Презентация национальной игры "Шагай наадан"

Руководитель: Бальжанова Жаргалма Дондокдоржиевна

г.Улан-Удэ, Республика Бурятия РБНЛ-и №1

Шагай

наадан

• Шагай наадан – это игра, которая испокон веков была популярна среди бурят-монгольских народов. Описания этой игры встречаются еще в эпоху Чингис-хана. Сцена, посвященная этой игре, так же красочно описана в романе И. Калашникова «Жестокий век». Многие поколения наших предков выросли на этой игре. Существует множество вариантов Шагай наадан.

Шагай суглуулха – малаа олошоруулха

Шагай нааданай уургэ ехэ Шагайгаар элдэб наада дуратайгаар наададаг айл бүхэн хэдэн үе дамжан суглуулhан олон шагайтай байдаг. Хэнэйхи хэды шагайтайб гэжэ хүршэ айлнуудайнгаа шагайн тоо хүүгэд урдань мэдэхэ байгаа. Мүн хэнэйхи олон шагай суглуулнаб гэжэ мүрысэдэг hэн ха. Урдандаа бодо малайнгаа шагай хаядаггүй, заабол сэбэрлэдэг, арилгадаг байhан. Малай яhые сэбэрээр арилгахада, сэбэр хүүгэдтэй болохош гэжэ урданай зон хэлэдэг.

Шагайн унгэ (цвета альчиков)

Хара улаан, хүри улаан, алтан шара үнгэнүүдые оруулхын тула шагайнуудаа нүүргэдэhэндэ, hонгинын набшаhанда гү, али шэнэhэнэй холтоhондо бусалгажа, шагайнгаа туулмаг соо нэмэдэг байгаа. Тооhогүй, сэбэр болгохын тула шагайнуудые сэбэр уhанда бусалгаадаг байгаа (кости начисто обгладывались, долго варились и зачищались ножом, нередко шагай раскрашивали и украшали).

Туулмаг дуурэн шагаймнай Тоолохо, бодоходо туhатай.

Yниндөө тугалай арhа элдээд, тэрээгээр тулам оедог байhан. Арhан тулам бүхэ юм. Мүнөө бидэ тогоондоо багтаахын тула малайнгаа яhа hүхөөр сабшанабди. Харин урдандаа hүхөөр бутаргахые нүгэлшөөдэг байhан. Мал гээшэ маанадые хооллуулна, малаараа бидэ нүхэрые хэнэбди. Нүгэлшөөхэдөө, манай бэе махабаднай бүтэн бүрин, бүхэ ябаг гэhэн удхатай.

Шагайн янза (разнообразие альчиков)

Для игры используются бараньи надкопытные кости (шагай - на бурятском, альчики - на русском). Для этого кости начисто обгладывались, долго варились и зачищались ножом, нередко шагай раскрашивали и украшали. Варианты игр альчиками были разнообразны, в некоторых из них придавалось значение тому, какой стороной выпадет альчик при подбрасывании его вверх: сторона с бугорком, верхняя называлась бухэ, а противоположная ей, нижняя, с углублением - хото; боковая, гладкая - морин, другая боковая, с ямочкой - ухэр. 

Бγхэ (баран)

Хонхо (коза)

Морин (лошадь)

Ухэр (корова)

Шагайгаар наададаг нааданууд (игры шагай):

• Мори урилдаан (скачки)
• Шагай няhалга (щелкание по костям)
• Шагай таалсаан (угадывание шагай)
• Шагай шγγрэлгэ
• Хонхо бγхэ тγγлгэ
• Хонгордоохо
• Шагалзаха
• 4 бэрхэ
• 2 лама 20 шудхэр

