Быһаарыы сурук.
Саха тылын 1-4 кылааска үөрэтии ФГҮӨС “Саха тыла” 1-4 кылаас, 2017с. Дь. Бичик, СР Үөрэҕин Министерствота бигэргэппит саха оскуолатын программатыгар олоҕуран оҥоһулунна.
Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ.
1 кылааска маҥнай грамотаҕа үөрэтии нэдиэлэҕэ 5 чаас ыытыллар. Букубаар кэнниттэн саха тыла уонна ааҕыы диэн туспа арааран үөрэтии барар.
Оскуола 2018-19үө/дь. үөрэҕин былаанынан букубаары үөрэтэр кэмҥэ 80 чаас бэрилиннэ. Оттон саха тылыгар – 48 чаас, ааҕыыга – 33 чаас ыытыллар. Барыта 161 чаас буолар. Грамотаҕа сөпкө үөрэтии үгэс курдук үс сүрүн кэрдиистээх.
1. Букубаар иннинээҕи кэм
2. Букубаар кэмэ
3. Букубаар кэннинээҕи кэм
Тылы уонна суруйарга үөрэтии биир уруок иһинэн үлэни араастааһын быһыытынан барар.
Букубаар кэнниттэн саха тылыгар грамматика бастакы өйдөбүллэрэ уонна ааҕыыга уус-уран айымньыны, кинигэни кытта билсиһии саҕаланар.
Букубаар кэннинээҕи кэмҥэ үөрэтии оҕо бүтүн тылынан түргэнник ааҕар сатабылын чиҥэтии, тылын байытыы принцибин тутуһар. Үөрэнээччи кыра оҕо уус-уран кинигэтин кытта билсиһэр, ис-тас көстүүтүн, ойуутун болҕойон көрө үөрэнэр. Бэйэтин сааһыгар дьүөрэлээх аыймньылары талан ааҕар.
Ааҕыы уруоктарыгар уус-уран айымньыны ааҕан, саха суруйааччыларын оҕолорго аналлаах дьоҕус кэпсээннэрин, остуоруйаларын, хоһооннорун бэйэтэ өйдөөн ааҕа, аахпытын кэпсии, ис хоһоонунан ыйытыыларга хоруйдуу үөрэнэр. Ааҕыы уруоктарыгар уус-уран кинигэ туһунан маҥнайгы өйдөбүлү ылар, кинигэни туһанар судургу үөрүйэхтэрин билсэр.
2021-2022 үө/дь саха тылыгар үөрэтии чаастарынан аттарыллыыта:
| Үөрэх кинигэтэ
Чиэппэрдэр | Буукубаар: (1 кыл. Үөрэнэр кинигэ)/М.Ф Кронникова- Дь.:Бичик, 2015 | Саха тыла, 1 кыл. Үөрэнэр кинигэ/Л.В.Захарова, С.А.Баснаева;-Дь.:Бичик,2017. | Литература ааҕыыта, 1 кыл./Л.В.Захарова, У.М.Флегонтова;-Дь.:Бичик,2013. | Хонтуруолунай үлэ |
| 1 чиэппэр | 40 | - | - | - |
| 2 чиэппэр | 40 | - | - | - |
| 3 чиэппэр | - | 26 | 18 | 1 |
| 4 чиэппэр | - | 22 | 15 | 1 |
| Барыта | 80 | 48 | 33 | 2 |
Үөрэх предметин сыала:
үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл туһунан билиини аан дойду туһунан научнай билии быстыспат сорҕотун быһыытынан иҥэрии, тыл үөрэҕин сүрүн балаһыанньаларын билиһиннэрии, онно олоҕуран, оҕо билэр-көрөр, толкуйдуур кыаҕын сайыннарыы
үөрэнээччи дьону-сэргэни кытта төрөөбүт тылынан бодоруһар үөрүйэҕин, саҥа култуурата киһи уопсай култууратын быстыспат сорҕото буоларын туһунан өйдөбүлгэ тирэҕирэн, саҥа араас көрүҥэр (кэпсэтии, суруйуу, ааҕыы, өйтөн айыы, о.д.а. үөрэтэн, салгыы сайыннарыы)
үөрэнэээччигэ төрөөбүт тыл норуот ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быһыытынан ураты харыстабыллаах сыһыаны иҥэрии, хас биирдии киһи ийэ тылын сайыннарар иэстээҕин өйдөтүү.
Сүрүн соруктара:
дьону-сэргэни кытта бодоруһар саҥа (тыл) сүрүн көрүҥнэрин үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини кытта бииргэ алтыһыннаран үөрэтии;
тыл (саҥа) – бодоруһуу сүрүн ньымата диэн тутаах өйдөбүлгэ тирэҕирэн, үөрэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар үөрүйэҕин сааһыгар сөп түбэһиннэрэн сайыннарыы;
тыл үөрэҕин билиитигэр, сурук-бичик култууратын төрүт өйдөбүллэригэр олоҕуран, үөрэнээччи төрөөбүт тылын литературнай нуорматын тутуһарын, алҕаһа суох саҥарарын уонна суруйарын ситиһии;
тыл үөрэҕин сүрүн санааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туһунан уопсай өйдөбүлү иҥэриигэ тирэҕирэн, үөрэнээччи толкуцйдуур дьоҕурун сайыннарыы, сааһыгар сөп түбэһиннэрэн, өй үлэтин дьайыыларыгар үөрэтии;
төрөөбүт тылы билии, харыстааһын, сайыннарыы сүрүн ньымаларыгар үөрэтии.
Үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ
Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ (личностные результаты)
Саха тылы оскуолаҕа үөрэтии кэмигэр оҕо маннык ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иҥэриннэҕинэ төрөөбүт тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыаҕын толору туһанарыгар эрэниэххэ сөп.
Төрөөбүт тыл – омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр.
Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕа сөҥмүтүн билэр.
Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэрдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр.
Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.
Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киһиттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ (метапредметные результаты)
Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.
Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэрин үөрэтиэхтээҕин арааран өйдүүр. Сылга бииртэн итэҕэһэ суох төрөөбүт тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) үлэлиир.
“Тылы сэрэйэр” дьоҕуру (языкоковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута “сэрэйэн” билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар.
Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэрсииргэ дьулуһар.
Хонтуруолланыы. Бэйэ саҥатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.
Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.
Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.
Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаала туһаныы. Сахалыы үөрэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэлэртэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөҥнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар оҕоҕо аналлаах республика, улуус, оскуола хаһыаттарын-сурунаалларын (Кэскил, Чуораанчык, о.д.а) тиһигин быспакка ааҕар, радионан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэҕэр, чинчийэр, айар үлэтигэр көдьүүстээхтик туһанар. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар, интернет - сайтартан туһалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туһанар; тиэкиһи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нөҥүө сахалыы ыытыллар араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан көхтөөхтүк кыттар.
Билиини сааһылааһын (структурирование знаний). Саҥа билии ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний).
Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр. Төрөөбүт тыл оскуолаҕа оҕолну сайыннарар үөрэх тутаах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон үөрэнээччи саха тылын үөрэтэр кэмигэр үөрэнэргэ төрүт буолар өй үлэтин сүрүн үөрүйэхтэрин баһылыыр.
Саха тылын лингвистическэй иатырыйаалыгар тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооһун (синтез), түмүктээһин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааһылааһын (классификация), майгыннатыы (онология), сааһылаан ситимнээһин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.
Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр. Үлэ хаамыытын хайдах салайан иһэрин кэтээн көрөр. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.
Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын оҥорор. Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиһи айар. Этиини, тиэкиһи көннөрөргө анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туһанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир.
Бодоруһар сатабыл.
Бииргэ үлэлииргэ үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а.). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр (продуктвное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).
Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир. Дьон өйдөспөт, тыл-тылга киирсибэт буолар төрүөттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөһүү суолун дөбөҥнүк тобулар.
Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет), тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.
Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.
Тустаах үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ (предметные результаты)
Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическэй) тутуһар. Дорҕоону, буукубаны, тыл сүҕүөҕүн, саҥа чааһын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быһаарар, наардыыр.
Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар.
Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ).
Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.
Тиэкис тииптэрин сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун диэн араарар.
Монолог (сэһэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа үллэстии, ыйыталаһыы о.д.а.) арааһын сатаан туһанар.
Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.
Үөрэх предметин ис хоһооно
Начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии уопсай үөрэхтээһин систиэмэтигэр саха тылын үөрэтэр предмет быстыспат сорҕото, “Филология” үөрэх уобалаһыгар төрүт буолар сүрүн куурус буолар. Онон үөрэтии сыала-соруга, тутула, ис хоһооно уонна түмүк ирдэбилэ үрдүкү кылаастарга төрөөбүт тылы сэргэ атын филологическай предметтэри үөрэтиини кытта алтыһыннаран - ситимнээн торумнанар.
Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии 1 кылааска “Бодоруһарга үөрэнэбит” диэн саҥа киирэр салааттан саҕаланар, ол кэнниттэн “Грамотаҕа үөрэтии” диэн үгэс буолбут ааҕарга уонна суруйарга үөрэтэр салаа “Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит” саҥа аатынан үөрэтиллэр. Бу кэмҥэ үөрэх былааныгар төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. “Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит” салаа кэнниттэн биирдэ төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы предметтэрэ тус-туспа үөрэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тыл предметин сүрүн ис хоһоонун тиһиктээхтик үөрэтии саҕаланар.
Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии ис хоһоонун сүрүн хайысхалара үөрэтии түмүк ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиһэргэ аналлаах тутаах научнай балаһыанньалартан таҥыллар. Ити ирдэбилгэ олоҕуран, төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоһоонугар маннык сүрүн научнай хайысхалар киирэллэр:
Бодоруһуу култуурата.
Саҥа көрүҥэ (виды речевой деятельности): истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу.
Тыл үөрэҕин тутаах салааларын туһунан уопсай өйдөбүлэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис.
Сурук-бичик култуурата: таба суруйуу, сурук бэлиэтэ.
Ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туһунан сүрүн өйдөбүл).
Сүрүн хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоһоонноро начаалынай оскуола үөрэнээччитин сааһын уратытын, өйүн-санаатын кыаҕын, билэр-көрөр дьоҕурун учуоттаан таҥыллыахтаахтар.
Бодоруһуу култуурата
Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Тылы бодоруһуу сүрүн ньыматын быһыытынан арыйыы: бодоруһууга саҥа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Саҥарыы уонна истии култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.
Саҥа көрүҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу
Истии. Дьону кытта бодоруһууга (кэпсэтиигэ) истии култууратын тутуһуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу, былаан оҥоруу, анал бэлиэлэри туһанан ис хоһоонун, тутулугун исхиэмэнэн көрдөрүү.
