Проектная работа «Прекрасен мой, родной язык.

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа №2 города Буйнакска»

«Прекрасен мой, родной язык.

Изучений наклонений глагола»

Буйнакск 2017г.

Аслу бёлюк

Герсетив алатлар бугунгю школа яшавунда тюрлю темаланы англатывда. Яшланы билиминг артырыв да агьамиятлы ерни тута деп айтма ярай. Неге тюгюл герсетив алатлар яшланы герюв, тынглав, санларына таъсир эте, ондан таба ой лашывун теренлешдере, дарсны бир-бир янларын теренден алма кемек эте.

Буссагьатгъы вакътиде герсетив агьамиятланы къоллама генг кюйде имканлыкълар болдура геле. Оланы арасын кодоскаплар, компьютер, телевизорны, эсчермеге ярай.

Ишлини багьыш англагъвуда шулай схемаланы ва таблицаланы къоллама таклиф этебиз.

Гиришив сез

Гьалиг

и заманны билим алыв къайдасы жамиятны социал –экономика ва маданият оьсювюню аслу масъалаларын яшавгъа чыгъармагъа айрокъда школадан талап эте.Биз ойлашагъан кюйде гьалиги билим алыв къайда адамны тюрлю-тюрлю экономика маданият жамиятны политика яшаву тармакъларда гьаракатчылыкъгъа онгара.Гьалиги заманда не тармакъдан буса да терен билим алмакъ азлыкъ эте неге тюгюл шо алынгъан билимлер охувчулар мекенли кюйде тюшюнюп де битгинче алышына ва эсгилене .Яш наслу кеп тюрлю маълуматлар булан оьзбашына ишлеп бажармагъ тюрлю-тюрлю предметден алынгъан билимин ва бажарывлугъун камиллешдирмек айрокъда агьамиятлы.Шо саялы жамият школаны алдында шулай аслу борчлар сала:-оьзбашына критика къайдада ойламакъ гъакъыкъатда тувулунагъан масъалаланы герюп ва гьалиги янгъы технологияланы къоллап оланы чечив елларын табып бажармакъ :къайдан ва нечик алынгъан билимлер тарыкъ болажакъны ва нечик къоллама тарыкъны мекенли билмек:яратывчу къайдада ойлап бажармакъ ;-алынгъан маълуматлар булан тюз къайдада ишлемеге алдында тувулунг масъаланы чечмек учун далилер жыйып бажармакъ ;оланы анализ этмек ;масъаланы чечив гипотезаланы гелтирме ;тарыкъ натижаланы чыгъармакъ ошашлы чечив вариантланы тенглешдирмек законгъа къыйышывлу статистиканы токъташдырмакъ исбатлы натижалар чыгъармакъ янгы масъалаланы тапмакъ ва чечмек учун натижаланы къоллап бажармакъ;тюрлю-тюрлю тармакъларда тюрлю-тюрлю гьалларда къавгъалы шартларда бажарывлу чыгъып алдын алып ишлеп бажармакъ .Шу масъалаланы чечивде бизге педагогика ва маълумат технологиялар кемек эте.Биз ойлайгъан кюйде проект иш –гьалиги маълумат технологияланы билим алывну ва охувчуланы оьзбашына ишлевюню чинк де яхшы къайдасы.Дарсда уьйге ишни тергейгенде (доклад этив )янгъы тема булан таныш этегенде (реферат якълав яратывчулукъ иш этив)гечилген асарны такрарлавда (сочинение сборниклер альмонахлар презентациялар къурув)проект къайданы къоллама ярай .Оьз сынавыбузгъа таянып проект къайда англатыв берив белюклени кемеги булан яшавгъа чыгъа деп айтма болабыз .Проектни этегенде тувулунгъан масъалаланы чечивню дерт белюкге белме бола;коммуникатив билим алыв тарбиялав ва билимлени артдырыв .Проектни уьстюнлю ва натижалы кюйде яшавгъа чыгъармагъа натижалы этмек учун тарыкълы дарсны таъмин этив темагъа чере адабияты сезлюклери текстни ва магълуматланы электрон къайдасы интернет темагъа гере сайтланы адреслери грамматика таблицалары болмакъны ерай.Проект къайдада дарс юрютегенде онгарылыв даражада савлай класгъа англатыв лакъырлашыв юрютебиз неге тюгюл проектни натижасы бирлешген документде салына.Клас дерт-беш белюклеге белюне . Гьар белюкню ишин консультант онгара тюзлей ва къыйматлай .Онгарыв белюкде консультантлар проектни мурады масъалалары темасы ва планы булан таныш бола .Учительни кемеклиги булан консультантлар англатывланы талап этеген соравлар олай да проектни ахыр натижасына гьар охувчу этеген къошумну къыйматламакъ учун белюклени онгара .Таклиф этилеген проектни агъамиятлы багьасы бар .Проект гез алгъа тутулгъан муратлагъа чечив савлай охув процессни аслу къайдада алышдырмагъа ва охувчуланы дарсы бакъгъан иштагьлыгъын артдырма бола.Ишни ахырында охувчулар оьзлени тикруларын презентациясын печатдан чыгъарывну онгарылывун герсете.Презентацияны яратылывуну уьстюнден ишлев гьар охувчугъа оьзюн бажарывлу ва билимли гьалиги заманны янгы технологиялары булан янаша юрюйген адам деп гьисаплама изну бере оьзюн тюз къыйматлама бажарывлугъун артдыра .Олайда презентацияны яратылывуну уьстюнден ишлев гьар охувчуну къыймат беривге уьйренмеге гери урулагъан ерлерин критика этип бажарма уьйрете .Шо бары да зат коммуникативни биригип ишлевню бажарывлугъун салынгъан масъалаланы чечив елларын излевню бажарывлугъун ахтарыв бажарлугъун артдыра .Оьрде эсгерилгени йимик гьали буссагьатгъы вакътиде маълумат технологияланы къолламакъ учун имканлыкълар бары белгили.Практика да герсетип турагъандай шо имканлыкъланы охув процессге гийирив билимлени артдырывну пикруларын яшавгъа чыгъармагъа охувчуланы оьзбашына ишлевюн артдырмагъа имканлыкъ бере .Шогьар болумлукъ эте;компьютерни уьйренивню башгъалыкълары охув процессни къурумуну гезигини олай да къайтарыв байлавну барлыгъы .Гьар белюкню оьтгерегенде охувчуну ишине бек тергев бакъдырыла .ИКТ-ни къоллав дарсланы практика теория уьйретив натижалары бар.Охувчулагъа шолар бек къужурлу .Проект ишни оьтгергенде охувчулагъа дарсдан оьтгерилеген тергев ишге онгарылма имканлыкъ тувулуна .Охувчулар оьзбашына тарыкъ маълуматланы къайдан алма герекни уьйрене кебюсюню къалгъан янында теманы уьйренивге ва дарсдан охув пособиялар чыгъармагъа иштагьлыгъы арта ахтарыв талаплары оьсе.Алынгъан билимлени ва сынавну гьюнерли ва коммуникациягъа гьазир гьис этелер.

