Prezentatsii iz astronomii язик ущбекском

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZILIGI

NAMANGAN VILOYAT  

XALQ TA’LIMI BOSHQARMASI

Kosonsoy tuman xalq ta’limi bo’limiga qarashli

10-sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi

Astronomiya fani o’qituvchisi

Lutfillayev Muhammadsharifning

11-sinflar uchun

“ Yer rusumidagi planetalar. Merkuriy va Venera”

mavzusida tayorlagan

SLAYDI

Kosonsoy -2020

Darsning maqsadi

Talimiy maqsad: Yer rusumidagi planetalar, Merkuriy va Venera planetalar haqida tushuncha berish.

Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni tabiatga bo’lgan muhabbatini o’yg’otish, Tabiatni asrab avaylashga o’rgatish.

Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish,nutq madaniyatini o’stirish .

Tayanch kompitensiya: Kommunikativ kompetensiya.

Ta’limda o’zgarishni o’zimizdan boshlaymiz!

SH.Mirziyoyev

Darsning xronologik tuzilishi

№

Dars bosqichlari

1

Vaqt

Tashkiliy qism

2

O’tilgan mavzuni so’rash

3

3

4

10

Yangi mavzuni tushuntirish

Darsni mustaxkamlash

15

5

10

O’quvchilarni baxolash

6

Uyga vazifa.

5

2

REJA

Yer tipidagi planetalar

I

Merkuriy

II

Venera

III

Quyosh tizimi

Markaziy yulduz – Quyosh va uning atrofida aylanuvchi 8 ta sayyora va ularning tabiiy yo‘ldoshlari, shuningdek, 5 ta karlik sayyora va ularning tabiiy yo‘ldoshlari, asteroidlar, kometalar va ho kazo tabiiy osmon jismlarida iborat sistema. Quyosh tizimi, bundan taxminan 4.57 milliard yil avval, gaz-chang bulutining gravitatsion siqilishi natijasida yuzaga kelgan degan faraz mavjud. Quyosh tizimining asosiy massasi, markaziy obyekt – Quyoshda jam bo‘lgan: 99,866 %. Quyosh tizimining to‘rtta kichik ichki sayyoralari – Merkuriy, Venera, Yer va Mars, asosan silikat va metallardan tashkil topgan, qattiq jism xususiyatiga ega sayyoralardir. Ularni Yer guruhi sayyoralari sifatida umumlashtiriladi. To‘rtta tashqi sayyoralar – Yupiter, Saturn, Uran, Neptun – massasi va hajmiga ko‘ra, yer guruhi sayyoralaridan bir necha o‘n barobar katta bo‘lib, ular asosan gazsimon moddalardan tashkil topgan, bu guruh sayyoralarni «Gaz Gigantlari» sifatida umumlashtirib yuritiladi. Gaz gigantlaridan Yupiter va Saturn, Quyosh tizimi sayyoralari ichida eng kattalari bo‘lib, ular asosan geliy va vodoroddan iborat. Ikki chetki sayyoralar Uran va Neptun esa, geliy va vodoroddan tashqari, metan hamda, is gazidan ham iboratdir. Ushbu ikki sayyora «muzlagan gigantlar» sifatida ta’riflanadi. Sakkizta sayyoradan oltitasi va shuningdek uchta karlik sayyora, tabiiy yo‘ldoshlarga ega. Tashqi sayyoralarning barchasida, sayyora atrofini o‘rab turuvchi halqalar sistemasi mavjud.

Merkuriy

Merkuriy – Quyoshga eng yaqin joylashgan sayyora. Uni qadimgi rimliklar savdo ma’budi – Merkuriy nomi bilan atashgan. Bu sayyora insoniyatga qadimdan ma’lum. O‘lchamlari bo‘yicha katta sayyoralari ichidagi eng kichik sayyora hisoblanadi.