Ааҕыы. Сахалыы араас тиэкиһи сахалыы саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этиллиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы. Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүҥүн сатаан туһаныы (үөрэтэр ааҕыы, билсиһэр ааҕыы, сорудахтаах ааҕыы, о.д.а.). ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттуу бастыҥ холобурун булуу, анаан болҕойуу, аахпыты кэпсииргэ туһаныы. Ааҕыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Ааҕыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп түбэһиннэрэн таба тайаныы.
Саҥарыы (дорҕоонноох саҥа). Кэпсэтии сиэрин, саҥарыы култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕүлээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп түбэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) тоҕоостоохтук туттуу. Саҥа тиибин арааһын (ойуулааһын, сэһэргээһин, тойоннооһун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүһүрдэн-сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туһанан истээччигэ тус сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны: сатаан туһаныы. Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.
Суруйуу (суругунан саҥа). Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (издожение). Дьиэ кэргэн, чугас доҕор, таптыыр дьарык, айылҕа, кыыллар тустарынан, ону таһынан айымньы, хартыына, киинэ ис хоһоонун , экскурсияҕа, быыстапкаҕа сырыы туһунан тэттик тиэкистэри суруйуу (өйтөн суруйуу). Суругунан үлэҕэ синоним тыллары, сомоҕо домоҕу, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.
Тыл үөрэҕэ
Төрөөбүт тылбыт – саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла – түүр тыла. Саха тылын туруулуу тыллара. Төрөөбүт тыл киһи олоҕор суолтата.
Дорҕоон уонна таба саҥарыы. Саҥа дорҕоонун өйдөбүлүн, сахалыы дорҕоон арааһын билии. Төрөөбүт тылын дорҕооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дорҕооннору (уһун-кылгас, аһаҕас уонна хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕооннору, дифтоннары, һ, нь, мурун дь, ҕ дорҕооннору) арааран истэр, чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуһан саҥарыы. Саха тылыгар киирии тыллары үксүн сахатытан, аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин сокуонун тутуһан саҥарыы. Тылы дорҕоонун састаабынан ырытыы.
Лексика. Норуот тылын туһунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл уратыларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуһуу. Тыл лексическэй суолтатын быһаарыы. Хомуур суолталаах, түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, метафоралар, сомоҕо домох) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттуу. Быһаарыылаах тылдьыт арааһын сатаан туһаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быһаарыы.
Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билсии, киһи олоҕор суолтатын өйдөөһүн. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дорҕоон букваларын билии, таба ааттааһын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (абзац, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө туһаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн тиэкиһи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу.
Морфология. Тыл састааба диэн өйдөбүлү тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии. Саҥа чааһын туһунан уопсай өйдөбүлү билии. Саҥа чаастарын бөлөҕө: ааттар (аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыһыат туохтуур, тус туохтуур), сыһыат, көмө саҥа чаастара, саҥа аллайыы. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоҕо, сыһыарыыта). Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) бөлөхтөөһүн, ырытыы. Саҥарар саҥаҕа тыл литературнай нуорматын тутуһуу.
Синтасис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааһын (сэһэн, ыйытыы, күүһүрдүү) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй саҥа, ойоҕос саҥа, диалог, туһулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааһын. Этиини таба интонациялаан ааҕыы, сурукка саҥа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.
Сурук-бичик култуурата
Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөһүн. Уһун аһаҕас дорҕооннору, дифтону, хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕооннору, саха тылыгар киирии дорҕооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл төрүт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуралларын өйдөөһүн, харыстабыллаахтык сыһыангнаһыы. Киэҥник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу. Тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нууччалыы тылларын сахалыы солбугунан биэрии. Олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыһыарыыларын таба суруйуу.
Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ – тыл култууратын сороҕото буоларын, киһи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-көстөр туһалааҕын, тиэкис арҕам-тарҕам барбатын, ыһыллыбатын, биир сомоҕо, сибээстээх буоларын хааччыйарын өйдөөһүн. Тылын ордук тупсаҕай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааһын (араарар, тоһоҕолоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.
Ситимнээх саҥаны сайыннарыы
Туох сыаллаах-соруктаах саҥарарын, суруйарын чуолкай өйдөөн (тиэмэ, сүрүн санаа), дьон өйүгэр-санаатын сааһылаан, араас тиэкистэри холкутук саҥарыы-суруйуу (истэн суруйуу, өйтөн суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сүрүн санаатыгар олоҕуран, тиэкиһи таба ааттааһын. Тиэкис тиибиттэн көрөн (сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун), тиэкис тутулун тутуһар (киириитэ, сүрүн чааһа, түмүгэ), былаанын оҥорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытыы. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сөпкө туттар (уместность речи).
Саҥаны сайыннарыыга (бодоруһууга) үөрэх дьылын устата үөрэнээччигэ ирдэбил:
бииргэ үөрэнэр доҕотторун, улахан киһини кыта эйэҕэстик туттан туран дорооболоһор, быраһаайдаһар, эҕэрдэлиир, кэпсэтэр;
киһи ыйытарын өйдөөн истэр;
чобуотук, чуолкайдык, иһиллэр курдук эппиэттиир буолуохтаах.
