхэр пытэу зэтекъузагъэх, 1упш1эхэм жьыр а1ок1эшъ ахэр зэ1уегъэк1отых. [П]-р мэкъэ дэгу. Жьым 1упш1эхэр зэ1уигъэк1отыхэ зыхъук1э, ащ фэжъу макъэ къеты. Макъэу [т] -р къат1о зыхъук1э бзэгур пытэу цэмэ якъузыл1агъэу щыт. Жьыр а пэрыохъум къыпэш1уек1о зыхъук1э фжъу макъэ къеты.

Макъэу [ф]- р къызыт1орэм жьыр 1упш1э ч1эгъымрэ ышъхьагърэ цэхэмрэ азфагу къыдэк1ы. А дэк1ып1эр бгъузэ дэд. Жьыр ащ къыдэк1ы зыхъук1э фэжъу макъэ къыхэ1ук1ы.

Мэкъэзэращэ пстэуми фэжъу макъэ ахэт. Зы мэкъэзэращэхэр фэжъу макъэ закъок1э гъэпсыгъэх: [п], [т], [ф]. Адрэхэр фэжъу макъэмрэ мэкъамэмрэ зэдыхэтхэу гъэпсыгъэ мэхъух: [б],[д], [дз].

Мэкъэзэращэхэр якъэ1уак1эк1э чаныгъэу хэлъым елъытыгъэу зэпэгъэуцугъэ мэхъух, ахэр мэкъэзэращэ чанхэмрэ ык1и мэкъэзэращэ дэгухэмрэ. Мэкъэзэращэ чанхэр нахь лъэшых, инэу зэхэохых. Мэкъэзэращэ дэгухэр нахь мэкъэнчъэх, лъхъанчэх, нахь мак1эу зэхэохых. Мыщ дэжьым нэбгырэ пэпчъ макъэхэр къы1онышъ чаныр ык1и дэгур къыхигъэщынэу ясэ1о:

мэкъэ чанхэр - [б],[в],[г], [гъ], [гъу], [ж], [жь],[з];

мэкъэ дэгухэр - [п], [ф], [к],[х],[хъ],[ш],[ш1],[щ],[с];

Макъэу агъэунэфыгъэхэр хэтэу гущы1эхэр зэхагъэуцох:

гык1э, гъук1э, гъэцэк1эн

хафэ,хъырбыдз, хъуатэ

Мыщ дэжьым карточкэхэр бгъэфедэн олъэк1ы. Карточкэхэр хъырбыдз , нэгъунджэ сурэтэу теш1ыхьагъэу ятэгъэлъэгъу , ахэр я1эпы1эгъоу зэ мэкъэ чанхэр зыхэт гущы1эхэр ык1и мэкъэ дэгухэр хэтэу къызэхагъэуцох. Зы сыхьат е сыхьатит1у пык1ыгъэ зыхъук1э джэгук1э гъэнэфагъэхэр урокым хэтэгъахьэх .

Я 5- рэ классым темэу «Мэкъэ чанхэмрэ мэкъэ дэгухэмрэ» зэрагъаш1эхэ хъумэ гъэпытэжьыным мыщ фэдэ грамматическэ джэгук1э зэныкъокъу тэгъэфедэ.

Мы таблицэр пэш1орыгъэш1эу доскэм пэтэлъэ. Таблицэм ит буквэхэм ахэмык1хэу мэкъэзещит1у зыхэт гущы1эхэр къызэхагъэуцонэу ятэ1о. Уахътэр афэсэгъэнафэ. Уахътэу згъэнэфагъэм къык1оц1 таблицэм анахь гущы1абэ къизыхырэм тек1оныгъэр къыдехы.

Темэу тк1угъэ пэпчъ гъэпытэжьын фае. Карточкэмк1э , доскэм 1утэу , зэхэфын пчъагъэу аш1ыгъэхэр, фонетическэ ык1и сурэт диктантмэ ащэтэуплъэк1ужьых.

