Кхеторан кехат
Дешархойн индивидуальни хьашташ кхочушдархьама коьртачу йукъардешаран коьртачу дешаран программо д1абахьа лерина классал арахьара болх.
Классал арахьара болх, урокашна йукъахь дешархоша деш долу гӀуллакхаш санна, коьрта дешаран программа карайерзорехь кхиамаш бахарна тӀехьажийна бу, амма уггар хьалха иза дешаран а, личностни а, метапредметни а жамӀаш кхочушдар ду. Иштта цуо къастадо классал арахьарчу белхан башхаллаш, цу йукъахь дешархочунна лела а, синхаамаш бан а, сацамаш тӀеэца а Ӏама деза. Классал арахьарчу гӀуллакхо аьтто бо бераш системан талламан а, проектан а белхашна йукъаозо, предметни материалан боккха барам дӀа а лоцуш, уггар хьалха дешархойн личностни жамӀаш кхолладаларна тӀе тидам бахийтина – кхоллараллин ша-шена кхиаран хьал кхоллар.
Дешархойн коьрта компетенцеш кхиорна лерина ю «Литературин исбаьхьа дуьне» цӀе йолу классал арахьара болх баран программа. Цо чулоцу хӀара проблемаш: берийн личностни аматаш гучудоху, хӀора дешархочун индивидуальни амалш гучуйоху, Ӏаморан тӀегӀа лакхадоккху, эстетически чӀагӀдо, Ӏамош йолчу предмете шовкъ алсамйаккха гӀо до, хӀора беран кхоллараллина резахиларе кхача аьтто бо, церан кхиамца социализаци а йо.
«ЛИТЕРАТУРИН ИСБАЬХЬА ДУЬНЕ» КУРСАН ЙУКЪАРА ХАРАКТЕРИСТИКА
«Литературин исбаьхьа дуьне» курсан белхан программа хӀоттийна Федеральни пачхьалкхан дешаран стандартан коьртачу йукъарчу дешаран программи буха тӀехь, иза лерина йу дешаран 34 сахьтана
Программин актуалалла: дешан исбаьхьалла санна литература дешархошна йовзийтаран, берийн барта кхолларалле а, исбаьхьаллин произведенешка йолу шовкъ самайаккхаран белхан коьрта дакъа ду курс; текстах кхетаран приемаш кхоллар, дешархойн йукъара меттан культура лакхайаккхар.
Курсан Ӏалашо:
• кхетош-кхиоран: текстаца болх бан хаарш кхиор;
• кхиоран: исбаьхьаллин а, кхоллараллин а, кхетаман а хьуьнарш кхиор, исбаьхьаллин говзарш йоьшуш синхаамийн жоьпалла кхиор; массо а тайпана къамелан жигаралла лакхайаккхар, иэсехь латтор, тидам бар, кхоллараллин йуьхьарлацар; дешархойн мотт кхиоран тӀегӀа лакхадаккхар;
кхетош-кхиоран: дешан искусствога эстетически хьежам кхоллар, йешаре а, книге а шовкъ кхоллар; ша-шех тешар, цхьаннех воззуш ца хилар, х1ума довза лаар кхиор.
Программо гӀо дийр ду дешаран хенал арахьа йешаран гӀуллакхаш вовшахтохарехь а, бераш синкхетамехь кхиорехь а, йукъара хьекъал кхиорехь а, дешархойн кхоллараллин хьуьнарш къасторехь а, коммуникативни сфера кхиорехь а. Йешаран белхан культура кхоллайалар хир ду маьӀнин йешаран говзалла карайерзорца а, кхиорца а, текст цуьнан жанрови спецификица кхеторца а.
Классал арахьарчу дешаран хӀара белхан программа МБОУ «…. йуккъера ишкол» программица 8-чу классехь «Литературин исбаьхьа дуьне» Ӏамо лерина ду 34 сахьт. Программа кхочушйийр ю 8-чу классехь 34 сахьтехь.
«Литературин исбаьхьа дуьне» программа 8-чу классан коьртачу литературин курсан тӀетохар ду. Йеша произведенеш къасторо таро лур йу дешан меттан башхаллаш кӀорггера талла, дешархойн кхетаман шовкъ а, кхоллараллин фантази а кхиорна гӀо деш.