Үөрэх дьылын бүтүүтэ үөрэнээччигэ ирдэбил:
- дорҕоону, буукубаны, тылы, этиини араарар;
- аһаҕас, бүтэй, кылгас аһаҕас, уһун аһаҕас дорҕооннору, дифтоннары уонна сэргэстэспит, хоһуласпыт бүтэй дорҕооннору билэр;
- саха тылын дорҕооннорун уонна буукубаларын, киирии дорҕооннорун уонна буукубаларын билэр;
- истэн таба суруйар (диктант-кээмэйэ 15-20 /10-15/ тыл)
- тыл сүhүөхтэрин уонна көһөрүү быраабылатын билэр;
- этии бүтүүтүгэр тохтобул оҥорор, ону сурукка туочуканан бэлиэтиир;
- саха тылын алфавитын билэр буолуохтаах;
Маҥнайгы кылааһы бүтэрэр үөрэнээччи билиэхтээх:
Төрөөбүт тыл бары дорҕооннорун, киирии бүтэй дорҕооннору;
Сахалыы сурукка туттуллар бары буукубалары уонна кинилэр ханнык дорҕооннору бэлиэтииллэрин;
Тыл сүһүөххэ хайдах арахсарын;
Кыра кээмэйдээх 5-6хоһоону (нойосуус);
2-3 саха суруйааччытын аатын
Маҥнайгы кылааһы бүтэрэр үөрэнээччи сатыахтаах:
Кыра текси үргүлдьү сүhүөхтээн уонна бүтүн тылларынан, сөп түргэннээхтик өйдөөн ааҕары (ортотунан мунуутэҕэ 20 – 25 тылы)
Буукубалары уонна кинилэр ситимнэрин сыыһата суох суруйары, уһун аһаҕас, хоһуласпыт бүтэй дорҕооннору, дифтоннары табатык бэлиэтиири;
Илиинэн уонна бэчээтинэй буукубаларынан суруллубут тыллары, тыллар ситимнэрин, этиилэри алҕаhа суох устары;
Тыллары, тыллар ситимнэрин уонна 3-4 тыллаах этиилэри истэн суруйары;
Тылы сүhүөххэ араарары уонна 1-2 сүhүөхтээх тыл дорҕооннорун араастарын ыйа-ыйа, схема көмөтүнэн ырытары;
Этиини улахан буукубаттан саҕалыыры, этии бүтүүтүн точканан бэлиэтиири;
Текст ис хоhоонунан ыйытыыга толору эппиэттиири;
Хартыынанан уонна бэйэ уруhуйунан кыра 4-5 этиилээх кэпсээни оҥорору;
Кэпсээни,остуоруйаны, хоhоону өйдөөн истэри уонна ыйытыы көмөтүнэн эбэтэр иллюстрациянан сирдэтэн кэпсиири;
Урут аахпыт уонна саҥа кинигэни тас көруҥүнэн арааран билэри уонна ааҕыллыбыт айымньы геройдарын ааттыыры;
| Ытык өйдөбүллэр. Уруок барыл тиэмэлэрэ уонна кэпсэтии түгэннэрэ | Тыл үөрэҕин тиэмэлэрин үөрэтии сүрүн ис хоһооно | Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүниэрэ |
| 1-2 чиэппэр (80 чаас) |
| Бодоруһарга үөрэнэбит (төрөөбут тыл, саҥа уонна сурук култуурата) (9ч) |
| Ийэ дойду, төрөөбүт дойду, төрөөбут сир. Ийэ тыл норуот баайа, улуу нэһилиэстибэтэ буоларын туһунан кэпсэтии. | Ийэ дойду. Төрөөбут дойду. Төрөөбут сир. Төрөөбут тылбыт — саха тыла. | Быһаарыы. Ийэ дойду, төрөөбут дойду, төрөөбут сир киһи олоҕор суолтатын өйдуур, быһаарар. |
| Бодоруһуу култуурата киһи олоҕор суолтата. | Бодоруһуу. Бииргэ үөрэнэбит — бодоруһабыт. Бодоруһууга тас көрүҥ суолтата. Бодоруһууга кэпсэтии сиэрэ. Бодоруһууга туттуу-хаптыы суолтата. Бодоруһууга истии суолтата. Бодоруһууга саҥарыы суолтата. Бодоруһууга суруйуу суолтата. Бодоруһууга ааҕыы суолтата. Бодоруһууга анал бэлиэ суолтата. | Быһаарыы. Бодоруһуу култуурата киһи олодор суолтатын араас холобурдары туЬанан быһааран кэпсиир. Истии култууратын тутуһуу. Бодоруһууга истин култууратын тутуһар. Дьон туту этэрин болдойои истэргэ кыһаллар. Сэҥээрэн, сэргээн истэрин тутгуу-хаптыы бэлиэтинэн таба кердерерге уерэнэр. Ыйытыыны сепке биэрэргэ, санаа уллэстэргэ, истибитин сиЬилии кэпсииргэ эрчиллэр. Саҥарыы култууратын тутуһуу. Бодоруһууга кэпсэтии сиэрин, саҥарыы култууратын тутуЬар. Дьону кытта табан кэпсэтэргэ кыЬаллар. Саҥарар кэмигэр истэр дьонун ытыктыырын биллэрэр: биир санааны, тылы хос-хос этэн дьону сылаппат курдук саҥатын хонтуруолланар. Истэр дьон санаатын сэҥээрэргэ, сэргииргэ, учуоттуурга, ыйытыыларга чопчу