Подготовка к ОРЭ по родному языку

Саха тылыгар биир кэлим эксээмэ ҥҥ э бэлэмнээһин

Эксээмэҥҥэ Бэлэмнээһин торума

• алтынньы - 4ч (фонетика)
• сэтинньи - 4 ч (лексика)
• ахсынньы - 4 ч (морфология)
• тохсунньу - 4ч (морфология)
• олунньу - 4ч (синтаксис)
• кулун тутар - 4ч (синтаксис)
• муус устар - 6-8ч (тест)
• ыам ыйа - 6-8ч (тест)

• алтынньы - 4ч (фонетика)
• аһаҕас дорҕоон
• бүтэй дорҕоон
• аһаҕас дорҕоон уларыйыытын быраабылалара
• бүтэй дорҕоон уларыйыытын быраабылалара

• сэтинньи - 4 ч (лексика)
• тыл суолтата (лексическэй, грамматическай, көнө, көспүт, биир, элбэх суолталаах);
• киирии, эргэрбит, саҥа, түөлбэ, идэ тыллар, сомоҕо домохтор, литературнай тыл нуормата
• антоним, омоним, синоним
• лиэксикэлии ырытыы

ахсынньы - тохсунньу 8 ч (морфология)

• аат тыл
• даҕааһын аат
• ахсаан аат
• солбуйар аат
• туохтуур
• аат туохтуур, сыһыат туохтуур
• сыһыат
• көмө саҥа чаастара

олунньу-кулун тутар 8ч (синтаксис)

• этии тииптэрэ
• этии араастара
• биир састааптаах этиилэр
• этиигэ сурук бэлиэтэ (туһулуу, сирэй саҥа, араарыллбыт кэрчиктэр, этии биир уустаах чилиэннэрэ)
• холбуу этии ТХХЭ
• холбуу этии БХЭ - 2 чаас
• синтаксическай ырытыы

муус устар - ыам ыйа

• ОРЭ сорудахтарынан варианнары оҥорон дьарыктааһын;
• нэдиэлэҕэ 2 күн дьарыктыыбыт
• дьарык кэмигэр 1 варианы ырытабыт
• дьиэҕэ сорудахха өйтөн суруйууну биэрэбин уонна ханнык сорудахха ыарырҕаппытынан көрөн эбии карточка биэрэн ыытабын.

Сорудах наарданыыта:

• 1,4 - лексика
• 2,9 - фонетика
• 3,5,6 - морфология
• 7,8,10 - синтаксис

Диаграмма

• 2016 с.Лукин Толя -5, Пестерева Алина-4, Николаева Нарыйа-5.
• 2017с. Христофорова Сайыына-4.
• 2018с. Павлова Саргы-3 (олунньу)
• 2019с (ДКР) Потапова Лиза-4, Николаева Уруй-3(олунньу)
• 2022с Варламова Анжела - 4

БКЭ туттарар оҕону бэлэмнииргэ туттуллар ньымалар, албастар. Дидактическай матырыйааллар

1 сорудах

• Бэлиэтэммит тылга б бутэй дорҕоону болҕойон көр, характеристикатын быһааран суруй.
• Былыргы дьылларга, урукку күннэргэ үөскээн ааспыт өбүгэлэрбит тус-туспа ийэ ууһунан олорбуттара эбитэ үһү. Эппиэтин 3 тылынан биэр.
• Эппиэтэ: ньиргиэрдээх, пааралаах б-п, төлөркөй

Сорудахтар

• Бэриллибит бүтэй дорҕооннор паараларын бул.
• б, г, ҕ, д, һ, дь
• Эппиэтэ: б-п, г-к, ҕ-х, д-т, дь-ч, һ-с
• Мурун бүтэй дорҕоонноох тыллары этииттэн бул уонна бэлиэтээ.
• Күһүҥҥү күн улам кылгаан барда.
• Оппуос өр саҥата суох таалан олордо.
• Эппиэтэ: Күһү ҥҥ ү, кү н, ула м, кылгаа н, са ҥ ата, таала н.