Дешархойн личность массо а агӀор кхиорехь, йукъараллин культурин тӀаьхье карайерзорехь, лаккхара оьздангаллин идеалаш а, эстетически хьашташ а долуш синмехаллаш алсам йолуш личность кхолларехь доккха дакъа лоцу литературо. Курсийн программо цхьаболчу авторийн произведенеш кӀорггера Ӏамор, историн, иллиалархойн, суртдиллархойн хаттарш дӀа а лоцуш, цуьнца цхьаьна нохчийн къоман ламасташка, шен халкъан историга, культуре безам а, лерам а кхиорна гӀо до.
Программо шена чулоцу литературан урокашкахь карадерзийна хаарш шордар. Классехь драматизаци йан а, анализ йан а произведенеш харжар ларамаза дац. Царах цхьайерш школин программи тӀера схьаэцна йу. Амма керла произведенеш а йу литературин урокашкахь Ӏамош йоцуш, цхьана билггалчу йаздархочун йа поэтан кхоллараллех кӀорггера а, шера а кхетаран Ӏалашонца йукъайалийна, берашна авторан йерриге а позицех кхоллараллин кхетам балар Ӏалашонца. Цу гӀуллакхо аьтто бо дешархойн авторан дешан чулацаме кӀорггера чугӀерта, литературин тамашийна, самукъане дуьне довза.
Программин Ӏалашонаш:
• Исбаьхьаллин произведенеш йовзийтарца а, текстан исбаьхьаллин кепан башхаллашца а, дешархойн кхоллараллин хьуьнарш кхиорца а йешаран компетенци кхоллар;
• Массо а предметехь кхиамаш бахарехь гӀо деш йолу йешаран компетенцин бух кхоллар а, кхиор а.
ТӀедилларш:
• ша-шена йешар вовшахтохарца беран амал кхиоран хьелаш кхоллар а, йешаре безам кхоллар а;
• хааршна а, кхоллараллина а дог-ойла кхиор;
• дешархошна массо а адамийн мехаллаш йовзийтар;
• школера дешархошна йешар вовшахтохар, церан йешаран диапазон шорйар;
• йеша йезаш хилар а, йоза-дешар хууш, похӀма долу йешархо кхиоран мехалалла а кхиор;
• йешаран дикалла лакхайаккхар, цу йукъахь исбаьхьаллин говзаран текст кӀорггера чувалар;
• исбаьхьаллин литература йешаре синкхетамца шовкъ кхиор.
Классал арахьара дешаран программа кхочушйаран принципаш:
• дешархочун личностни амалш кхиоран а, кхиоран а хаддаза хилар, дешаран а, кхетош-кхиоран а процесс йуьззина а, нийса а хиларан механизм санна;
• хьехархошца цхьатерра дешархо шен дешаран предмет санна къобалвар;
• Ӏаморан а, дешаран а, дахаран а зӀенан принцип;
• практически (кхоллараллин, проектированин, талламан) гӀуллакхдарехь дешархойн коммуникативни жигараллин принцип;
• дешархойн хенан билгалонаш тидаме эцаран принцип;
• коллективни а, тобанан а, индивидуальни а белхан кепаш цхьаьнатохаран принцип.
Классал арахьара дешаран курс караерзоран планан жамӀаш.
И курс Ӏаморан жамӀехь дешархочунна Ӏемар ду:
• книгаца болх бар;
• исбаьхьаллин произведени литературин тайпанех а, жанрех а цхьанна йукъа йогӀуш йу йа йац къастор;
• стихотворни текстан анализ йан;
• авторан позици къастор;
• ша йешначуьнга болу хьежамаш гайтар;
• литературни аларан норманаш ларъеш, дагахь Ӏамийнарг а йукъа а лоцуш, говзарш (йа дакъош) алссам йеша;
• тайп-тайпана йухадийцар карадерзор;
• Ӏамийначу произведеница доьзна барта а, йозанан а аларш хӀиттор;
• йешначу произведенех лаьцна диалогехь дакъалаца.