хоруйдуурга эрчиллэр. Саҥарар кэмигэр куолаһын дэгэтин (интонациятын) сепке биэрэргэ кыЬаллар, бэйэтин хонтуруолланар. Туттуу- хаптыы бэлиэтин сепке, тоҕоостоохтук туттарга уерэнэр. Кэпсэтии сиэрин тутуһуу. Кэпсэтии сахалыы үгэстэрин күн- нээҕи олоҕор дьону кытта бодоруЬууга туЬанарга дьулуЬар. Кэтээн көруу. Дьон-сэргэ истии уонна саҥарыы култууратын хайдах тутуһалларын кэтээн көрөр, алҕастары булар, бэйэ култууратын сайыннарарга кыһаллар. Кэпсэтии сиэрин дьон хайдах туһанарын кэтээн көрөр, таба туһанарга эрчиллэр. Тылы сайыннарыы. Кэпсэтии сиэрин анал тылларын (дорооболоһуу, билсиһии, быраһаайдаһыы, көрдөһуу, бырастыы гыннарыы, буойуу, төлөпүөнүнэн кэпсэтии, о.д.а.) дьону кытта бодоруЬарыгар таба туЬанарга эрчиллэр. Туттан-хаптан бодоруЬууну бэлиэтиир сахалыы тыллары таба туЬанарга эрчиллэр. Дьону кытта бииргэ үөрэнии, үлэлээһин култуурата. Пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан биир сыаллаах- соруктаах тапсан бииргэ уерэнэргэ, улэлииргэ эрчиллэр. Дьону кытта өйдөһөргө, уопсай тылы буларга дьулуЬар, дьон санаатын болҕойон истэргэ, учуоттуурга эрчиллэр. Кэпсээһин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоһоонун кэпсииргэ эрчиллэр. Тус олоҕуттан, атын дьон бодоруһар үгэстэрин кэтээн көрбутуттэн, бодоруһуу тугэннэрин көрдөрөр хартыыналар ис хоһооннорун арыйан сиһилии кэпсиир. |
| № | Уруок темата | Бэлиэтээһин | Күнэ-дьыла |
| 1 | Ийэ дойдубут. | 1- 4 | 01.09 |
|
| 2 | Төрөөбүт дойдубут. Төрөөбүт сирим. | 5 – 8 | 02.09 |
|
| 3 | Төрөөбүт тылбыт-саха тыла. | 9 | 03.09 |
|
| 4 | Бодоруһуу. Оскуолаҕа бодоруһуу. | 10 – 11 | 06.09 |
|
| 5 | Бодоруһууга тас көрүҥ, бэрээдэк суолтата, кэпсэтии сиэрэ. | 12 – 16 | 07.09 |
|
| 6 | Бодоруһууга туттуу- хаптыы суолтата, истии. | 17 – 19 | 08.09 |
|
| 7 | Бодоруһууга саҥарыы, суруйуу, ааҕыы суолтата. | 20 – 25 | 9.09 |
|
| 8 | Бодоруһууга анал бэлиэ суолтата. | 26 - 27 | 10.09 |
|
| 9 | Хатылааһын. |
| 13.09 |
|
| Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит (71 чаас) |
| Тыл туһунан бастакы өйдөбүл (10 чаас) |
| Тыл — киһи култууратын быстыспат сорҕото. Төрөөбут тыл — норуот баайа.
Ким доҕордоох – ол дьоллоох.
Истиҥ доҕорум.
Үлэ. Үлэ үөрүүтэ. Ситиһии төрүөтэ | Тыл уонна саҥа. Тыл уонна биридимиэт. Биридимиэти ааттыыр тыллар. Хайааһыны ааттыыр тыллар. Биридимиэт бэлиэтин ааттыыр тыллар. Этэр санаа кэрчигэ уонна этии.
| Быһаарыы. Саҥарар саҥа тыллар ситимнэһиилэриттэн турарын билэр. Тыл биридимиэти, хайааыны, биридимиэт бэлиэтин ааттыырын быһааран билэр. Этии хас тылтан турарын этэр. Истии. Истии култууратын тутуһар. Атын киһи тугу этэрин сэҥ-ээрэн истэр. Ыйытыыны сөпкө биэрэр. Атын киһи саҥарар кэмигэр быһа туспэт буоларга кыһаллар. Саҥарыы. Саҥарыы култууратын тутуһар. Улаханнык, чуолкайдык, бутун этиинэн, киһи барыта истэр гына доргуччу саҥарарга кыһаллар. Кэпсээһин. Истибитин кэпсииргэ кыһаллар, хартыына ис хоһоонун кэпсиир. Бэриллибит биридимиэт туһунан кэпсиир. Тэннээһин. Тылы уонна биридимиэти утарыта туруортаан уратыларын этэр, быһаарар. Суруйуу. Паартаҕа сатаан олорор, суруйарга тэтэрээти бэйэ иннигэр сөпкө уурар, уруучуканы сатаан тутар. Бэриллибит холобуру утуктэн кэрчиктээһин ойууну тэтэрээккэ оҥорор, өрө-таҥнары сурааһыннары оҥорор. Киэпкэ киллэрии (моделирование). Тьш исхиэмэтигэр олоҕуран, биридимиэти, хайааһыны, биридимиэт бэлиэтин ааттыыр тыллары булар, бэриллибит тыллар исхиэмэлэрин оҥорор. Этии саҕаланыытын, бутуутун исхиэмэҕэ сатаан бэлиэтиир. Этиини