А.И.Софронов драмаларыгар гуманизм проблемата.
А.И.Софронов драмаларыгар хара дьай уонна айыы таптал көстүүлэрэ.
Гуманизация диэн философия өйдөбүлүгэр киирэр. Гуманизация суолтата: ологу тупсарарга туһаайар өй-санаа тиһилигэ. Киһи көнүлүн, дьолун, сайдыытын сылыктыыр. Ологу таптыырга туһаайар, сиэрдээх-майгылаах буоларга иитэр, дьоннор сыһыаннарын үөрэтэр, сырдатар. Хас биирдии киһи төлкөтүн анаарарыгар көмөлөһөр. Киһи уонна уопсастыба сыһыанннарын сааһылыыр.
Анемподист Иванович Софронов драмалара бастатан туран, сиэрдээх-майгылаах буоларга үөрэтэллэр, ологу таптыырга туһаайаллар. Ол иһин, Алампа айбыт үлэтэ бу сүүрбэ биирис үйэгэ актуальнаһын сүтэрбэт, ыарахан олоххо бэлэм, сиэрдээх-майгылаах огону иитэн-үөрэтэн таһаарарга көмөлөһөр.
Биллиилээх педагог В.А.Сухомлинскай этэн турар: «Цели воспитательной работы мы усматриваем в том, чтобы дать каждому юноше, каждой девушке нравственную, умственную, практическую и психологическую подготовку к труду, раскрыть в каждом из них индивидуальные задатки, наклонности и способности. Мы стремимся подготовить наших питомцев к высоконравственным и эстетическим отношениям, построенным на дружбе и товариществе, на уважении всего подлинно человеческого в каждом честном человеке». [ 45 ; 7 ]
Оскуола иитэн таһаарар киһитэ ологу анаарар, практическай, психологическай бэлэмнээх, сиэр-майгы өттүнэн сайдыбыт буолуохтаах. Бу үлэ көрүннэрин литература уруога толору биэрэр кыахтаах. Литература уруогунан, бастатан туран, биһиги огону иитэбит.
В.А.Сухомлинскай огону иитиигэ сүрдээх үчүгэй, киһи-аймах барыта туһанар сиэр-майгы нуормаларын биэрэр:
1. Ты живешь среди людей. Не забывай, что каждый твой поступок, каждое твое желание отражается на окружающих тебя людях. Знай, что существует граница между тем, что тебе хочется, и тем, что можно. Проверяй свои поступки вопросом к самому себе: не делаешь ли ты зла, неудобства людям? Делай все так, чтобы людям, окружающим тебя, было хорошо.
2. Ты пользуешься благами, созданными другими людьми. Люди дают тебе счастье детства. Плати им за это добром. [ 45 ; 162 ]
3. Все блага и радости жизни создаются трудом. Без труда нельзя честно жить. Народ учит: кто не работает, тот не ест. Навсегда запомни эту заповедь. Лодырь, тунеядец – это трутень, пожирающий мед трудолюбивых пчел. Учение – твой первый труд. Идя в школу, ты идешь на работу. [45;163]
4. Будь добрым и чутким к людям. Помогай слабым и беззащитным. Помогай товарищу в беде. Не причиняй людям зла. Уважай и почитай мать и
отца – они дали тебе жизнь, они воспитывают тебя, они хотят, чтобы ты стал честным гражданином, человеком с добрым сердцем и чистой душой. [45;164]
5. Не будь равнодушен к злу. Борись против зла, обмана, несправедливости. Будь непримирим к тому, кто стремится жить за счет других людей, причиняет зло другим людям, обкрадывает общество.[45;165]
Анемподист Иванович Софронов идеята, сүрүн санаалара, төрүт көрүүтэ бу биэс сиэр – майгы нуорматын кэрэһэлииллэр. Кини «Таптал», «Олох оонньуура», «Дьаданы Дьаакып» драмаларыгар гуманизм проблематын чагылхайдык көрдөрөр. Огону бу драмалар уобарастарынан элбэххэ үөрэтиэххэ, иитиэххэ сөп.
Саха норуотун улуу классик суруйааччыларын айар үлэлэрэ фольклортан силис тардаллара мээнэгэ буолбатах. Саха фольклоругар уонна литературатыгар норуот педагогиката көстөр. Норуот педагогиката киһи бэйэтин санаатын сааһыланарыгар, бэйэтин үөрэтэригэр, дьону, тулалаан турар эйгэни ис сүрэгиттэн Айыы тапталынан таптыырга үөрэтэр. Ымсыы, уоруу, абааһы көрүү, инсэ курдук куһаган дьаллыктары утары охсуһар.