• Бэлиэтэммит тылга и аһаҕас дорҕоону болҕойон көр, характеристикатын быһааран суруй.
• Сибэккилээх кулуумба сыралҕаннаах күн уотугар тырымныы оонньуур.
• Эппиэтэ: илин, кыараҕас, айах

Таблицаны туһаныы

Схеманан:

Аһаҕас дорҕоон

Уос а/д

Айах а/д

(у, о, ү, ө)

(ы, а, и, э)

Кыараҕас

Киэҥ

(у, ү, и, ы)

(о, ө, э, а)

Илин

Кэлин

(ы,а, у, о)

(и, э, ү,ө)

Сорудахтар

пэниэтикэлии ырыытыы

• Бэриллибит тыллар пэниэтикэлии ырытыыларын оҥор: сарсыарда, халлаан, күн
• сарсыарда - 9 буукуба, 8 дорҕоон, 3 сүһүөх
• с - б/д, ньиргиэрэ суох, быыһылыыр, пааралаах с-һ, тыл иннэ
• а - а/д, айах, киэҥ, кэлин
• р - б/д, ньиргиэрдээх, дьиэрийэр, паарата суох, тыл ортото
• ыа - дифтонг
• д - б/д, ньиргиэрдээх, төлөркөй, пааралаах д-т, тыл иннэ

Бэриллибит этииттэн аһаҕас дорҕоон уларыйбыт тылын бул, быраабылатын быһаар, схематын оҥор

• Убайым онус кылааска ситиһиилээхтик үөрэнэр.

Эппиэтэ: уон+ус (дифтонг кылгааһына)

• Быраатым садаача суоттууругар өр да өр толкуйдуур.

Эппиэтэ: толкуйдаа+уур, суоттаа+уур (а/д силлиһиитэ)

• Табаарыһым библиотекаҕа кэлсибэтэ.

Эппиэтэ: кэл+ис+(и)мэ+тэ (а/д түһүүтэ, кыараҕас а/д эбиллиитэ)

• 5 кылаас учуобунньук сорудахтарын оҥорторобут.
• Тренажер

Сорудахтар

Тургутуктар

• Айах аһаҕас дорҕоон кэккэтин бэлиэтээ

1. у, а, ы, и

2. э, и, а, ы

3. у, о, ү, ө

4. и, э, ү, ө

• Бэриллибит этиигэ бүтэй дорҕоон уларыйбыт тылын бул, быраабылатын бэлиэтээ: Уйбаан аарыма тайаҕы көрөн хараҕа уоттанна.

1. ньиргиэрэ суох бүтэй дорҕоон аһаҕас дорҕоон сабыдыалынан уларыйыыта.

2. бүтэй доҕоон түһүүтэ

3. өрө дьүөрэлэһии

4. төттөрү дьүөрэлэһии

Лексика (1, 10 сорудахтар)

• Сомоҕо домохтор суолталарын ырытыһыы
• Тренажер

Сорудахтар

Саңа чаастарын үөрэтии ( 4, 5, 6, 8, 9 сорудахтар )

• Саңа чаастарын өйдөбүллэрэ 6 кылааска киирэллэр. Ол иннинэ алын сүһүөх кылаастарга сорох саңа чаастарын кытта билсэллэр. Бары билэрбит курдук, морфологияны үөрэтии 6-7 кылаастарга ыытыллар. Тыллар суолталарынан, уларыйыыларынан уонна этиигэ туттуллар уратыларынан саңа чаастарыгар арахсаллар.

• Биһиги иннибитигэр МОРФОЛОГИЯНЫ саңа чаастарын быһыытынан системалаан –тиһиликтээн ү өрэтии соруктара тураллар:

- тыл тус-туспа бөлөхтөргө – саңа чаастарыгар арахсарын өйдөтүү;

• саңа чаастара тус-туһунан грамматическай бэлиэлээх буолалларын өйдөтөргө, ылыналларыгар дьулуһуу;
• таба суруйар буолалларын ситиһии;
• үөрэнээччилэр тылларын саппааһын байытарга, литературнай нуорманы баһылыылларын ситиһэргэ үлэ;
• о5олор логическай, тиһиликтээх, толкуйдааһыннарын, билэртэн билбэккэ кэлэн саңаны толкуйдаан таһаарар дьо5урдарын уһугуннарыы, сайыннарыы буолар.

• теорияны күүскэ ү өрэтэбит, үөрэнээччи өйдүүрүгэр, ылынарыгар дьулуһабыт.

Ньыма:

тэңнээн көрүү ньымата (нуучча тылын кытта, саңа чаастарын бэйэ –бэйэлэрин кытта тэңңэ тутан), таблица, схема, алгоритм, формула көмөтүнэн, араас тренажердар көмөлөрүнэн чиңэтии, эрчийии.

