Паўтарэнне і абагульненне ведаў па тэме «Дзеяслоў». 10 клас.
ДЗЕЯСЛОЎ – часціна мовы, якая абазначае дзеянне ці стан прадмета як працэс і выражае яго ў граматычных катэгорыях трывання, стану, асобы, ладу, часу.
Граматычныя катэгорыі дзеяслова:
Формы дзеяслова:
стан, трыванне, лад, час, асоба, лік, род.
спрагальныя формы
неспрагальныя формы : інфінітыў, дзеепрыслоўе
змяняюцца па асобах, ліках, ладах, часах (а ў прошлым часе – і па родах)
Пастаянныя катэгорыі дзеяслова:
- катэгорыя трывання (закончанае/незакончанае): пісаць/напісаць;
- катэгорыя стану (залежны/незалежны);
- катэгорыя пераходны/непераходны;
- катэгорыя зваротны/незваротны: (купаць/купацца).
Сінтаксічная роля дзеяслоўных формаў
Асабовыя (спрагальныя) формы ў сказе заўсёды выказнікі .
Лес супакойвае, разганяе трывогу, нервознасць (І.Шамякін).
Сонца забегла за хмурынку і знікла зусім (С.Грахоўскі).
Інфінітыў можа быць любым членам сказа .
Жаданне маляваць (азначэнне) у дзяўчынкі было неадольнае.
АСНОВЫ ДЗЕЯСЛОВА
Аснова інфінітыва вызначаецца шляхам аддзялення суфіксаў -ць, -ці, -чы: спява-ць, вез-ці, бег-чы. Яна супадае з асновай прошлага часу дзеяслова, якая вызначаецца аддзя-леннем суфікса прошлага часу: збіра-ць – збіра-ў, чыта-ць – чыта-ў. Аднак у асобных дзеясловах асновы інфінітыва і прошлага часу адрозніваюцца: вес-ці – вяд-уць – вё-ў, ся-чы – сяк-уць – сёк.
Аснова цяперашняга часу (будучага простага – у дзеясловах закончанага трывання) вызначаецца шляхам аддзялення канчаткаў 3-й асобы множнага ліку ў форме цяперашняга (ці будучага простага) часу: піш-уць, пол'-уць, мыj-уць, купаj- уц’-ца.
Усе дзеясловы ў залежнасці ад характару накіраванасці, пераходу абазначанага імі дзеяння на аб'ект падзяляюцца на пераходныя і непераходныя.
ПЕРАХОДНЫЯ дзеясловы абазначаюць дзеянне, якое накіравана, пераходзіць на аб'ект. Дапаўненне пры пераходных дзеясловах называецца прамым аб'ектам.
НЕПЕРАХОДНЫМІ
называюцца дзеясловы, якія не могуць мець пры сабе прамога дапаўнення ў форме вінавальнага склону без прыназоўніка (дзеянне не пераходзіць на аб'ект): сядзець, дзейнічаць, адпа-чываць, ехаць, сінець, сох-нуць, плакаць, расці, цвісці. Непераходныя дзеясловы звычайна абазначаюць стан і рух суб'екта.
ПРАМЫ АБ'ЕКТ пры пераходных дзеясловах можа быць выражаны:
- дапаўненнем у форме вінавальнага склону без прыназоўніка: араць поле, жаць жыта;
- формай роднага склону , калі пры пераходным дзеяслове ёсць адмоўе : не здаваў экзаменаў, не чытаў кнігі;
- формай роднага склону назоўніка пры дзеясловах браць, даць, прасіць і падобных , калі «бярэцца, даецца і г. д. на час» (аб'ект часовага карыстання): вазьмі нажа, дай ручкі, папрашу сшытка;
- назоўнікам у родным скл оне, калі прамым аб'ектам выступае не ўвесь прадмет, а толькі частка: прынесці вады, нарэзаць хлеба.
ЗВАРОТНЫЯ дзеясловы –
гэта дзеясловы з постфіксам -ся(-ца, -цца).
Дзеясловы без гэтага постфікса – НЕЗВАРОТНЫЯ .
Асноўная граматычная функцыя -ся – фармальна выражаць агульнае значэнне непераходнасці. Таму ўсе зваротныя дзеясловы непераходныя.
Катэгорыя СТАНУ паказвае адносіны паміж суб'ектам (утваральнікам дзеяння), дзеяннем і аб'ектам, выражаючы гэта ў формах дзеяслова і ў сінтаксічнай канструкцыі.
НЕЗАЛЕЖНЫ стан паказвае, што дзеянне ўтварае суб'ект, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам:
Архітэктар праектуе школу.
Аўтар дапрацоўвае рукапіс.
Канструкцыі з дзеясловамі незалежнага стану называюць актыўнымі .
ЗАЛЕЖНЫ стан паказвае дзеянне як залежнае ад іншай асобы, прадмета, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам, а суб'ект выступае дапаўненнем у творным склоне. Такі творны называецца творным дзейнага прадмета (творным суб'екта): Школа праектуецца архітэктарам.
Рукапіс дапрацоўваецца аўтарам .
Такія канструкцыі называюць пасіўнымі.
ТРЫВАННЕ дзеяслова – граматычная катэгорыя, якая паказвае на адносіны дзеяння да яго мяжы, закончанасці.
Дзеясловы НЕЗАКОНЧАНАГА трывання абазначаюць працягласць, развіццё, паўтаральнасць дзеянняў, не паказваючы на іх мяжу: плыць, спяваць, будаваць, ісці.
Дзеясловы ЗАКОНЧАНАГА трывання абазначаюць дзеянні, якія паказваюць на іх мяжу, вынік, закончанасць: паплыць, заспяваць, узараць, пабудаваць, прыйсці,выкаваць,зма-
лаціць, стукнуць .