Проекты и темасы: Ишликни багъыпшары.

Проект ишни муратлары:

1.Яшланы ишликни багъыпшары, оланы къурулушу ва тилде къолланышы булан таныш этмек.

2.Авуз ва языв тилин этмек.

3.Яшланы ана тил дарсгъа бакъгъан агьамиятын, тергевюн оьсдюрмек.

4.Яшланы оьзбашына герекли маълуматланы тапмагъа уьйрктив (тюрлю пособиялар, сезлюклер, журналлар)

Проект ишни масъалалары:

1.Масъалаланы белгилев ва токъташдырыв;

2.Яшланы иштагьларына, билимине гере группалагьа бёлюв;

3.Проект ишни муратларын ва масъалаларын бирликде белгилев;

4.Гьар группаны шпини муратларын белгилев;

5.Проект ишни планын къурмакъ

6.Тюрлю тапшурувлар жыймакъ.

Проект ишни натижасында мюлк этилген белгилер:

1.Ишликни багъышларыны тюзязылышы

2.Авуз ва языв тилде къолланышы

3.Ишликни багъышларын айырьш билмек

4.Яшланы билимин, оюн артдырмакъ

Мердешлени яратыв:

1.Кюрчю материаллар булан оьзбашына шплев.

2.Салынгъан масъалаланы оьзбашына чечив.

3.Гьаллашыв, маълумат алышдырыв, пикрулашыв, анализ этив.

Къоллангъан техника ва охув методика ясандырыв:

Охув китаплар, сёзлюклер, суратлар, компьютер, проектор, проекционный экран, карточкалар, слайдлар.

Дарены юрюшю.

1.Гьазирленив.

2.Бир минут чебер охув.

Яшлар ана тилни гьакъыцда шиърулар охуй:

1.Яшымда ана тилде

Айтылгъан сез бир башлап

Айтма бир бал татыды

Алды олар жан хошлап.

2.Огъар бакъгъан сюювден

Юрегим толгъан мени

Ана тил лап да асил

Сырдашым болгъан мени.