• дискуссеш дӀайахьа а, цу тӀехь дакъалаца а хаарш а, хьуьнарш а хилар;
• дошаман йаздаршца болх бар.
Дешархочун таро хир ю Ӏамо:
• классически а, кхузаманан а махкахь а, арахьарчу а литературин дика произведенеш йевзаш хиларна тӀе а тевжаш, литературин дуьненахь лелар;
• шен лаамца а, кхетаман хьашташца а шен индивидуальни йешаран диапазон къастор;
• ша ешначу книгих лаьцна къамел дӀадахьар а, шен ойла йовзийтар а.
Курс Ӏаморан метапредметни жамӀаш ду универсалан дешаран гӀуллакхаш (УДГ) кхоллар.
Регулятивни УУД:
• хьехархочун гӀоьнца урокехь бечу гӀуллакхан Ӏалашо къастор а, формулировка хӀоттор а;
• гӀуллакхийн рогӀалла алар;
• книгин иллюстрацица болх барна тӀе а тевжаш, шен дог-ойла (верси) йовзийта Ӏамор;
• хьехархочо хӀоттийначу планаца болх бан Ӏамор.
• дешаран гӀуллакхийн алгоритмах пайда а оьцуш, книгица болх бан хаар;
• керлачу говзарца ша-шена болх бан хаар;
• шиммо а, тобанашкахь а болх бан а, проектан белхашкахь, литературни ловзаршкахь дакъалаца а хаар;
• йерриге а балха тӀехь хьайн дакъа къасто а, шен жамӀийн мах хадо а хаар.
Продуктивни маьӀнин йешаран технологино гӀуллакх до регулятивни УУД-ш кхолларан гӀирс санна.
Познавательни УУД:
• книги тӀехь лелар (шалхачу агӀон тӀехь, чулацаман таблицехь, легендехь);
• текстехь а, иллюстрацешкахь а хаттаршна жоьпаш каро;
• классан а, хьехархочун а цхьаьна бинчу белхан жамӀаш дан;
• хаам цхьана кепера кхечу кепе хийца: кегий тексташ детальца юхадийца.
Коммуникацин УУД:
• барта а, йозанан кепехь а (предложенин йа жимачу текстан тӀегӀанехь) шен ойла йовзийтар;
• наха дечу къамеле ладогӀа а, цунах кхета а хаар;
• текст алссам йеша а, йуха схьайийца а;
• дешархошца хьехархочуьнца цхьаьна леларан а, тӀекаре хиларан а бакъонех лаьцна дагадовлар а, уьш лардар а;
• шишша, тобанашца болх бан Ӏамор;
• книгин сюжетах лаьцна дечу къамелехь дакъалаца, шена хетарг ала, шен хьажам къовса;
• оьздангаллин агӀор турпалхойн леларан мах хадо, шен этикин позици кхолла;
• книгин дизайнах а, дӀахӀоттамах а лаьцна шена хетарг ала.
Курс Ӏаморан маьӀне жамӀаш ду хӀара говзаллаш кхиор:
• хьехархочо а, дешархоша а кхочушйина исбаьхьаллин текст (дийцар, стихотворени) лергаца тӀеэцар;
• йешначун чулацамах лаьцна хьехархочун хаттаршна жоьпаш дала;
• текст йуьззина а, къастош а йуха схьайийца;
• суьрта тӀехь барта дийцар хӀоттор;
• йешначу говзарийн авторца а, цӀарца а, турпалхошца а вовшашца корреляци йар;
• исбаьхьаллин произведенин анализ йан;
• тайп-тайпанчу жанрийн а, авторийн а произведенеш вовшашца йустар;
• турпалхойх лаьцна дийца;
• системан кепехь йешаран хьашт кхоллар;
• тайп-тайпанчу йешаран кепех пайдаэца (йукъаялоран, Ӏаморан, талларан, лехаман);
• шена товш йолу литература ша-шех къасто хаар.
