Презентация на тему: Грамматическая теория Л.В. Щербы

Тыва Республиканың Ѳѳредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг бюджеттиг өөредилге чери

Кызыл хоорайның Лидия Сергеевна

Новикова аттыг 7 дугаар ортумак ниити билиг школазы

Л.В. Щербаның Грамматиктиг теориязы

Тыва дыл болгаш англи дыл башкызы

Санаа Сай-хонаш Валерьевна тургускан.

Кызыл - 2021

ЩЕРБА ЛЕВ ВЛАДИМИРОВИЧ (1880 ч. февральды ң 20 – 1994 ч. декарбьны ң 26)

• Россияны ң болгаш совет үениң дыл эртемдени. Совет Социалистиг Республиканың Эвилелиниң академиги. Психолингвистика, лексиография болгаш фонология эртемнеринче улуг үнелиг салыышкынны кылган.
• Л.В. Щерба фонема теориязының тургузукчуларының бирээзи болуп турар. Ниити дыл эртеминиң , орус болгаш француз дылдарның специализи.

АМЫДЫРАЛЫНЫҢ ОРУУНДА КОЛ ЧАДАЛАРЫ

• 1880 – Петербург хоорайга чаяттынган;
• 1898 – Киев университедини ң бойдус факультединче дужаап алган;
• 1899 – Петербург хоорайже көшкени, Петербург университединиң төөгү-филологтуг факультетче дужаап киргени;
• 1906-1908 – Европага чурттааны, грамматиканы өөренип көргени болгаш деңнелге-төөгүлүг дыл эртемин, фонетиканы Лейпциг, Париж, Прага чурттарынга шинчилээни;
• 1909 – Петербург университединиң приват-доцентизи.

АМЫДЫРАЛЫНЫҢ ОРУУНДА КОЛ ЧАДАЛАРЫ

• 1909 чылда ̶ Петербург университединге фонетиканы ң эксперименталдыг лабораториязын тургускан, амгы уеде – Л.В. Щербаның ады-биле адаттынган;
• 1912 чылда ̶ магистр аттыг диссертациязын камгалап алган ( «Русские гласные в качественном и количественном отношении» ) ;
• 1915 чылда ̶ доктор аттыг диссертациязын камгалап алган ( «Восточнолужицкое наречие» );
• 1924 чылдан тура – Россияны ң Эртемнер академиязының корреспондент-кежигүнү;
• 1943 чылдан тура ̶ Совет Социалистиг Республиканың Эвилелиниң академиги;
• 1924 чылдан тура – Чоннар аразында фонетист эртемденнерниң каттыжыышкынының хүндүлүг кежигүнү.

Л.В. ЩЕРБАНЫҢ ШИЛИТТИНГЕН АЖЫЛДАРЫ

Л.В. ЩЕРБАНЫҢ СТАТЬЯЗЫ «О ЧАСТЯХ РЕЧИ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ»

• «О частях речи в русском языке» деп статьяда Л.В. Щерба шыңгыы логиктиг дүрүмнерге чагыртып турар кылдыр чугаа кезектерини ң бөлүктээшкинин тургузары нарын деп идеяны илереткен. Ынчангаш ол чугаа кезектериниң бөлүктээшкин дугайын ийиги чергениң айтырыы кылдыр демдеглээн.
• Бердинген Л.В. Щербаның ажылы русистика эртемниң сайзыралынга улуг салдарны чедирген деп санап болур.
• Ынчалза-даа ооң эгезинде үнген кол чүүлдери, амгы үениң үзел-бодалы-биле алырга, хөй кезии грамматиктиг тодарадылгада ажыглаттынмаан хевээр деп чугаалап болур.

• 1. Категорияларның даштыкы илередикчилери янзы-бүрү деп болур: «өскерлири» аңгы-аңгы хевирлиг сөстерниң, префикстер, кожумактар, ударение салыры, үн аяны, сөстерниң тургузуу, тускай дузалал сөстер, синтаксистиг харылзаалар болгаш о.ө.
• 2. Грамматиктиг категорияларның утказының болгаш хевирлериниң ылгавыр демдектериниң сырый, чарылбас харылзааларының бары.
• 3. Категориялар элээн каш хевирлерниң ылгавыр демдектери бар болза, оларның чамдыызы чамдык таварылгаларда чок база болур.

• 4. Чаңгыс сөс аңгы-аңгы категорияларга тургустунуп болур. Ындыг б өлүкке, «контаминированным» деп категорияларга Л.В. Щерба причастиелер, деепричастиелер, айтырыг с өстерин: «кто, что, какой, чей, как, куда, зачем, сколько» хамаарыштырып турар.
• 5. Чугаа кезектеринде сөстерниң бөлүктээшкини дугайында айтырыг чорбайн турар болза, чаңгыс сөс хары угда аңгы-аңгы категорияларга тургустуна берип болур деп айтырыг тыптып келир. Причастиелерни бис кылыг с өзүнүң категорияларында болгаш демдек адының көрүп болур бис.