Алампа драмаларыгар ологу көрүү кэлимсэ үөрэгэ баар. Айыы санааны уонна хара дьайы, куһаганы уонна үчүгэйи, сору уонна дьолу, үтүөнү уонна мөкүнү, сырдыгы уонна харананы бииргэ тутан көрдөрөр. Үчүгэй уонна куһаган диэн тыллар туох суолталаахтарый? Үчүгэй - ол аата үлэһит, ыал буолуу, үтүө дьыаланы онорорго дьулуур, булугас өй, тапталы мунньуу уонна да атыттар киирэллэр. Куһаган – сүрэгэ суох буолуу, сымыйалааһын, ньүдьүрээбит, олоххо сыала суох, бэйэтин эрэ иннин көрүнэр киһини ааттыахпытын сөп. Бу көстүүлэри А.И.Софронов драмалара көрдөрөллөр.
Айыы санаата, таптала сайдыбатах эбэтэр үөскээбэтэх киһитэ бу олоххо үгүс ыарахаттары көрсөр, сыыһа суолу тайанар, кыраттан иннэн олого алдьанар. Хара дьай, абааһытыйыы үөскээһинин «Таптал», «Олох оонньуура», «Дьаданы Дьаакып» драмаларга көрөбүт. Холобур, « Олох оонньууруттан» Уйбааны ылан көрүөгүн. Кини абааһытыйбыт дьон ахсааныгар киирсэр. Дууһата, кута – сүрэ ыһыллан баламат күүстэнэр. Бу таптал күүһэ буолбатах, бу хара дьай, алдьатар күүс. Чэпчэки суолунан байаары, ойогун тылын истибэт, киһинэн да аахпат буолар.
Айыы тапталын инэриммит киһи үс кута үһүөннэрэ тэннэ сайдар. Үс кут үһүөн сайдыбат буоллахтарына, бу киһи ологор эмиэ ыарахаттары көрсөр, үгүс эрэйи тэлэр, бүдүрүйэр. Өскөтүн киһи ымсыы, күнүүһүт буоллагына дьону таптаабат. «Мин атын дьонно наадыйбаппын,» - дии сылдьар киһи бу ыарахан олоххо сатаммат, абааһытыйбыт киһи ахсааныгар киирсэр. Холобур, «Олох оонньуура» драматтан Уйбааны ылан көрүөгүн. Кини этэр: «Баай диэн үчүгэй да суол ээ. Баайым буоллар, бу курдук ыкса түүннэ дылы үлэлээн муннана турар этиэм. Дьаһайан, мөгөн кэбиһэ – кэбиһэ сытыам эбэтэр талбыт сирбэр сылдьыам этэ… Байар наадатыгар киһи тугу багарар оноруон сөп. Ампаар алдьаппыт, киһини да өлөрбүт киһи, дьон билбэтэллэр эрэ, туох буолуой. Айыы, айыы диибит да, харах эрэ кылаадьыта тыл, дьин кырдьыгар тиийдэххэ, ким да айыыттан куттаммыта көстүбэт. Айыы баарын да иһин,
айыытаагар күн кыһалгата улахан.» Маннык тыллаһар киһи тугу багарар оноруон сөп, куһаган санаа, хара дьай Уйбаанна киирэн «олохсуйар». Бэл, кэргэнэ Марыына саныыр: «Бии хара дьайдаах барбыт ээ. Туох ааттаах имнэннэ буолла. Киһи буолбат оноһууга абааһы сөрүөһүннэгэ буолуо. Дьонно биллэрдэргин эрэ, эйигин өлөрөн баран барыам диир. Абааһы имнэммит буоллагына, кырдьык, өлөрүө даганы». Билинни кэмнэ киһи духовнай уонна материальнай өттүнэн тэннэ сайдыахтаах. Онтон анардас духовнай эбэтэр материальнай эрэ өттүнэн бардагына, бу киһи «сатаммат». Уйбаан материальнай эрэ өттүнэн барар, онон толору дьоллоох олох кинини күүппэт, эрдэ «олохтон барар».