Фонетическэ диктантыр тхын зыхъук1э сыхьатит1ум тк1угъэр к1этэджык1ыжьы. Буквэхэр тэ къат1омэ ежьхэм атхызэ диктантыр тэтхы, урок пэпчъ минут 5 а 1офш1эным еубыты. Е ар зэпхъок1мэ хъущт ууплъэк1ужьынэу узыфэе темэр къэзгъэлъэгъорэ сурэтхэмк1э 100 — шъэ. Сурэтхэмк1э диктантк1э е мыщ фэдэ джэгук1эхэмк1э. « Т1ум емыхъоу» зыфи1орэ фонетическэ джэгук1эр зэхэтэщэ. Мы джэгук1эхэм пшъэрылъ гъэнэфагъэхэр зэш1уахых: к1элэеджак1охэм ягупшысэ-гулъытэхэр къэ1этыгъэныр, ежь-ежьырэу 1оф аш1эным ригъэсэнхэр, ясэнэущыгъэ хэхъогъэныр. Джэгук1э зэфэшъхьафхэу урокым хэзгъэхьарэмэ яш1уагъэк1э к1элэеджак1охэм предметым нахь пыщагъэхэу мэхъух, яш1эныгъэ хэхъоным фещэх.

Материалэу зэрагъэш1агъэм игъэпытэжьын щэтэгъэфедэх нэмык1 амалхэри — еджэк1уит1умэ яупч1эхэр ык1и яджэуапхэр. Нахь дэгъоу еджэрэ к1элэеджак1охэм нэмык1хэр есэгъэупч1ых. Джэуапым икъэгъотын къехьылъэк1ы зыхъурэм , упч1эр къэзытыгъэм джэуапыр къетыжьы.

Темэу зэрагъэш1агъэм, зэрагъаш1эрэм, мурадым елъытыгъэу зэнэкъокъухэр щэтэгъэфедэх. Зэнэкъокъум к1элэеджак1охэм ш1эныгъэу я1эр егъэпытэ, хахъо феш1ы, ежь-ежьырэу 1оф аш1энэу фегъасэх, урокыми имэхьанэ къе1эты. «Хэт нахь дэгъоу зыш1ырэр?», «Нахьыбэ къэзыш1эрэм тек1оныгъэр етэты» ык1и нэмык1хэри.

Адыгабзэм хэт макъэхэр буквэ зэрызхэмк1и, буквэ зэхэлъхэмк1и атхых. Зы макъэр тамыгъит1ук1и , тамыгъищык1и атхэу мэхъу: (б, п, в, г, к); (гъ, гъу, къ, къу,жъ, жъу). Мы темэр урокым щытты хъумэ 1офш1эн зэмл1эужыгъохэу ятэгъаш1э. Нахь 1упк1эу ык1и псынк1эу агуры1оным пае словарнэ диктантк1э урокыр етэгъажьэ: пцэжъыяш, мэхъаджэ, шъхьангъупчъэ, пчъэ1упэ, л1ыгъэ, лъыгъэ, шак1о, джанэ, джыбэ.

1. Сыд фэдэ буквэха нахьыбэмк1э буквэ зэхэлъхэр къэзыгъэпсыхэрэр?

( плъыжьк1э Ъ, Ь, 1 къыхэгъэщыгъэ)

1. Тхылъым ит 1офш1эныр агъэцак1э, Ъ къыгъэпсыгъэ буквэхэр къыхатхык1ы.

2. Буквэ зэхэлъхэу къыхэшъутхык1ыгъэхэр тамыгъэ тхьапшхэу зэхэтха?

Акъылым уасэ и1эп, гъэсэныгъэм гъунэ и1эп. Гъогурык1ор гъогу тенэрэп.

4. Буквэхэу дз, дж зыфи1охэрэр ахэтэу гущы1эхэр къаугупшысы ык1и ахэр буквэ къызэрык1уит1ук1э гъэпсыгъэ зэрэхъугъэр къа1уатэ:

джанэ, дзыо, джэгу, джыбэ.

1. Карточкэмэ атет гущы1эмэ атыратхык1ышъ ищык1эгъэ буквэхэр хагъэуцожьы.

Жьыбгъэ, гъушъэ, шъабэ, жъапхъэ,1унк1ыбз, ш1уанэ.

6. Буквэ зэхэлъхэр зыхэт гущы1эхэр гущы1алъэм къыхатхык1ых.

Я 5-рэ классым фонетикэм иурокхэм анахьэу тына1э зытедгъэтырэр буквэ зэхэлъхэр ъ, ь, 1 къагъэпсыхэрэр ары, а темэр нахь къин к1алэхэмк1э. Тамыгъэ пчъагъэу зэхэт буквэхэр апэ рапш1э макъэк1э къа1оу , ащ ыуж атхэу, хэукъоныгъэхэр хамыш1ыхьэу есэнхэ фае. Къэбэртэе к1алэхэм нахь къин нахьри къафэзыш1ырэр буквэхэу чъ, ч1 тыбзэ зэрэхэмытыр ары:

ч1ып1э - ш1ып1э, пчъэ - бжьэ

Лъэпкъыбзэр нахь куоу аш1эным пае, ш1у алъэгъуным пае, урокым имызакъоу еджап1эхэм 1офыгъо зэфэшъхьафхэр щызэхэтэщэх. Хабзэ тфэхъугъэу илъэс къэс тиеджап1эхэм ныдэлъфыбзэм имафэу «Сыбзи с1орэлъ - сихабзи схэрэлъ», «Адыгэ шъуашэм и маф» игъэк1отыгъэу щыхэтэгъэунэфык1ы; зэ1ук1эгъухэр, зэнэкъокъу джэгук1эхэу «Губзыгъэхэр», «Гулъытэ чан зи1эхэр», пчыхьэзэхахьэ зэфэшъхьафхэр щызэхэтэщэх. К1элэеджак1охэм яшъыпкъэу еджап1эм щык1огъэ зэнэкъокъухэм зыфагъэхьазыры, ахэлажьэх. Зэк1эми сочинениехэр атхыгъэх, усэхэм къяджагъэх, зэхалъхьагъэх, орэдхэр къа1уагъэх, хырыхыхьэхэр, гущы1эжъхэр нахьыбэу зыш1эхэрэр къэнэфагъэх. Мыщ ягуапэу къыхэлажьэх сабыйхэм янэ-ятэхэри. Мыщ фэдэ пчыхьэзэхахьэхэр нахьыбэрэмк1э адыгэ джэгу дахэк1э тэухыжьы. Джэгур адыгэ хабзэм тетэу, шэпхъэ гъэнэфагъэхэр къыдалъытэзэ ежь к1элэеджак1омэ зэращэ, ны-тыхэр, хьак1эу къек1уал1эхэрэри ягуапэу джэгум хэлажьэх.

Мыхэмэ афэдэ пчыхьэзэхахьэхэм, зэнэкъокъухэм лъэпкъым ыбзэ идэхагъэ, ибаигъэ, ищэрыуагъэ к1элэеджак1охэм ащызэхаш1э, ялъэпкъ культурэ ш1улъэгъоу фыря1эр нахь щагъэпытэ, хахъо щыфаш1ы. Ш1эныгъэу ык1и къулаиныгъэу щагъотырэм дык1ыгъоу п1уныгъэ-гъэсэныгъэ тэрэз я1эу, ц1ыфыгъэр, адыгагъэр яшапхъэу щы1энхэу ныбжьык1эхэр щап1ух.

Адыгабзэр дэгъоу аш1эным, ащ рылэжьэнхэм, рыпсэунхэм пае 1оф гъэнэфэгъабэу тш1эрэм дык1ыгъоу адыгэ шэн- хэбзэ дахэхэр ахэлъыхэу, ахэмэ арыгъуазэхэзэ псэунхэм тына1э инэу тетэгъэты.

Лъэпкъым ихъишъэ дэгъоу аш1эу, яныдэлъфыбзэ рыгушхохэу, ягулъытэ чанэу, нэмык1 ц1ыф лъэпкъыми шъхьэк1эфэныгъэрэ лъытэныгъэрэ афаш1эу, зэгуры1охэу, зэде1эжьхэзэ зэдэпсэунхэу, гук1эгъушхо, 1эдэб ин ахэлъэу къытк1эхъухьэрэ ныбжьык1эхэр п1угъэнхэм тына1э тетэгъэты. Лъэпкъым ищы1эк1э-псэук1э, игупшысэ-гулъытэхэм, ихъишъэ, икультурэ ныбжьык1эхэр ак1эрымычыгъэу п1угъэнхэр тэ непэ типшъэрылъ шъхьа1эу зыфэтэлъэгъужьы, ащ тырыгъуазэзэ ти1офш1энхэр зэхэтэщэ.

Ц1ыф лъэпкъым ык1уач1эр ныдэлъфыбзэм ык1уач1, ныдэлъфыбзэм иамалхэр ц1ыф лъэпкъым и1ашэх. Арышъ, тиадыгабзэ дгъэш1оныр, дгъэлъэп1эныр, дгъэфедэныр, ащ идэхагъэрэ ищэрыуагъэрэ ти1эрылъхьэхэу, ык1уач1э тк1уач1э хэлъэу, ар къэтыухъумэзэ, тинеущрэ мафэ тыхэхьаныр – джары тимурад шъхьа1эр, 1офыгъо инэу зыфэдгъэуцужьырэр.

Литературэр :

1. «Адыгабзэм икъэгъэлъэгъок1э амалхэр» Тьаркъохъо Юныс

2. «Джырэ адыгабз» Шъаукъо Аскэр