Личностни жамӀаш:
• литература нохчийн халкъан коьртачу культурин мехаллех цхьаъ хиларх кхетар;
• стеган хьекъалан а, кхоллараллин а хьуьнарш, оьздангаллин аматаш кхиорехь исбаьхьаллин литературо дӀалоцучу сацамбаран гӀуллакхах кхетар;
• книгин эстетически мехалла кхетор; ненан меттан ларам, цунах дозалла дар;
• литература къоман культуран феномен санна ларйан йезаш хилар;
• къамелан ша-шена лаам хилар;
• шен къамелан терго йарна тӀе а тевжаш, ша-шена мах хадо хаар.
• адамийн амалийн а, дахаран хьолан а юкъара тӀеэцначу норманийн а, мехаллин а агӀор мах хадо; билггалчу гӀуллакхийн дика йа вон мах хадор;
• шен синхаамаш гайта хаар; кхечу адамийн синхаамех кхетар, синтем хилар, синтем хилар (авторца, турпалхошца);
• дешначуьнга шен дог-ойла гайтар, барта а, йозанан кепехь а.
Классал арахьарчу дешаран белхан программа кхочушъярехь коьрта жамӀ хила деза дешархочун кхоллараллин ша-шена хьалха дӀахӀоттаран хьал кхоллар. ХӀокху курсана тесташ а, материалаш а ца оьшу.
Классал арахьара дешаран курсан чулацам
Нохчийн литература
8 класс
| № | Чулацам |
| Дакъа 1. Довзийтар. Дешархо хиларан искусство (2 сахьт). |
| 1.1 | Занятеш вовшахтохаран кепах лаьцна къамел, ша-шена йешарна мотиваци йар. Книгаш лелоран бакъонаш а, йешарехь гигиенин лехамаш а карлабахар. Йешначу книгех лаьцна къамел. Йешархочун лаамаш къастор. 5-7 классийн Ӏамийначу говзарех лаьцна викторина.Адамийн дахарехь экспрессивни (исбаьхьаллин) йешаран маьӀна. «Къамелан гӀирсаш», «къамелан техника», «къамелан логика» боху кхетамаш. |
| Дерриг:2 |
| Дакъа 2. Нохчийн поэташ, йаздархой, церан говзарш (22 сахьт) |
|
2.1. |
Мамакаев М. «Лаьмнийн дийцар»; «Пондар» (стихотворени). Лирически турпалхочун синхаамаш гайтар.
Сулаев М. «Цавевза доттагI»; «Органан йистехь» (стихотворени). Нохчийн къоман Iадаташ: некъан а, шовданан а тIаламе йукъаметтиг а, доладар а. Са ца лоьху гIуллакхаш. Оьздангаллин декхар. |
| 2.2. | Сулейманов А. «Дог дохден цIе» (стихотворени); «Дахаран генаш»/ (поэма). Кхерчан йовхо, хьошалла. Поэмин лирически турпалхочун Даймахках, ламастех, сийх, доьналлех йолу ойланаш. Лирически турпалхочун догдикалла, адаман Iеса ойланаш цIанйан лаам хилар.
Шайхиев I. «Дарцан буса» (стихотворени). ДоттагIаллин, вовшийн гIо даран, зеран, тешаман тема. Фольклоран тIеIаткъам.
|
| 2.3. | Хамидов I. «ДIа – коч, схьа – коч» / (дийцар). Нохчийн литературехь юмор. Адаман синсакхталлаш Iорадахаран говзалла.
|
| 2.4. | Яшуркаев С. «МаьркIаж-бодан тIехь кIайн хьоькх» / (дацдина). Спецпереселенцийн луьра а, сингаттаме а денош. Къоначу йоьӀан аматехь Даймехкан васт гайтаран маьӀна. Халачу хьелашкахь коьртачу турпалхочун амал дӀахӀоттар. Турпалхочун а, Даймехкан а кхолламийн уьйр.
|
| 2.5. | Бексултанов М. «Дика ду-кх хьо волуш»; «Дари»/ (дийцарш). Дешархойн дахар, церан йукъаметтигаш, турпалхойн чоьхьара дуьне, оьздангаллин кхетам.