Катэгорыя ЛАДУ абазначае адносіны дзеяслоўнага дзеяння да рэчаіснасці
УМОЎНЫ лад абазначае дзеянне, якое ўяўляецца як пажаданае ці магчымае (залежыць ад пэўных умоў). Выражаецца дзеясловам у форме прошлага часу і часці-цай бы (б). Месца гэтай часціцы ў сказе рознае: яна можа знаходзіцца пры дзеяслове ці пры іншых словах:
Я Чорнае мора зялёным назваў бы, як толькі заціхнуць і бура, і шторм.
АБВЕСНЫ лад выражае сцвярджэнне ці адмаўленне дзеяння, якое рэальна працякае ў цяперашнім, прошлым ці будучым часе:
ЗАГАДНЫ лад паказвае, што асоба пабуджае каго-небудзь выканаць дзеянне (загад, патрабаванне, прапанову, заклік, параду, просьбу), адно-сіцца не толькі да якой-небудзь асобы, але і да неадушаўлёных прад-метаў, якія ўяўляюцца як адушаўлёныя:
Прыйшоў жаданы час спаткання.
Няхай у ясным небе цішыня заўсёды цішынёю застаецца.
Катэгорыя ЧАСУ выражае адносіны дзеяння да моманту гутаркі ( маюць толькі дзеясловы абвеснага ладу ).
ЦЯПЕРАШНІ час паказвае, што дзеянне, выражанае дзеясловам, супадае з момантам гутаркі: Шуміць вецер з кронамі, абтрасае сон, пахаджае промнямі сонца ля вакон. Формы цяперашняга часу могуць ужывацца са значэннем прошлага (цяперашні гістарычны): Бывала, пострыжні паправіць, на шчупакоў нясе і ставіць. Цяперашні час можа ўжывацца і са значэннем будучага : Праз два гады канчаю інстытут.
БУДУЧЫ ЧАС выражае дзеянне, якое будзе адбывацца ці адбудзецца пасля моманту гутаркі: Жывеш і будзеш жыць ты, песня матчына, пакуль народа сэрца будзе біцца! Існуюць формы будучага простага (сінтэтычныя) і будучага склада-нага (аналітычныя) часу: пабудуеце, пабудуюць, будзе працаваць; будзем працаваць.
ПРОШЛЫ ЧАС абазначае дзеянне, якое адбывалася ці адбылося да моманту гутаркі: Мы секлі лес, часалі шпалы, калолі тоўстыя камлі і к дваццаці гадам нямала ўжо зрабілі на зямлі. Прошлы час дзеяслова ўтвараецца ад асновы інфінітыва пры дапамозе суфікса - л-(-ў) і адпаведных канчаткаў.
з'явы прыроды: вечарэе, днее, світае, марозіць, змяркаецца; фізічны і псіхічны стан чалавека ці іншай жывой істоты: нездаровіцца,калоціць,нядужыцца,дыхаецца, працуецца, верыцца, думаецца, жадаецца; магчымасць, неабходнасць дзеяння і г. д.: прыйшлося (лічыцца), спатрэбіцца (праверыць), пашчаслівіцца (прыехаць), трапляецца (паглядзець); дзеянне невядомай або стыхійнай сілы: нясе, шанцуе, цягне, замяло (снегам), зацерушыла (лісцем). " width="640"
БЕЗАСАБОВЫЯ ДЗЕЯСЛОВЫ абазначаюць дзеянне, якое адбываецца як бы само па сабе, без дзеючай асобы або прадмета.
З'яўляюцца выказнікам у безасабовых сказах, у якіх няма дзейніка: У той год з вясны вельмі дажджыла.
АБАЗНАЧАЮЦЬ: з'явы прыроды: вечарэе, днее, світае, марозіць, змяркаецца; фізічны і псіхічны стан чалавека ці іншай жывой істоты: нездаровіцца,калоціць,нядужыцца,дыхаецца, працуецца, верыцца, думаецца, жадаецца; магчымасць, неабходнасць дзеяння і г. д.: прыйшлося (лічыцца), спатрэбіцца (праверыць), пашчаслівіцца (прыехаць), трапляецца (паглядзець); дзеянне невядомай або стыхійнай сілы: нясе, шанцуе, цягне, замяло (снегам), зацерушыла (лісцем).
СПРАЖЭННЕ – гэта змяненне дзеясловаў па асобах і ліках у цяперашнім часе абвеснага ладу.
РОЗНАСПРАГАЛЬНЫМІ традыцыйна называюць дзеясловы бегчы, даць, есці і вытворныя ад іх, якія ў адных формах маюць канчаткі, уласцівыя I спражэнню, у другіх – канчаткі, уласцівыя II спражэнню, або спецыфічныя канчаткі.
Да II спражэння адносяцца дзеясловы, якія ў інфінітыве заканчваюцца:
-на -іць(-ыць), дзе -і-(-ы-) суфікс: бяліць, мясіць, касіць.
Аднаскладовыя дзеясловы тыпу біць, віць, крыць, ліць, мыць, піц ь, якія заканчваюцца ў інфінітыве на -ць і ў якіх -і-(-ы-) не з'яўляецца суфіксам, адносяцца да I спражэння.
-ець (-эць), калі -е- (-э-) не захоўваецца ў 1-й асобе адзіночнага ліку цяперашняга часу: глядзець (гляджу), ляцець, цярпець, сядзець, гарэць (выключэнне – дзеяслоў хацець).
Да II спражэння таксама адносяцца дзеясловы гнаць, належаць, спаць, стаяць, баяцца.
Усе астатнія дзеясловы належаць да I спражэння.