• 6. Бөлүктээшкиннер-биле херек чорутпайн турар болганывыста, чамдык с өстер кайы-даа чүүлге хамаарышпайн баары дээш корткан ажыы чок, – ынчаарга, олар шынап-ла кайы-даа категорияга хамаарышпас болуп турар. Ол дээрге, чижээ, киирилде сөстер болуп турар.

«ОБОЗРЕНИЯ ЧАСТЕЙ РЕЧИ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ» деп Л.В. Щербаны ң ажылы

• 1. Эгезинде эң билдинмес болгаш тодаргай эвес аян с өзүнүң категориязы , ооң утказы «сеткил-сагыш хайныышкынынче» угланган.
• 2. Ийи хамааржылгалыг категориялар: дөмейлежир сөстерниң категориязы болгаш дузалал сөстерниң категориязы .
• Бердинген категорияларның ылгалы:
• а) бир дугаар категория – бот-тускайлаң уткалыг, а ийи дугаары – ийи чүвениң аразында харылзааны илередир;
• б) бир дугаар категория боду чаңгыс сөстү азы каттышкан сөстерни тарадып болур.

• 3. Чүве ады: утказы – ч үве, боттуг чүүл. Бердинген категория хевириниң ылгавыр демдектери: падежтерге өскерлири болгаш оон-даа өске.
• Оон аңгыда бүдүн одуруг категориялар бар, олар хөй-даа, эвээш-даа сагыш-сеткилдиң байдалын илередип турар:

1) Хуу болгаш ниити аттар;

2) Туугай болгаш тодаргай аттар;

3) Дириг болгаш дириг эвес аттар;

4) Боттуг чүүл аттары;

5) Чыыр аттар;

6) Чаңгыс аттар.

• 4. Демдек аттары. Категорияны ң утказы – шынарын көргүзер. Чүве адынга хамаарылгазын илередир категория. Демдек адының категориязынче мындыг ат оруннарын база киирип болур бис: мой, твой, наш, ваш, свой, этот, тот, такой, какой, который, всякий, сам, самый, весь, каждый дээш оон-даа өске.
• 5. Причастиелер. Олар кылыг сөзүнүң категориязынче база кирбишаан, аңгы тускай бөлүктү база тургузуп турар.
• 6. Наречиениң категориязы – хевирниң тускай категориязы болуп турар. демдек адының категориязы-биле база дөмейлежип турар.

• 7. Т үң сан аттарының категориязын тускай категория кылдыр санаар. Ооң утказы – туугай сан аттарыныңидеязы, а ооң хевириниң демдээ – чүве аттары-биле каттыжары.
• 8. Бүдүн одуруг сөстер бар: нельзя, можно, пора, жаль дээш о.ө. Оларны кайы-бир категорияже киирери нарын айтырыг болуп турар. Хөй кезии байдалдарда оларны наречиеже киирип турары, таарымча чок чоруктар болдурбайн турар.
• 9. Кылыг сөзүнүң категориязының кол утказы – байдал эвес, а кылдыныг болуп турар. Чижээ, аарыг кижи орунда чыдыр болгаш кат-чимис кызып турар . Чыдар болгаш кызып деп чүүлдерни байдал кылдыр эвес, а кылдыныг кылдыр көрүп турар бис.

• 10. Дараазында категория – айтырыг с өстери: кто, что, какой, чей, который, куда, как, где, откуда, когда, зачем, почему, сколько дээш о.ө.
• 11. Холбакчы. Кол сөс болгаш сөглекчиниң аразында логиктиг харылзааларны көргүзүп турар.

ТҮҢНЕЛ

• Л.В. Щерба эртемденниң грамматиктиг теориязы элбек деп санаар мен, чүге дизе ооң тодазы-биле шинчилээн ажылдарындан эскерип болур. Эртемден дылдың янзы-бүрү талаларын шинчилеп көрүп тургаш, эртем ажылдарын күүсеткен. Ооң ажылдарын номчуп ора, чижектер-биле билдингир кылдыр бадыткап тургаш, тайылбырлап бижээни кончуг эки деп санаар мен.
• Бердинген Л.В. Щербаның ажылдары русистика эртемниң сайзыраарынга эң улуг салдарны чедирген. Ынчалза-даа ооң эгезинде үнген кол чүүлдери, амгы үениң саналы-биле алырга, хөй кезии грамматиктиг тодарадылгада ажыглаттынмаан деп болур.

КИЧЭЭНГЕЙИҢЕР ДЭЭШ ЧЕТТИРДИМ!