|
| 2.6. | Бисултанов А. «ДегIаста»; «Халкъан илланчина» (стихотворени). Даймохк хестор. Машар, доьналла, майралла хастор. Халкъан илли, халкъан иллиалархо, къонах – халкъан дахарехь церан маьIна.
|
| 2.7. | М. Ахмадов «Лаьтта тIехь лаьмнаш а хIиттош» (повесть). Ахмадов Мусан говзарийн коьрта проблемаш, теманаш, турпалхой. Ахмадов Мусан кхолларалле хьажар: дайн Iадаташна а, вайзаманан лехамашна а йукъара Iоттабаккхам, чолхечу дахаран галморзахаллаш, адаман йукъара эхь-бехк дIадалар, Iадаташ ларцадар, къоман Iадаташка лерам цахилар – къоман бохам бу, йаздархочун кхайкхам: оьздангаллех ца духуш, дахаран халонех чекхдовлар.
|
| 2.8. | Гадаев М. «Рег1ара поп». Эдилов Х. «Сий делахь. Латта».
|
| 2.9. | Хасбулатов Я. «Дош» /; «Стаг хила ваьллехь хьо ара». Дешан ницкъах а, маьIнех а оьздангаллин категорех санна. |
|
| Дерриге:22 |
| Дакъа 3. Бицбан йиш йоцу хиламаш (10 сахьт) |
| 3.1. | Дадин –Йурт 1819 шеран гуьйре Дадин Айбика а, 1819-чу шарахь шайн дай баьхна юрт Дади-Юрт йагийначул тӀаьхьа, йийсаре ца баха Терек хи чу лилхина 46 йоӀах а лаьцна дийцар .Церан харжам - мостагӀчунна хьалха ца довлар, шаьш сийсаз ца дитар - дуьхьалонан а, синан доккхаллин а билгало. |
| 3.2. | Петр Захаров. 1819-чу шарахь инарлийн Ермоловн а, Сысоевн а эскарша, тӀелатар дина йагийначу йуьртахь шен йеллачу ненан марахь карийна оьрсаша д1а вигна кхиийна суртдиллархо. |
| 3.3. | Ненан сий деш дуьненайукъара дезде - Ненан де. Оцу дийнахь наной декъалбаран Ӏадат. Зудчух дог лозуш хиларан ламасташна гӀортор йар, доьзалан бух чӀагӀбар, коьртачу стеган – ненан дахарехь мехала хилар къаьсттина билгалдаккхар.
|
| 3.4. | Шайн белхан декхарш кхочушдеш д1акхелхина журналисташ Б. Ахмадов, С.Нуриев, Р.Цебиев, Ш.Кагиров и д1.кх. |
| 3.5. | Дагаев Валид Шитаевич. Иллин турпалхочун Даймахках, ламастех, сийх, доьналлех йолу ойланаш. Лирически турпалхочун догдикалла, адаман Iеса ойланаш цIанйан лаам хилар. |
| 3.6. | Нохчийн халкъ махкахдаккхар. Чолхечу дахаран галморзахаллаш; нохчийн къам оьздангаллех ца духуш, дахаран халонех чекхдалар. |
| 3.7. | Йуьртара йаздархой, поэташ, композиторш Цуруев Шарип, Дагалаева Малик, Касумов Мохьмад, Шарипов Казбек, Кусаев 1адиз.