Шагай няhалалга

• Наадашад адли тоотой шагай абажа, хэн түрүүн наадахаяа тодоруулхын тулада нэгэ нэгээрээ бариhан шагайгаа орхижо, хэндэ олон буха буунаб, тэрэ наадаха эрхэ оложо, шагайгаа тааруугаар хаяха. Тиигээд хонхын хонхо тээшэн, бухын буха тээшэн, мориин морин тээшэн, үхэрын үхэр тээшэн няhалха ёhотой. Няhалха дээрээ няhалха гэhэн сагаалса шагайhаа бэшэ шагайнуудые дайража, хундэжэ болохогүй, тудуулhан сагаалса шагай саашаа мухаряад, ондоо шагай дайража ёhогүй. Хэрбээ ондоо шагай дайрангүй, бүхы журамаар няhалаа hаа, тэрэ наадашан тудаhан шагайгаа өөртөө абаха. Хэрбээ тудаагүй hаа, али ондоо шагай хүдэлгөө hаа, тэрэ наадашан нугөөдэхидөө ябадалаа үгэхэ ёhотой.

Мори урилдаан

• Хоёр гү, али хэдэн хүн 20 шагай hубарюулжа, субажа ябаhан морид шэнгеэр, шагайн морин талаарнь табина, энээнэйнгээ хоёр талада, хэды хүн наадабал, мүн тэды тэмдэгтэй шагай морин болгожо зогсоогоод, бултадаа 5 шагай барижа, хэн түрүүн наадахаяа, хэндэ олон буха бууhанаарнь тодолоод, 5 шагайгаа орхижо, хэндэ хэды морин буунаб морин шагайнь, тэды шагай урагшаа ябана. Энэ мэтэ хэдыруулээ ээлжэлэн 5 шагайгаа орхилсоод, хэнэйнь морин шагай 20 шагайн узууртэ хүрэбэл, тэрэнь түрүүлжэ диилэдэг.

Шагай таалсаан

• Наадашад нэгэ хэды шагай адханууд соогоо барижа, хүн бухэн хэнэй гар соо хэды шагай байнаб гэжэ хэлэхэ ёhотой, hүүлээрнь нюдаргаа задлахадань, шагайн тоо зүб тааhан хүн таадагша хүнэйнгөө шагайнуудыень абаха. Таалсаха дээрээ нэгэ хүнэй, али хэдэн хүнэй гарта хэды шагай байнаб гэжэ хамтаруулан таалсажа болодог. Хэрбээ хэнэйхииш таагаагүй хадаа, наадан саашаа үргэлжэнэ.

Наадаел даа - «Шагай наадан»!

Наадан, наадан, наадан даа!

Наадан гээшэнь һайхан даа!

Наашаа булта ерыт эбтэй, эетэй

Наадаел даа - «Шагай наадан».

Морин, морин, морин даа.

Морин гээшэ хурдан даа!

Хэнэй морин хурдан бэ?

Хуу булта харан элирүүлэел даа!

Шагай

Шара ,улаан, ягаанууд

Шагай намда байхал даа.

Нагаса эжым ханзаhаа

Намдаа гарган γгθθл даа.

Шагай, шагай, шагайхан-

Шагай наадан гайтайхан.

Ёрхоо зyб θθ р барижа

Ёhоор харбан наадаял.

Хотоной хүүгэд олоороо

Хониной шагай суглуулдаг.

Элдэб наада эмхидхэн,

Эбтэй хамта наададаг.

Шагай шүүрэн наадахада,

Шадамар хүбүүд шалгардаг.

Хонхо, бүхэ түүхэдэ,

Хурса басагад элирдэг!

Таабари таалсан наадахада,

Даабари бодолго hанагдаха.

Мори урилдаан болоходо,

Малшад, моришод харагдаха!

Шагай наадан гээшэмнай

Шатар шэнги зугаатай.