Merkuriy va Quyosh orasidagi masofa – 58 million kilometrni tashkil qiladi. Quyosh atrofida bu sayyora 88 kunda to‘liq aylanib chiqadi. Merkuriyni fazoda 28° gacha yetuvchi nisbatan katta elongatsiyalar vaqtida kuzatish mumkin. Quyoshga o‘ta yaqinligi, hamda, juda kichik o‘lchamlari tufayli, Merkuriy uzoq vaqtgacha kam o‘rganilgan sayyora bo‘lib qolavergan. Faqat 1965 yilga kelib, radiolokatsiya usullarini qo‘llash natijasida Merkuriyning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri hisoblab topildi. U 58.65 kun, ya’ni sayyoraning Quyosh atrofida aylanish davrining 2/3 qismiga teng ekan.

Merkuriy («Messenjer» kosmik apparati olgan fotosurat)

• Bu degani, Merkuriydagi kunduz davomiyligi – Quyosh sutkasi 176 kun davom etishini anglatadi. Quyoshning zenitdagi vaqtida sayyora sirtining harorati 620 K gacha, tungi qutblarining harorati esa 110 K atrofida bo‘ladi. Merkuriy sayyorasining ko‘rinadigan yulduz kattaligi 1,9 dan 5,5 gacha qiymatlarda o‘zgarib turadi.
• Merkuriy sirtining issiqlik xususiyatlari oy regolitinikiga o‘xshash. Umuman olganda Merkuriy tashqi ko‘rinishi jihatidan oyga juda o‘xshab ketadi. O‘ta siyrak bo‘lgan sayyora atmosferasi tashqi meteorit bombardimonlariga deyarli qarshilik qilmaydi. Shu tufayli sayyora yuzasi kraterlar bilan to‘la. Ulardan eng kattasi – Kaloris krateri bo‘lib, uning diametri 1300 km. ba’zi kraterlardagi qora lavalarning mavjudligi, sayyora o‘z tarixining ilk davrlarida kuchli, intensiv ichki vulqonlar girdobida bo‘lganligidan dalolat beradi.
• Merkuriy atmosferasi o‘ta siyrak. Uning zichligi Yer atmosferasining 620 km balandlikdagi zichligidan ham kichik. Merkuriy atmosfera tarkibida vodorod, geliy, hamda kislorodning, shuningdek inert gazlar, xususan, neon va argonning kichik miqdorlari aniqlangan. Bunday gazlar, sayyora gurunti tarkibidagi radioaktiv moddalarning parchalanishi natijasida ajralib chiqqan bo‘lishi mumkin. Merkuriyda kuchsiz magnit maydoni mavjudligi aniqlangan. Merkuriy magnit maydonining kuchlanganligi qiymati Yernikiga nisbatan kichik bo‘lsa, ammo Marsnikidan katta.

Bu degani, Merkuriydagi kunduz davomiyligi – Quyosh sutkasi 176 kun davom etishini anglatadi. Quyoshning zenitdagi vaqtida sayyora sirtining harorati 620 K gacha, tungi qutblarining harorati esa 110 K atrofida bo‘ladi. Merkuriy sayyorasining ko‘rinadigan yulduz kattaligi 1,9 dan 5,5 gacha qiymatlarda o‘zgarib turadi.

Merkuriy sirtining issiqlik xususiyatlari oy regolitinikiga o‘xshash. Umuman olganda Merkuriy tashqi ko‘rinishi jihatidan oyga juda o‘xshab ketadi. O‘ta siyrak bo‘lgan sayyora atmosferasi tashqi meteorit bombardimonlariga deyarli qarshilik qilmaydi. Shu tufayli sayyora yuzasi kraterlar bilan to‘la. Ulardan eng kattasi – Kaloris krateri bo‘lib, uning diametri 1300 km. ba’zi kraterlardagi qora lavalarning mavjudligi, sayyora o‘z tarixining ilk davrlarida kuchli, intensiv ichki vulqonlar girdobida bo‘lganligidan dalolat beradi.

Merkuriy atmosferasi o‘ta siyrak. Uning zichligi Yer atmosferasining 620 km balandlikdagi zichligidan ham kichik. Merkuriy atmosfera tarkibida vodorod, geliy, hamda kislorodning, shuningdek inert gazlar, xususan, neon va argonning kichik miqdorlari aniqlangan. Bunday gazlar, sayyora gurunti tarkibidagi radioaktiv moddalarning parchalanishi natijasida ajralib chiqqan bo‘lishi mumkin. Merkuriyda kuchsiz magnit maydoni mavjudligi aniqlangan. Merkuriy magnit maydonining kuchlanganligi qiymati Yernikiga nisbatan kichik bo‘lsa, ammo Marsnikidan katta.