суруйуу алгоритмын билэр. Бэриллибит этии исхиэмэтигэр олоҕуран этии толкуйдуур, истибит этиитин исхиэмэтин оҥорор. Араарыы. Биридимиэти, хайааһыны, биридимиэт бэлиэтин ааттыыр тыллары араарар. Тыл бөлөҕүттэн этиини араарар. Тумээһин. Бэриллибит тыллары туту ааттыылларынан көрөн бөлөххө тумэр. Тылы сайыннарыы. Бэриллибит тугэнҥэ сөп тубэһиннэрэн, санаатын сааһылаан этии толкуйдуур. Бэриллибит тылга суолтатынан, дьүөрэлэһэр угэһин тутуһан араас тыл ситимин үөскэтэр. Тыл ситимиттэн этии толкуйдуур. Алҕаһы булуу уонна көннөрүү. Этии тутулугар тахсыбыт алҕаһы булар, көннөрөр. Кэпсэтии сиэрин тутуһуу. Алҕаһы булууга, ырытыыга дьон санаатын болҕойон истэр, кэпсэтии сиэрин тутуһар. Дьону кытта бииргэ үөрэнии, улэлээһин. Бөлөҕунэн, пааранан улэҕэ бэйэтигэр бэриллибит оруолун сөпкө толорор. Дьону кытта уерэнэргэ, улэлииргэ бодоруһуу култууратын тутуһар. |
| № | Уруок темата | Бэлиэтээһиннэр | Күнэ-дьыла |
| 1(10) | Тыл уонна саҥа. |
| 14.09 |
|
| 2(11) | Биридимиэти ааттыыр тыллар. |
| 15.09 |
|
| 3(12) | Биридимиэти ааттыыр тыллар. |
| 16.09 |
|
| 4(13) | Хайааһыны ааттыыр тыллар |
| 17.09 |
|
| 5(14) | Хайааһыны ааттыыр тыллар. |
| 20.09 |
|
| 6(15) | Этии мадьыала. |
| 21.09 |
|
| 7(16) | Биридимиэт бэлиэтин ааттыыр тыллар. |
| 22.09 |
|
| 8(17) | Биридимиэт бэлиэтин ааттыыр тыллар. |
| 23.09 |
|
| 9(18) | Этэр санаа кэрчигэ уонна этии. |
| 24.09 |
|
| 10(19) | Хатылааһын. |
| 27.09 |
|
| Дорҕоон (14ч.) |
| Оскуола — биһиги иккис дьиэбит.
Ыал. Ыал ийэтэ. Ийэ күнэ. Ийэ — күндү киһи.
Төрөөбүт дойду. Олорор куораппыт (бөһүөлэкпит).
Айылҕа. Мин таптыыр кыылым. Түөрт атахтаах доҕорум.
Остуоруйа алыптаах дойдутугар. Сөбүлүүр дьоруойум. | Дорҕоон. Санарар санаҕа дорҕоону үөскэтии. Тыл дордоонунан тутула. Сахалыы төрут дорҕоон арааһа, уратыта. Тыл хас дордооннооҕун арааран истии. Кылгас, уһун аһаҕас дорҕооннор. Дифтонг. Аһадас дорҕоон наарданыыта. Илин уонна кэлин аһаҕас дордооннор. Киэҥ уонна айах аһадас дорҕооннор. Бутэй дорҕоон. Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннор. Маарыннаһар бутэй дорҕооннору арааран истии уонна таба санарыы: тыл ортотунааҕы бутэй дорҕооннор (дь-ч, й-нь), тыл кэлин өттунээҕи бутэй дордооннор (к-г-х-д), мурун бутэй дорҕооннор (н-и). Хоһуласпыт бутэй дорҕооннору арааран истии уонна таба саҥарыы ( кк, лл, нн, пп,тт, мм, лл, ннь). Сэргэстэспит бутэй дорҕооннору арааран истии уонна таба саҥарыы ( ст, кт, пт, хс, хт, мп, мс, рт, рб, рд, йс). Аһаҕас дорҕоон суһүөҕу үөскэтэр суолтата. Тылы суһүөххэ араарыы. Аһаҕас суйүөхтээх тыллар. Сабыылаах суһүөхтээх тыллар. Хоһуласпыт бутэй дорҕоонноох тыллар.
| Быһаарыы. Тыл дорҕоонтон турарын, дорҕоон аһаҕас уонна бутэй дорҕооннорго арахсарын билэр. Тылга ханнык дорҕоон иһиллэрин, хаста иһиллэрин чопчу этэр. Дорҕоону таба саҥарыы өйдөбулун, суолтатын быһаарар. Аһаҕас дорҕоон үөскуур ньыматынан икки араастааҕын быһаарар. Уһун аһаҕас дорҕоон, дифтонг саха тылын терут аһаҕас дорҕоонноро буолалларын билэр. Бутэй дорҕоон үөскуур ньыматынан ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннорго арахсарын билэр, быһаарар. Тылы суһуөххэ араарар; Суһуөххэ араарыы анал бэлиэтин билэр, туйанар. Суһүөх аһаҕас дорҕоонун ааттыыр. Аһаҕас дорҕоон суһүөҕү уөскэтэр суолтатын билэр. Тылы суһуөххэ арааран дорҕоонун састаабынан ырытар. Бэриллибит суһуөх исхиэмэтинэн тылы булар. Истии. Тылга аһаҕас уонна бутэй дорҕооннору арааран истэр. Биир дорҕоон тылга хаста иһиллэрин болҕойон истэр. Биир дорҕоон тылга хаста ииллэрин бэриллибит исхиэмэҕэ булан бэлиэтиир. Уһун уонна кылгас аһаҕас, ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннору утарыта туруортаан сатаан арааран истэр. Саҥарыы. Тылга хас биирдии дорҕоону чуолкайдык, таба санарар. Тылга уһун аһаҕас, хоһуласпыт бутэй дорҕоону саҥарарыгар болҕойор. Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннору сөпкө саҥарар. Кэпсээһин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоһоонун кэпсииргэ эрчиллэр. Куннээҕи олоҕун тугэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доҕотторун, оскуола олоҕун, кыыллар, айылҕа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а. кэпсииригэр сахалыы төрут дорҕооннору чуолкайдык, таба санарарга кыһаллар. Суруйуу. Буукуба элэмиэннэрин утуктэн суруйар. Маҥнай пунктирнай сурааһын устун, кэлин бэйэтэ эмиэ туһуу сурааһыны чуолкайдык тардар. Тэннээһин. Уһун уонна кылгас аһаҕас дорҕооннору, ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннору тэҥнээн, уратыларын быһаарар. Ырытыы. Аһаҕас уонна бутэй дорҕооннору үөскуур ньымаларынан ырытар, быһаарар. Бөлөхтөөһүн. Аһаҕас, бутэй дорҕооннору наардыыр, бөлөхтуур. Араарыы. Аһаҕас, бутэй дорҕооннор уратыларын арааран быһаарар. Киэпкэ киллэрии (моделирование). Сурукка дорҕоону анал бэлиэнэн (фишканан) бэлиэтиир. Уһун уонна кылгас аһаҕас дорҕооннору, дифтону, ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннору сөптөөх фишканан бэлиэтиир. Тыл дорҕоонунан састаабын фишканан ханнык дорҕоон иһиллэрин быһаара-быһаара бэлиэтиир. Тылы суһүөххэ араарыы анал бэлиэтин билэр, туһанар. Бэриллибит суһүөх исхиэмэтинэн тылы булар. Этии саҕаланыытын уонна бутуутун исхиэмэҕэ анал бэлиэнэн көрдөрөр. Бэриллибит исхиэмэнэн этии оҥорор. Уларытыы. Тылга аһаҕас дорҕооннорун уларытан, тыл ис хоһоонун уларыйыытын болҕойор. Тылга ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дорҕооннору уларытан тыл ис хоһооно уларыйыытын болҕойор. Ханыылатыы. Маарынныыр бутэй дорҕооннору быһаарар, уратыларын быһаарар. Алҕаһы булуу уонна көннөруу. Сахалыы таба саҥарыы нуорматын кэһии тубэлтэтин (дорҕоон кылгаан- уһаан, чуолкайдык, чуолкайа суох этиллиитэ, дорҕоону уларытыы, уһун аһаҕас дордоону, хоһуласпыт бутэй дорҕоону симэлитии, дифтону нууччалыы охсуулаах аһадас дорҕоонунан солбуйуу) өйдөөн истэр, көннөрөр, тупсарар, бэйэтин санатын хонтуруолланар. Дьону кытта бииргэ үөрэнии, улэлээһин. Араас ньыманы туһанан (пааранан, бөлөҕунэн, о.д.а.), биир сыаллаах- соруктаах тапсан бииргэ үөрэнэргэ, улэлииргэ дьулуһар. |
| № | Уруок темата | Бэлиэтээһиннэр | Күнэ-дьыла |
| 1(20) | Дорӄоон. Саӊарар саӊаӄа дорӄоону үөскэтии |
| 28.09 |
|
| 2(21) | Сахалыы төрүт дорӄоон арааһа, уратыта |
| 29.09 |
|
| 3(22) | Бүтэй дорҕоон. |
| 30.09 |
|
| 4(23) | Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бүтэй дорҕооннор. |
| 01.10 |
|
| 5(24) | Кылгас, уһун аһаҕас дорҕооннор. |
| 04.10 |
|
| 6(25) | Дьуптуон. |
| 05.10 |
|
| 7(26) | Дьуптуон. |
| 06.10 |
|
| 8(27) | Тылы сүһүөххэ араарыы, сүһүөх арааһа. |
| 07.10 |
|
| 9(28) | Хоһуласпыт бүтэй дорҕоонноох тыллар |
| 08.10 |
|
| 10(29) | Сэргэстэспит бүтэй дорӄоонноох тыллар |
| 11.10 |
|
| 11(30) | Сэргэстэспит бүтэй дорӄоонноох тыллар |
| 12.10 |
|
| 12(31) | Ньиргиэрдээх бүтэй дорҕоонноох тыллар. |
| 13.10 |
|
| 13(32) | Аһаӄас дорӄоон сүһүөӄү үөскэтэр суолтата |
| 14.10 |
|
| 14(33) | С/с Дьыл кэмнэрэ. |
| 15.10 |
|
| БУКУБААР КЭМЭ (39чаас) |
| Букубаар — бастакы үөрэх кинигэтэ.