3.Ана тилни аявлап

Алмакъны маънасы бар.

Ана тилинде сейлеп

Билмесни дюньясы тар.

4.Тезден мен муалиммен

Ана тил болсун аман

Ана тилде даре берме

Къомуздай къуруламан.

Слайдда шиъру.

1.Ана тилим бай сезден

Охугьанлар таныжакь

Билмейгенлер тартынмай

Уьйренербиз астаракъ.

3.Сорав алыв.

- Бириси дарсларда къайсы тил гесимни гьакъында сейлеген эдик? (ишлик).

-Табайыкъ шу шиъруда ишликлени ва тюбюне гьыз тартайыкъ.

-Янгыз шиъруларда елукъмай бюге ишликлер, айтывларда да елугъа эсге алайыкъ айтывланы.

Яшлар айтывланы айталар ва айтывдагъы ишликлени заманын, санавун, бетин англаталар.

Масала:

Ишлемеген тишлемес.

Тишлемес - теклик санав, 3-нчю бет, гележек заман.

Сонг яшлар айтывланы айтып битгенде слайдда язылгъан чечеген емакъны охуйбуз, емакъны чечебиз.

Слайдда чечеген емакъ.

Къанна къуйрукъ, ат къулакъ,

Ал къоллары къысгъаракъ.

Къоркъачлыкъдан оьлеген.

Айтыгъыз не болажакъ? (къоян)

Слайддагъы чечеген емакъда ишликлени табабыз, яшланы бириси оланы тюбюне гьыз тарта.

-Нечик соравгъа жавап бере ишлик?

-Къайсы къошумчалар булан этилген ишлик?

-Сонг биз билебиз ишликлени дерт тюрлю багъышлары бар экенни. Къайсылардьф олар эсге алайыкъ?

4.Дарены темасыны уьстюнде ишлев.

Яшлар багъышланы тюрлюлерин айталар.

- Гьали буса бизин белюнген группаларыбыз ишликни нечик тюрлю

багъышлары бары айтажакъ.

1-нчи группа - «Буйрукъ багъыш».

2-нчи группа - «Тилев багъыш».

3-нчю группа - «Шарт багъыш».

4-нчю группа - «Хабар багъыш».

-Биринчи группагьа сез берейик

1-нчи группа - «Буйрукъ багъыш».

Охувчуланы бириси доскагъа чыгъып айта:

-Буйрукъ багъышдагъы ишликлер буюрув, чакъырыв, ишге къуршав маъналаны англата. Гьали слайдцагъы таблицагъа тергев берейик.

Слайдда шулай таблица:

Шо группадан экинчиси чыгъып англата:

-Биринчи бетде текликде ишликни буйрукъ къалиби ёкъ. Биринчи бетде

кёплюкде буйрукъ багъышны къошумчалары:

Созукъ авазлардан сонг - -йыкъ, -йик, юкъ, -юк;

Тутукъ авазлардан сонг - -айыкъ, -ейик.

Экинчи бетде текликде буйрукъ багъышны къошумчалары болмай. Ишликни тамуру /ал, гел/ яда тюбю /башла, ишле/ оьзю буйрукъ англата. Экинчи бетде кеплюкде буйрукъ баагъыш этеген къошумчалар:

Созукъ авазлардан сонг - -гъыз, -гиз, -гъуз, -гюз;

Тутукъ авазлардан сонг - -ыгъыз, -игиз, -угъуз, -югюз.

Уьчюнчю бетде текликде де, кёплюкде де буйрукъ багъыш -сын, -син, -сун, -сюн деген къошумчаланы кёмеклиги булан этиле, масала: Ол охусун. Олар охусунлар.

Шо группадагьы уьчюнчю охувчу яшдагъа шулай тапшурув бере: (слайда шулай жумлалар бар)

1.Ёлдашлар, кёпню яны болайыкъ!

2.Сиз уьйренген гьюнерлени бизге де гёрсетигиз.

3.Гьайт, ёлдашлар, аргъытайыкъ атланы, бизге гёнгю кюлемесин ятланы.

-Шу берилген жумлаларда ишликлени табайыкъ, тюплерин гьызайыкъ ва къошумчаларын айырайыкъ.

Сонг барда яшлар бирче шо тапшурувну этелер. Биринчи группадагьы яшлар тергев берелер охувчулар тюз ишлейми яда тюз ишлемеймилер.

Муаллим.

- баракалла биринчи группагьа ишин тюз этгенине. Гьали буса экинчи группагъа сёз берейик.