26 нүөмэрдээх оскуола төрүт культуратын учуутала, Винокурова Ольга Никифоровна оголору үөрэтэригэр маннык схеманы тутуһар:
Айыы киһитэ
Киһи кэрэмэһэ
Киһи киһитэ
Киһитийии
Киһи – хара буолуу
Дьиэ
Киһи – хара буолбат
Киһитийбэт
Киһи эрэлиттэн тахсыы
Киһи кэрээниттэн тахсыы
Абааһытыйыы.
Бу схематтан көстөрүн курдук, барыта алаһа дьиэттэн тахсар. Дьиэ кэргэннэ убаастаһыы, өйдөһүү, өйөнсүү, үтүө майгы, мичээр, таптал уйаламмыт буоллагына, киһи «үөһэ тахсар». Киһилии майгы суох киһитэ олоххо ыарахаттары көрсөр, «кэхтиигэ» барар. Биири тоһоголоон этиэхтээхпит: дьон сиэрин – майгытын тутус, кырдьыгы тэпсимэ, дьону аһын, оччого эрэ киһи сиэринэн олоруон.
«Дьаданы Дьаакып» драмага абааһытыйбыт киһи уобараһынан Быыпсай Байбал буолар. Кини, Дьаданы Дьаакыпка утары турар герой, көлөһүннээччи. Быыпсай Байбал – ньүдьү – балай, байарга эрэ багалаах, туох да сырдыгы, сонуну кэрэхсээбэт, түнкэтэх киһи. Драма бүтэһигэр уола Ньукулай бу курдук тыллары этэр: «… Бии баһыттан сытыйбыт диэбиккэ дылы буолан истэхпит. Атагастабыл аччыан кэриэтэ адагыйан иһэр, баттабыл бараныан кэриэтэ бастаан иһэр, хаһан да уурайара биллибэт. Үгүһү да санаран туһалыыр биллибэт, син онон өй – санаа угар суох. Аны Дьаданы Дьаакып курдук киһи үөскүүрэ биллибэт. Хата эһиги, үрүн былыты хара былыт сабарын курдук, сабардаан инэн олоруоххут». Ньукулай агатыттан кэлэйиитэ бу тылларыттан көстөллөр.
Сүрэх тапталын таһыма өй сайдыытын таһымыттан хааллагына, куһаган күүстэргэ кубулуйаллар. Баайга бахтайбыт, өйө - сүрэгэ улугурбут киһи сиэрэ – майгыта (нравственность) сатарыйар, киһилии киэбин сүтэрэр. Кини дьонтон, олохтон ойдон, тэйэн, арахсан олорор буоллагына, тулалаан турар аан дойдуну кытта бииргэ айыллыбыт ситимин – тапталы быһар. Оччого булкуллуу, түннэстии, кэбэл киэптэнии буулуур. [19; 68 ] Бу көстүүнү Быыпсай Байбал уобараһа биэрэр. Киниэхэ сүрэх таптала умуллубут, ол иһин санаата – өйө сайдыбат. Сананы тобулар дьогура сүппүт. Баайа, бардама Быыпсай Байбалы сидьин сигилилиир, кэрээнэ суох онорор. Кини фрагментарнай өйдөөх, ол эбэтэр инникитин түстээбэккэ, бэйэ эрэ иннин көрөр киһи.
А.И.Софронов «Таптал» диэн драматын 1915 – 1916 сыллардаахха айбыта. Абааһытыйбыт, киһи киэбин сүтэрбит дьоннорунан Кэтириис абагатын, Ыстапаан Тураахабы уонна Сис Сэмэни ааттыыбыт. Ыстапаан уонна Сэмэн маннайгы оонньууга того көһүннүлэр? Мантан биһиги Кэтириис «талагынан дьарыллан» улааппытын билэбит. Кини «бэргэһэлэнэртэн аккаастанарын» үрдүнэн Ыстапааннаах Сэмэн, агабыкка «арыы – сүөгэй» биэрэн, күүстэринэн дьаһайбыттара мантан эмиэ биллэр.