Туулмаг дүүрэн шагаймнай

Тоолохо, бодоходо туhатай!

hуулшын угэ

• Ямаршье үедэ хүүгэдые, ургажа ябаhан үетэниие хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ шагай нааданай үүргэ айхабтар ехэ байгаа, мүнөөшье байhаар. Буряад арадаймнай үндэhэн наадан үхибүүдэй бушуу солбон, hанаамгай hонор байха, ухаан бодолоо гүйлгэхэ, бэе махабадайнь тэгшэ ургаха, хэлэлгэеэ хүгжөөхэ хэрэгтэ шухала үүргэ дүүргэдэг. Гадна түргэн хүдэлсэдэ, эрмэлзэл оролдолгодо, хадуужа абалгада, тоо бодолгодо, үнэншэ байлгада, хани нүхэсэлдэ, эбтэй эетэй байлгада, хамтаралгада ехэхэн нүлөө үзүүлнэ. Юрэнхыдэнь хэлэхэдэ, шагай наадан хүүгэдые хүмүүжүүлгэдэ, хүгжөөлгэдэ туhатай юм.

Шагай харбалга

• Энэ харбалга үбэлэй үдэшэ дүршэлтэй хүнүүдэй наададаг, шагайн эгээ hонин наадануудай нэгэн байгаа юм. 30-40 тэгшэ дүрбэлжэн см хабтагай табяад, тэрээн дээрээ, 1 шагай өөдэнь бодхожо табяад, 2 таладань 5-5 шагай бүхэ талаарнь hубарюулжа табяад, наадагшад 2 можо хубааржа, 2-3 м газарта hуудаг. Наадагша дабшалжа hуугаад, харбуулаа баруун хүлэйнгөө буряад гуталай хасар дээрэнь табижа, харбуул дээрээ hахаяа табяад, долёобор хурган гү, али дунда хургаараа тэртэдэн харбадаг.

• Эндэ хэлэдэг байгаа: «Харбуул гээшэмнэй гушан дүрбэ-табан см утатай, дүрбэ см үргэнтэй, мүлиhэн модон хабтагай, hахынгаа хажуу тээшээ унахагуйн тула, харбуулайнгаа үрөөhэн заха талаарнь нариихан хашааhа хаданхай байдаг, hаха гээшэ эбэр гу, али заанай hоёогой яhаар хэhэн, 1см үргэнтэй, 3см утатай юумэн болоно. Зарим нютагаархид hахые ёрхо, жорхо гэжэ нэрлэдэг. Наадагшад hарбахадаа, гол бодхоhон шагайгаа тудабал, олохо балынь ехэ байдаг. 2 можоороо жюри гаргажа, хуби табяад, илаhан ба илагдаhанаа тоосолдодог.

Шагай шуурэлгэ

Наадагшад тоорижо hуугаад, бүхы жаса шагайгаа дундаа обоолоод, хэрбээ олон хүн наадабал, 2 можо боложо hэлгэлдэн hууха. Шагай шүүрэлгэдэ мүнгэн гү, али түмэршье жаахан гэнжэнүүдые хэлхиhэн, шүүрэгшээн хэрэгтэй. Шүүрэгшээнээ дээшэнь хаямсаараа, адха соогоо багтахаар хэдэхэн шагай жаса олон шагай сооhоо илгажа үрдин, мүнөөхи дээшэн хаяhан шүүрэгшээнээ унагаангүй барижа абаха, hүүлээрнь мүноөөхи шүүрэгшээнээ дээшэн шэдэмсээрээ, урдатайнь илгагша шагайгаа адха соогоо бажуужа үрдеэд, шүүрэгшээнээ адхатай шагай дээрээ тодожо абаха. Тиигэхэдээ нэгэшье шагай адхатай шагайhаа гоожуулхагүй. Журам ёhөөр абаhан шагай наадагшын болохо. Энэ мэтэшэлэн тоорижо hууhан зон нара зүб төөрин наадаад, жаса шагайнгаа дууhахада абаhан шагайгаа тоолоод, али можо можынгоо шагайн тоогой олоноор илаhанда тоосогдоно.

• Игра шагай-наадан связана с образом жизни, развивает ловкость, смекалку, меткость, дружбу, развивает ум, вырабатывает с малых лет навыки устного счета.

Анхаралтайгаар шагнаhандатнай баяртайбди!

Спасибо за внимание!