2-нчи группа - «Тилев багъыш».

Экинчи группадагьы охувчуланы бириси доскагьа чыгъа ва шулай хабарлай:

-Тилев багъышдагъы шшшклер тилемек, ялбармакъ, алгъыш этмек, бир ишни этмеге чакъырмакъ маъналаны англата. Тилев багъышдагъы простой къалиплери къошумчаланы кемеги булан этиле.

(слайдда)

Биринчи бетде текликде:

-айым, -ейим, -йым, -юм.

Масала: алайым, гелейим, къарайым, юрююм.

(слайдда)

Биринчи бетде кёплюкде

-айыкъ, -ейик, -йик, -юкъ, -юк.

Масала: алацыкъ, гелейик, къарайыкъ, тилейик, юрююк.

(слайдда)

Экинчи бетде текликде:

-гъын, -гин, -гьун, -гюн.

Масала: Узакъ яшагъын. Яхшылыкъ гшергюн.

(слайдда)

Уьчюнчю бетде текликде ва кёплюкде:

-гъыр, -гир, -гъур, -гюр.

Масала: Насипли болгъур. Насипли болгъурлар.

(слайдда)

-сана, -сене

Бу къошумча белгили бир бетни герсетмей, текликде ва кеплюкде, 1, 2, 3 бетлердеги ишликлеге къошулуп, тилев багъыш эте.

Шо группадан экинчиси чыгъып англата:

-Тергев къарагъыз: бюртюклени орунда тилев багъышны къошумчаларын салып охугъуз ва неге шо къошумчаны къоллагъанны англатыгъыз

(слайдда)

Гьызы къал.... Таза намусунгну,

Не оьтседе бу эки къолдан.

Гючлюлюгюнг булан сен макътанма,

Адамлыгъынг буланн макътан!

Яшланы бириси къол гетерип англата. Жавап бере экинчи группаны тапшурувуна.

Муаллим.

- Баракалла экинчи гругшагъа ишин тюз этгенине. Гьали буса уьчюнчю группагъа сёз берейик.

3-нчю группа - «Шарт багъыш».

Уьчюнчю группадагьы охувчуланы бириси доскагъа чыгъа ва шулай хабарлай:

-Шарт багъышдагъы ишликлер башгъа ишлик англатагъан иш яшавгъа чыкъмакъ учун герекли болагъан шартны англата. Шарт ишликлени эки къалиби бар: простой ва къошма. Шарт ишликлени простой къалиби -са, -се къошумчаланы кемеклиги булан этиле.

(слайдда)

Масала: ал-алса

гел-гелсе

гёр-герсе

тол- толса

Бетлеге гере алышынагъанда шарт ишликши простой къалиби къошумчаланы экинчи тайпасын къабул эте. Слайдгъа къарайыкъ. (слайдда)

Охувчу узата:

-Шарт багъышдагъы ишликден сонг да, де гесекче къолланса, шо, шарт маънадан къайры, къаршылыкъ маъна да англата.

(слайдда)

Масала: Бир-бирде кьайнашып йиберсе де, о яман адом тюгюл.

Шо группадагьы экинчи охувчусу шулай иш бере яшлагъа:

(слайдда)

1. Яманлар тувса, дав башлар.

2.Ат оьлсе ери къалар, игит оьлсе, аты къалар.

3.Ал дегерчик гьыз этсе, арты да шондан юрюр.

- табыгъыз шу айтывланы ичинде шарт багъышдагъы ишликлени?

-нечик билдигиз олар шарт багъышда экенни?

-къошумчаларын айырыгъыз.

Муаллим.

- Баракалла уъчюнчю группагъа ишин тюз этгенине. Гьали буса дертюнчю группагьа сёз берейик

4-нчю группа - «Хабар багъыш».

Дертюнчю группадагьы яшланы бириси шулай хабарлай:

-Хабар багъышдагъы ишликлер гьалиги, гетген ва гележек заманлагъа болагъан ишлени, гьаракатланы герсете. Башгъа багъышлардан хабар багъыш оьзюню токъташгъан заман ва бет къалиплери барлыгъы булан айрыла.

Гьалиги заманны ишликлери лакъыр юрюлюп турагъан вакътиде болгьан ишлени англата. Гьалиги заман ишликни баш къалибине

а-, е- (тутукълардан сонг),

-й (созукълардан сонг),

къошумчалар къошулуп этиле.

(слайдда)

Масала: ала, геле, сюре, къура, ишлей, къарай, тергей.

- Бетлеге гере алышынагъанда гьалиги заданны ишликлери бет къошумчаланы биринчи тайпасын къабул эте.