Eramizning V asriga taalluqli hind astronomik jadvali «Surya-sidxatta»da Merkuriyning Quyoshdan uzoqligi masofasi hayratlanarli darajadagi aniqlikda ifodalangan: 2420 km. Hozirgi zamon o‘lchamlariga ko‘ra esa, bu masofa 2439,7. Farq atiga 1% dan ham kam.

O‘rta asrlarda esa arab munajjimlari Merkuriyning Quyosh atrofidagi harakati jadvalini tuzib chiqishdi. Dastavval Andalusiyalik Az-Zarkaliy Merkuriyning geotsentrik orbitasining deferantini hisoblab chiqib, uning ovalsimon ekanligini aniqladi. XII asrda esa Ibn Badja Merkuriyning Quyosh diskidan o‘tishi jarayonini kuzatdi. Ibn ash-Shatir esa, Merkuriyning Quyosh atrofida aylanishi taxminiy modelini tasvirladi.

O‘rta asrlar Yevropasida merkuriyni kuzatish unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmagan. Xususan Nikolay Kopernik, Merkuriyni biror marta ham o‘zi kuzata olmagani, asarlarida esa boshqa astronomlarning xulosalariga tayanganligini taassuf bilan qayd qiladi. Bunga sabab esa Kopernik yashagan Boltiqbo‘yi hududining ko‘pincha bulutli bo‘lishi bilan izohlanadi. Bundan tashqari Merkuriy Yevropa kengliklarida sahardagi yoki shomdagi shafaq vaqtida qisqa muddat ko‘rinadi xolos. Merkuriyni kuzatishning eng qulay vaqtlari uning elongatsiya davrlaridir.

ash-Shatirning qo‘lyozmalaridagi Merkuriyning orbital harakarti modeli

Merkuriyning tonggi shafaqda ko‘rinishi

Teleskop kashf etilgach, u orqali birinchi bo‘lib, albatta uning kashfiyotchisi – Galileo Galiley Merkuriyni kuzatdi. 1631 yilda Pyer Gassendi Merkuriyning Quyosh diskidan o‘tishi jarayonini dastlabki teleskopik kuzatuvlarini qayd qildi. Bungacha esa Iogann Kepler Merkuriyning Quyosh diski bo‘ylab o‘tishi vaqtini aniq hisoblab chiqarib bergan edi. 1639 yilda Jovanni Zulli, Merkuriyning orbital fazalarini Oy va Veneraniki bilan o‘xshash ekanligini aniqladi.

Yerdan qaraganda, bir sayyoraning boshqa bilan to‘silib qolishi juda kamdan-kam kuzatiladi. Veneraning Merkuriyni to‘sib qo‘yishi tarixda faqat bir marta – 28 may 1737 yilda Qirollik Grinvich rasadxonasi astronomi Jon Bevis tomonidan kuzatilgan. Ushbu hodisa navbatdagi marta 2133 yilning 3-dekabrida yuz beradi.

Merkuriy

Venera

Oy

«Apollon-11» ekipaji. O‘ngdan chapga: Nil Armstrong, Maykl Kollinz, Edvin Oldrin

Venera

Venera – Quyoshdan uzoqligi bo‘yicha ikkinchi va Yerga eng yaqin sayyora. Venera Quyosh tizimidagi sayyoralar orasida ayol ismi bilan ataladigan yagona sayyora bo‘lib, u qadimgi Rim Panteoni Muhabbat ma’budasi sharafiga shunday atalgan. Venera insoniyatga qadimdan ma’lum. Uning fizik jihatdan yerga o‘xshashligi tufayli, «Yerning singlisi» deb ham ataladi.