Сэмэннэ сыыһа санаалар, өйдөбүллэр тылынан этиллэллэрин таһынан, ураты дьиикэй көрүнүнэн үллэн – баллан, киһилии сиэргэ баппаттык тахсаллар. Манан культура, таптал, кэлэр кэскил туһунан санаа суох буоллахтарына, киһи күннээги олоххо кыыһырыыта да сатамньыта суох уорааннанарын туһунан А.И.Софронов сэрэтэр. Итинник киһи быдьар, хадьар тылынан бэйэтин харана инстиннэрин көбүтүнэрин холобурун Сэмэннэ көрөбүт. Урукку ойогун да, Кэтирииһи да «аһыйарыгар» кинилэр дууһалара кэрэтин ахтыбат: төһө «элбэх чэйи кэмчилээбиттэрин», төһө «арыыны хаһааммыттарын» эрэ тутар. Малы мунньуунан ыалдьыбыт дьон мунур уһуктара итинник дьулаан буолар. Сэмэн курдук бэйэ дьылгатын уонна тулалыыр эйгэни, дьону, уопсастыбаны кытта ситимниир суолу ас – танас, үп – харчы күлүгүнэн эрэ сирдэтэн көрүү трагедия буоларын автор чагылхайдык көрдөрөр. Кини муспут баайа – дуола киһи тапталын, сылаас тыынын, иһирэх тылын, болгомтотун солбуйбаттар. Онтон Ыстапаан Тураахап халын харчыга харага «харанаран» Кэтирииһи суорума суоллуур. Буолуох буолбутун кэннэ биирдэ өйдөнөр. Бэл ытыыр: «Ол иһин биһиэхэ киһи быһыылаах киһи сылдьыа дуо? Огом өйдөөх, үчүгэй да этэ». Өс хоһоонугар этиллэрин курдук: « Киһи үчүгэйэ хоруобун иинигэр биирдэ тахсар». Хойутаан да буоллар, Кэтириис сөгүмэр күүстээх дууһатын, чагылхай тапталын сырдыга, бэл, Ыстапаан тон дууһатын ханнык эрэ муннугун кытта сырдатар.
Олоххо тардыстыы – киһитийии төрдө. Олох «туора суолларын», олох тамагын өйдөөбүт эрэ киһи олоххо тардыстар. «Таптал» драмага Кэтирииһи ылан көрүөгүн. Кэтириис олоххо тардыһыытын, Бүөтүрү кытта барсыытыгар көрөбүт. Кини таптыыр киһитин кытта барыыта Кэтириис харага аһыллыытын, дууһата – сүрэгэ көнүлгэ тахсыбытын, дьонно, бэйэтин күүһүгэр эрэммитин көрдөрөр. Бу хорсун быһыыны онорон, Кэтириис хаһан да билбэтэх иэйиилэрин, бэйэтигэр биллибэккэ утуйа сыппыт күүстэрин уһугуннарар. «Таптыыры кытта сылдьан, эрэйдэммит да үчүгэй», - диэн сана олоххо букатыннаахтык эргиллибитин этэр. Киһи бэйэтин дьылгатын бэйэтэ оностуохтаах дьогурун итэгэйэр. Бүөтүргэ махтанар: киһилии сыһыанын, күүстээх тапталын иһин. Киһи дууһата, өйө - санаата бэйэтин сыратынан уларыйарын, үүнэрин, сайдарын бэйэтинэн билэр.
Махтанар дьогур киһи аайы бэриллибэт, махтанарга киһи бэйэтэ үөрэниэхтээх, махталлаах буоларга сыралаһан үлэлиэхтээх. Махтал – киһи бэйэтэ уларыйарыгар, киһитийэригэр көмөлөһөр, сайдарга энергия биэрэр. «Олох оонньуура» драмага махтанар дьогур Дьэкиимнэ көстөр. Кини махтанар: кэргэннээх, оголоох олороругар. Дьэкиим, хаайыыга бараары туран, айыы санаалаах тыллары этэр, ол түмүгэр – хаайыыттан тыыннаах кэлэр, уола таптыыр кыыһын кэргэн ылар.
Онон, Анемподист Иванович Софронов айымньылара киһи үс кутун, эбэтэр физическэй, эмоциональнай, духовнай өрүттэрин тэннэ сайыннаран, Айыы таптал эбэтэр таптал философиятыгар иитэн, инники олох аанын арыйаллар. Кини олох эргиирин туһунан сана санааны, сана өйдөбүлү сайыннарбыт улуу дьоннортон биирдэстэрэ буолар. Алампа драмалара биһигини олоххо сирдииллэр, киһини сыаналыырга үөрэтэллэр.
644
83 581 