Аат тылы ү өрэтии

Аат тыл саңа чааһын үөрэтэргэ маннык үс балаһыанньаны өйдөтөргө дьулуһабыт:

• - аат тыл өйдөбүлүн;
• - аат тыл уларыйыытын; (морфологическай бэлиэтин);
• - этиигэ ханнык чилиэн буоларын (этиигэ туттуллуутун).

• Сорудах толкуйдуурбутугар уус –уран айымньыттан ылыллыбыт холобурдарга оло5уран, саңа чааһын быһыытынан көрдөрөбүт, булабыт.
• Көрдөрөр-биллэрэр таблица, алгоритм – формула көмөтүнэн саңа чаас морфологическай бэлиэлэрин көрөбүт:

Хас биирдии саңа чааспытын үөрэтиэхпит иннинэ сүрүн соруктар тураллар. Эмиэ аат тылынан холобурдаатахха:

- аат тылы саңа чааһын быһыытынан арааран өйдөтүү;

- аат тыл уларыйыытын өйдөтүү, тардыылаах аат тыл ахсаана уратытын биллэрии;

- аат тыл кэпсиирэ буолла5ына, кэпсиирэ сыһыарыытын ылынарын өйдөтүү;

- паараласпыт аат тыллар суолталара кэңээһинин, хомуур суолталаныыларын көрдөрүү.

Туохтуур (В.В.Скрябин «Саха тылыгар тирэх бэлиэлэри туһаныы »)

Алгоритмы туһанабыт

кэм

сирэйэ

халыып

с/ч

=

Т

=

=

1,2,3

хайааһын

Ааспыт

Билиҥҥи

кэлэр

Буолар

буолбат

туһаайыы

көрүҥ

киэп

=

=

10

5

6

“ Оҕоҕо бэйэтигэр туһаайыылаах үөрэх” Шишигин В.Р., Кузьмина М.П., Кривошапкина В.С.

Схема

Аат туохтуур

Даҕааһын аат,

Аат тыл,

Туохтуур

түһүк

Ыйытыыта.

3 кэм,

Халыып,

Ханнык?

Сирэй сыһыарыыта

Ытаабат (ханнык?) оҕону эмсэхтээбэттэр.

Түннүк алдьаммытынан (тугунан? Хайаабытынан?) тымныы салгын киирэр.

Хас биирдии кылааска папка оҥостубуппут

5 кылааска

6 кылааска

Интернет-платформалары туттабын

7 кылаас

• Үлэ бастакы чааһыгар сорудахтар кылаастарынан, темаларынан наарданан киирдилэр. Үс бастакы сорудах чопчу темаҕа, онтон иккитэ метапредметнай сорудахтар.
• 5кылааска: Фонетика. Этии чилиэннэрэ.
• 6кылааска : Аат тыл. Даҕааһын аат. Ахсаан аат. Солбуйар аат.
• 7кылааска: Туохтуур. Аат туохтуур.Сыһыат туохтуур.Сыhыат.
• 8 кылааска: Сиинтэксис. Этиигэ тыл бэрээдэгэ. Биир састааптаах этии. Этиигэ араарыллыбыт кэрчиктэр. Судургу этии

6 кылаас. Морфология. Аат тыл Тиэхээски уонна Өлөөнчүк

Тиэхээски чуурканы одуулуур. Кыракый иилэр, эргиирдэр баалларын көрөр. Тула барар эбит. Ити мас сыл аайы улаатан, эбиллэн соноон барарын көрөр. Аҕата биирдэ: «Мас сааһын билэр киһи маһынан арааһы оңорор уонна хайытар даҕаны», - диэн эппиттээҕэ. Ону хайдах билиэххэ, булуохха сөбүй? Ханан баарый сааһа? Куччугуй иилэр, төгүрүктэр, бааллар да, онон ким да араңалаан хайыппата чахчы.

Ону хайдах быһаарыан булбат уонна, сатахха, иллэң олорор, дьиэ итии буолара ончу сыһыана суоҕун курдук, балта көрө – көрө күлэриттэн кыбыста саныыр.

Анастасия Сыромятникова

Сорудах:

1.Аат тыл морфологическай бэлиэлэрэ.

2. Тиэкистэн анал ааттары бул.

3.Тардыылаах аат тыллары бул. Ахсаанын ый.

4.Мас арааһын ааттаталаа. Сатанар буоллаҕына нууччалыыттан тылбааһын биэр.