Шо группадагьы экинчи охувчусу шулай иш бере яшлагъа:

(слайдда)

-Ала, геле деген ишликлени бетлеге тюрлендирип къарайыкъ.

-Нечик къошумчалар къошдугъуз?

-Неге шо къошумчаланы алдыгъыз?

-Къайсы заманны ишликлеридир шу ишликлер?

-Къайсы багъышгъа гире шу ишликлер?

5. Беклешдирив учун иш.

Муаллим.

-Яхшы яшлар. Кеп савболугъуз дертюнчю группадагьы яшлар. Кеп арив англатдыгъыз. Баракалла барда группалагьа. Гали буса, яшлар, шу бугюнгю дарсда айтылгъан ишликни багъышларын беклешдирмек учун мен сизин булан шулай иш этме сюемен. Сизге беремен шулай жумла

Янгылышлар этмей тергевлю язмакъ.

-Сизге герек шу жумланы дерт де багъышгъа тюрлендирип язма. Олар бар дёрт сю оланы билесиз. Бирдагьы керен такрарлайыкъ олны. (тилев багъыш, буйрукъ багъыш, шарт багъыш, хабар багъыш)

(слайда таблица.)

Шо таблицагъа гере жумлаланы яздыртаман.

Яшлар булан бирче шпликлегш табабыз, ва къошумчалапы айырабыз.

6. Эсин артдырмакъ учун языв иш.

Слайдда шулай чечеген емакъ бар:

О не экен?

Ажайып тамаша жан,

Къарасагьыз кююне.

Къайда бара бусада,

Алып бара уьюн де.

7.Тил оьсдюрювню ва тарбиялавну уьстюнде ишлев.

Слайдда къыпшы табиаты суратлана. Жан-жаныварны гьакъында лакъыр юрютемен. Оланы къышдагъы яшавун айршпьдатергев беремен.

8.Уьйге иш.

Яшлагъа кагъыз язма учун айрыча иш бериле.

- Сизге герек шу мен берген кагъызлагъа язып гелме гиччи класлардагъы яшлагъа кагъыз. Нечик тергев берме тарыкъны къышда жанлагьа. Шо сизин жумлаларыгъызда къоллама герек буйрукъ, тилев ва багъышдагъы ишликлени.

9.Дарены натижасы.

10.Яшланы къыйматлав.

Ахыр сез

Ишликни багъышлары деген теманы ахтара туруп биз шу ойлагъа гелдик ; «Ишликни багъышлары « деген теманы ахтарыв иш ишликтил гесим гьысапда аслу звено болуп токътайгъанны ачыкъ болду.Теманы ахтарыв теория ва практика якъдан ахтарылды.Охувчуланы тилини оьсдюрювню болдурмакъ учун ишликни барыда багъышларын гез алгъа алып проект ишни оьтгердик.Проект ишни юрютеген охувчулар дерт белюкге белюндю ва гьар белюк ишликни бир багъышын актарды .Теманы уьйренивюню къыйынлыкъына айрокъда агъамият берилди .Охувчулар багъышланы этилишин ва тарыкъ ерде тюз къолланышын айрокъда агьамиятлы экени ачыкъ этилди.

Практика маълуматлар ишликни багъышларыны этилишине аслу белгилерине кюрчюленди.Теория материалгъа мисаллар гьысапда айтывлар ва аталар сезлери ,шиърулар чечеген емакълар алгъышлар къолланды .Берилген темагъа гере практика ишлер аслу белгилер гез алгъа алына тюрлю –тюрлю теманы ахтарыв технологиялар къоллана .Оьтгерилген проект ишге кюрчюленип шулай гьасиллер чыгъарма бола:Ишликни багъышлары къумукъ тилде охувчулагъа англамагъа бек къыйын тема.Проект иш этген сонг охувчулар багъышланы белюклерини къайсын къайда къоллама герекни англады.Бир-бир охувчулар ахтарыв ишлерин узатма токъташдылар .Мен ойлашагъан кюйде шу проектни оьтгерегенде гез алгъа тутулгъан муратлагъа етишдим ва алдыма салынгъан борчланы кютдюм.

Къоллангъан литература:

1.В.Н.Жанаева «Башлапгъы класларда авуз ва языв тилни оьсдюрюв методикасы».

2.Интернет.

3.«Къарчыгъа» журнал №2 2013й.

4.«Къумукъ адабият 7 кл.» 2005й.

5. «Тангчолпан» №3 2012й.

6.Ж.М. Хангишиев. Къумукъ тил 6-7 кл. 2005й.