Quyoshdan o‘rtacha uzoqligi 108 million kilometr (0,723 а. b.). Quyosh atrofida to‘liq aylanib chiqish davri 224.7 kun. Venera Yerga 40 million km gacha yaqinlashib kelishi mumkin, va bu degani Quyosh tizimidagi barcha boshqa sayyorlar ichida Yerga eng yaqin keladigan sayyora bu aynan – Venera hisoblanadi. Sinodik davri 583.92 kunga teng. Veneraning eng yaxshi ko‘rinadigan vaqtlari elongatsiya davrlariga to‘g‘ri keladi. Quyoshdan burchak masofasi 48° dan ortmagani uchun elongatsiya vaqtlaridagi ko‘rinish yoki shom oqqan paytda, yoki, tong otar chog‘ida paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham Venerani «Tong yulduzi» deb atashadi. Venera – yerdan ko‘rinadigan osmon jismlari orasida Quyosh va Oydan keyingi eng yorqin osmon jismi hisoblanadi.

Venera diametri Yer diametrining 95% qismiga teng va 12104 km tashkil qiladi. Massasi Yer massasining 81.5% qismi - 4,8685·1024 tonna. O‘rtacha zichligi – 5220 kg/m3. Sirtidagi erkin tushish tezlanishi 8.87 m/soniya2 (Yernikiga nisbatan 90%). Veneraning o‘z o‘qi atrofida aylanish davrini hisoblash uzoq vaqtgacha imkonsiz bo‘lib, bunga sayyorani o‘rab turgan qalin bulutli qatlam mone’lik qilar edi. Faqat radiolokatsiya usullarini qo‘llash natijasida Veneraning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri 243.2 kunga teng ekanligi va u Yer va boshqa sayyorlarga nisbatan teskari tarafga aylanishi ma’lum bo‘ldi. Aylanish o‘qining orbita tekisligiga nisbatan og‘ish burchagi deyarli 90°.

Sayyoraning atmosferasi mavjudligini, uning Quyosh diski bo‘ylab o‘tish jarayonini kuzatgan M. Lomonosov 1761 yilda aniqlagan. XX asrda olib borilgan spektral tahlil natijalariga ko‘ra Venera atmosferasining 97% qismini CO gazi tashkil qilishi aniqlandi. Shuningdek, Venera atmosferasida 2% miqdorda azot va boshqa inert gazlar, hamda 0.1% miqdorda suv bug‘lari, shuncha miqdorda kislorod mavjudligi aniqlangan.

Venera atmosferasidagi CO gazi va suv bug‘lari, issiqxona effekti hodisasini sodir qiladi. Ushbu ikki gaz Veneraning o‘ta qizigan sirti chiqarayotgan infraqizil nurlarni kuchli yutuvchi xususiyatiga ega va shu tufayli sayyora sirtidagi harorat 500°C gacha qiziydi. Sayyora sirtini bizdan to‘sib turuvchi qalin bulutlar qatlami taxminan 49 – 68 km balandlikdagi yengil tuman ko‘rinishida bo‘lib, ochiq koinotdan qaralganda uning ekvatoriga parallel qatlamlar tarzida ko‘rinadi. Ushbu bulutlarning tarkibi suvda erigan oltingugurt kislotasi tomchilaridan iborat deb taxmin qilinadi. Sayyora sirtining yoritilganligi, Yerdagi bulutli, quyoshsiz kunni eslatadi. Sayyoraning bulutlar balandligida 100 metr/soniya tezlikdagi doimiy shamollar esib turadi.

Veneraning Quyosh diskidan o‘tishi haqidagi Lomonosov qo‘lyozmalari. 1761 yil

Sayyora sirtidagi atmosfera bosimi 9 MPa bo‘lib, uning zichligi yer atmosferasinikidan 35(!) marotaba katta. Venera atmosferasining yuqori qatlamlari (5500 km balandliklarda) deyarli to‘liq vodoroddan iborat. Radiolokatsiya yordamida Venera sirtida ham xuddi Oy va Merkuriydagi kabi kraterlar mavjudligi va ularning diametri 35 – 150 km gacha ekanligi aniqlandi. Lekin Venera sirti Oy va Merkuriynikidan ko‘ra ancha tekis. Unda 1500 km gacha cho‘zilgan botiqliklar, tog‘ tizimlari, Vulqon va havzalar mavjud.

Venera tabiiy yo‘ldoshlarga ega emas.

Veneraning Quyosh diskidan

o‘tishi

Venera sirti panoramasi

Uyga vazifa

173-180 betni o’qib kelish

E’tiboringiz uchun rahmat