|
| 3.8. | А-Хь.Кадыров Нохчийн Республикин хьалхара Президент, Россин Турпалхо. Къоман маршо мехала йу массо хIуманел. Къоман маршонехьа къийсам латтийначу турпалхочун васт. |
| 3.9. | «Нохчийн мотт, нохчийн мохк. Поэзехь граждански мукъамаш. Халкъана а, Даймахкана а хьалха долу декхар. |
| 3.10 | Дерзор. |
|
| Дерриге: 10 |
|
| Программица сахьтийн барам 34 сахьт |
Классал арахьара дешаран курсан тематически план
Нохчийн литература
8 класс
| Рог1алла | Чулацам | Сахьт | Хан |
| Хьесапца | Билггал |
| 1-ра четверть – 16 сахьт |
| 1 | Довзийтар. Дешархо хиларан искусство. | 1 |
|
|
| 2 | 5-7-чу классийн Ӏамийначу произведенешна тӀехь викторина. | 1 |
|
|
|
| Поэт, филолог, доцент Бисултанов Апти Дибаевич (65 шо) |
|
|
|
| 3 | Сел сийлахь «йуккъера стаг»
(Мамакаев Мохьмадан дахарх а, кхоллараллах а ойланаш) | 1 |
|
|
| 4 | «Нохчийн йо1-къоман сий» (Нохчийн зударийн денна лерина горга стол) | 1 |
|
|
| 5 | М-С. Гадаев «Даим со хьегначу Ц1ен-Берде г1ой…». | 1 |
|
|
| 6 | Проект «Даймохк безар-ийманан дакъа». | 1 |
|
|
| 7 | «Г1иллакх-оьздангаллех дийца вай». Нохчийн йаздархойн говзаршкахь хьешаца лело деза г1иллакх. | 1 |
|
|
| 8 | «Воккхачо аьлларг динарг дохко вер вац» (къамел) | 1 |
|
|
| 9 | Хамидов 1-Хь. «Экзамен хаттар» (инсценировка) | 1 |
|
|
| 10 | Проект «Пётр Захарович Захаров- нохчийн орамаш долу цхьаъ бен воцу профессионалан художник» | 1 |
|
|
| 11 | «Сий-ларам хьуна, хьомсара Нана» (стихотворенийн конкурс) | 1 |
|
|
| 12 | «Шен лаьтта т1ехь хьанал къахьегар» (проект). | 1 |
|
|
| 13 | «Къонахчун амалех лаьцна» (лекци) | 1 |
|
|
| 14 | Проект «Сийлахь-боккхачу Даймехкан къонахалла гайтина йуьртахой». | 1 |
|
|
| 15 | «Маьрк1аж-бодан т1ехь к1айн хьоькх» повестан исбаьхьаллин башхалла | 1 |
|
|
| 16 | Вайн мотт кхиабо «Дешархойн лексикера оьрсийн дешнаш нохчийн матте даха». | 1 |
|
|
| 17 | «Поэзин мог1арерачу б1аьхочух дош»( 1. Кусаев) (дагалецаман суьйре) | 1 |
|
|
| 18 | «Шайн метта аш даха дитина дош» (д1акхелхина нохчийн журналисташ дагалоьцуш) | 1 |
|
|
| 19 | «Берахь 1амийнарг т1улга т1е йаздина йоза ду» (дискусси) | 1 |
|
|
| 20 | «Деза дуй доттаг1чун дукъ?» дискусси. | 1 |
|
|
| 21 | Проект «Стаг цуьнан г1иллакхаша хазво» | 1 |
|
|
| 22 | «Исбаьхьаллин суртх1отторан г1ирсаш (викторина) | 1 |
|
|
| 23 | «Декалахь дог хьостуш довха, сан нохчийн маттара илли» (Дагаев Валид дагалоцуш…) | 1 |
|
|
| 24 | «Кхойтта шаре бахбелла некъ» (спектакль) | 1 |
|
|
| 25 | «Къоршкъали олу 1адат» (хаам, суртх1оттор). | 1 |
|
|
| 26 | «Вайн йуьртахой йаздархой, поэташ, композиторш» (горга стол). | 1 |
|
|
| 27 | Стихотворенин исбаьхьаллин башхаллех дийца вай | 1 |
|
|
| 28 | Деца-ненаца хила йеза йукъаметтиг | 1 |
|
|
| 29 | «Нохчийн мотт-сан дозалла» (стихотворенийн конкурс) | 1 |
|
|
| 30 | Нохчийн доьзалехь хила деза г1иллакхаш (къамел) | 1 |
|
|
| 31 | «Сан хьоме Кавказ» конкурс | 1 |
|
|
| 32 | «Суна цкъа а ца лаьара паччахь хила. Къоман турпалхо хила лаам хилла сан даима а». А-Хь.Кадыров (горга стол) | 1 |
|
|
| 33 | Адам санна лара деза 1алам (проект) | 1 |
|
|
| 34 | Дерзоран урок | 1 |
|
|
1 808
33 630 