5. Мас сааһын хайдах билиэххэ сөбүй?

7 кылаас. Морфология.

Туохтуур

(1)Мин арыы тыам уҥуоргу саҕатыгар таҕыстым. (2)Бу икки ардыгар саппыкым атахпын аалан киирэн барда. (3)Мин олоро биэрдим. (4)Сөрөнөхпүн көннөрөөрү, саппыкыбын уһула баттаатым. (5)Ол устарбын аҕай кытта үөһэ диэкиттэн «ку-ку-кээх» диир саҥа иһилиннэ. (6)Онтон үрдүбүнээҕи маһым кураанах мутугар кэ5э кэлэн олоро биэрдэ. (7)Олороот, кутуругун тиэрэ быра5ан баран этэн дөйүппүтүнэн барда. (Суорун Омоллоон)

Сорудах:

• Тиэкистэн тус туохтуурдары булан уһул. Сирэйдэниитин быһаар.
• Туохтуур саҕалыыр көрүҥҥэ турар этиитин уһул.
• 5 этиигэ баар туохтуур туһаайыытын быһаар. Тылы састаабынан ырыт.
• Чоччугунуордар то5о кэ5э үрдүгэр сабыта түспүттэрэ буолуой? Кэ5э туһунан тугу билэргин суруй.
• Ийэ чоччугунуор уйа туттан 5 сымыыты баттаабыт. Ас көрдүү барбыт кэмигэр бу уйаҕа кэҕэ кэлэн 2 сымыыты уурбут, 2 сымыыты тэһэн сиэн кэбиспит. Уйаҕа чоччугунуор хас сымыыта хаалбытый?

Синтаксис (3,7 сорудахтар)

• Синтаксиһы маннык үөрэтэбит:

- Тыл ситимэ

(тэҥҥэ холбонор ситим, баһылатыылаах ситим. Ситим араастара).

• Судургу уонна холбуу этиилэр.
• Сурук бэлиэтэ.

• Бу этиигэ бэлиэтэммит тыллар ситимнэспит араастарын быһааран суруй. Эппиэтин биир тылынан суруй.
• Дьөгүөрдээннээх сэргэлэригэр колхоз ата бааллан турар.
• Эппиэтэ: тардыы ситимэ

Баһылыыр ситим 4 араастаах:

• сөпсөһүү ситимэ - туһаан +кэпсиирэ
• салайыы ситимэ - толоруу+кэпсиирэ (түһүк сыһыарыытын ) тэтэрээк кэ суруйда
• сыстыы ситимэ - быһаарыы+туһаан

буолуу сиһилиитэ + кэпсиирэ

Тымныы күн, киэһэ кэлбитэ, өр оҥордо

• тардыы ситимэ - предмет ким гиэнэ буоларын быһаарар, тардыы сыһыарыыта баар. Күөл хомуһ а

Сорудахтар:

• күн киирдэ
• оскуола кинигэ тэ
• тэтэрээк кэ суруйда
• сырдык кылаас
• ийэм сүбэ тэ
• учууталым эттэ
• толкуйдаах оҕо
• түргэнник аахта
• күнүс кэлэр

2 сорудахтар

• Бэриллибит этииттэн салайыы ситимин бул.
• Мэхээс күн уотуттан хараҕа саатта.
• Мэхээс күн уотуттан хараҕа саатан, ытыһынан чарапчыланан көрдө.

• Эппиэтэ: уотуттан саатта, уотуттан саатан

Сорудахтар

сорудахтар

Сорудахтар

8 -9 кылаас

Бэйэ суруйуута

• Оҕо бэйэтин санаатын сааһылаан этэрэ, суруйара сорох түгэҥҥэ уустуктардаах буолар.
• Үөрэнээччи суругунан тылын сайыннарар сыалтан эбии дьарык кэнниттэн өйтөн суруйарга сорудахтыыбыт.
• Тиэмэтин ыйан туран, тирэх көмө тыллары биэрэбит.
• Манна кини олоҕор буолбут түгэннэри, уус-уран айымньыга аахпыт кэрчиктэрин киллэрэрин ирдиибит. Холобур быһыытынан, “Бастыҥ өйтөн суруйуулар” босуобуйатын туһаннарабыт.

Бэйэ суруйуутун бэлэмнииргэ туһуланар кинигэлэр

Учуутал туһанар кинигэлэрэ

Үөрэнээччи туһанар кинигэлэрэ

Тылдьыттар