Букубаар — күндү өйдөбүл. Сурук-бичик үөскээһинэ Кэпсэтии сиэрэ. Дьону-сэргэни кытта бииргэ улэлээһин. Кинигэ — киһи аймах арахсыспат аргыһа. Айылҕа доҕотторо. Айылҕа харыстабыла. Кэрэ эйгэтэ. Уус-уран айымньы кэрэтэ | Буукуба. Улахан, кыра буукубалар. Аһаҕас дорҕоону бэлиэтиир буукубалар. Бутэй дорҕоону бэлиэтиир буукубалар. Сурук-бичик — сана култуурата. Сахалыы сурук-бичик нуормата: таба суруйуу. Тыл этиллиитэ уонна суруллуута. Сурук бэлиэтэ — сурук-бичик култууратын сорҕото. Сурук бэлиэтин араастара, суолталара. Сурук бэлиэтэ этэр санаа ис хоһоонун чуолкайдыыр, суругу-бичиги тупсарар, саҥарыы дэгэтин бэлиэтиир суолтата. Сурук бэлиэтин быраабылалара. Этии. Анал ааттар. Этии араастара. Устуу. Истэн суруйуу. Ааҕыы. Буукубалары холбоон суһуехтэри ааҕыы. Суһуехтэри холбоон тылы таһаарыы — ааҕыы ньыматын тутааҕа. Ааҕыы тематиката. Ааҕыы уеруйэхтэрэ. Тиэкиһи кытта улэ. Кылаас таһынан ааҕыы. | Быһаарыы. Дорҕоону сурукка фишканан бэлиэтиир табыгаһа суоҕун, буукуба — дорҕоон табыгастаах бэлиэтэ буоларын быһаарар. Саха тылын хас биирдии дорҕооно (уһун, бутэй) ханнык буукубанан бэлиэтэнэрин билэр. Кылгас аһаҕас, бутэй дорҕооннор биир буукубанан, уһун аһаҕас дорҕоон, дифтонг, [дь] [нь] бутэй дорҕооннор икки буукубанан бэлиэтэнэллэрин билэр. Тылы суруйуу алгоритмын билэр. Этиини суруйуу алгоритмын билэр. Бутэй дорҕоон хоһулаһыытын икки дорҕоон бииргэ силлиһиннэри этиллиитин курдук билэр. Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быһаарар. Истии. Дорҕоону таба истэн, буукубатын сөпкө быһаарар. Бодоруһууга истии култууратын тутуһар. Дьон туту этэрин болҕойон истэргэ кыһаллар. Ыйытыыны сөпкө биэрэргэ, санаа уллэстэргэ дьулуһар. Саҥарыы. Буукубалары сөпкө ааттыыр. Кэпсэтэригэр, быһаарарыгар судургу этии интонациятын тутуһан санарар. Санарар кэмигэр истэр дьонун ытыктыырын биллэрэр: биир санааны, тьшы хос-хос этэн дьону сьшаппат курдук санатын хонтуруолланарга дьулуһар. Истэр дьон санаатын сэнээрэргэ, сэргииргэ, учуоттуурга, ыйытыыларга чопчу хоруйдуурга эрчиллэр. Туттуу-хаптыы бэлиэтин сөпкө, тоҕоостоохтук туттарга уөрэнэр. Кэпсэтии сиэрин тутуһуу. Кэпсэтии сахалыы угэстэрин куннээди олоҕор дьону кытта бодоруһууга туһанарга дьулуһар. Тылы сайыннарыы. Аахпыт тиэкиһигэр суолтатын билбэт тылын булар, кэпсэтии кэнниттэн суолтатын өйдуур, быһаарар, саҥарар саҥатыгар туттар. Ааҕар матырыйаалы кытта сибээстээн, судургу өс хоһооннору уонна таабырыннары билэр. Дьону кытга бииргэ үөрэнии, улэлээһин. Араас ньыманы туһанан (пааранан, беөлөҕунэн, о.д.а.), биир сыаллаах- соруктаах тапсан бииргэ үөрэнэр, улэлииргэ дьулуһар. Дьону кытга өйдөһөргө, уопсай тылы буларга кыһаллар, дьон санаатын болҕойон истэргэ, учуоттуурга эрчиллэр. Араарыы. Буукуба бэчээтинэйин уонна суруллуутун араарар. Сурук бэлиэтин арааһын араарар, этиигэ сөпкө тутгарга эрчиллэр. Суруйуу. Улахан уонна кыра буукубалар суруллууларын билэр. Тылы уонна этиини суруйууга буукубалар ситимнэЬэр элэмиэннэрин таба холбуур. Илиини араарбакка биир тэн тэтимнээхтик суруйар. Буукубалар суруллууларын уонна кинилэр ситимнэһиилэрин сопке тутуһан ыраастык суруйар. Устуу. Бэчээтинэй уонна илиинэн суруллубут тыллары, этиилэри устар. Устуу алгоритмын хардыытын тутуһан таба, ыраастык суруйар. Таба суруйуу. Этиллэрин курдук суруллар тыллары уонна оннук тыллартан оҥоһуллубут кылгас этиилэри учуутал тылыттан истэн суруйар. Киһи, кыыл анал ааттарыгар уонна этии саҕаланыытыгар улахан буукубаны суруйар. Этии бутуутугэр сурук бэлиэтин (? ! .) таба туруорар. Ааҕыы. Ааҕыы гигиенатын сурун быраабылаларын билэр. Кинигэни кытга улэлиир култуураны билэр. Араас суһуехтэри холбоон тыллары суһуеҕунэн, бутун тылынан ааҕар. Хоһуласпыт бутэй дорҕоону суһүөхтуургэ икки аҥыы арааран ааҕар, оттон уһун аһаҕас дорҕоон, дифтонг биир дорҕоон буоларын билэр, онон араарбакка ааҕар. Кыра, чэпчэки тиэкистэри намылхайдык, сыыһата суох суһуехтээн эбэтэр бутун тылынан ааҕар. Ааҕарыгар судургу этии интонациятын тутуһан ааҕар. Ааҕарга этии кэннигэр турар бэлиэлэргэ тохтобулу оҥорор. Кэпсээһин. Ааҕыллыбыт этии, кэпсээн уонна хартыына туһунан ыйытыыларга эппиэттиир. Истибит, аахпыт айымньытын ис хоһоонун ситимнээхтик кэпсиир. Аахпыт айымньыттан ордук өйгө хатанар тубэлтэни тылынан ойуулуур. Тэҥнээһин. Улахан, кыра буукубалар суруллууларын тэҥнээн атылыы элэмиэннэрин булар, уратьшарьш быһаарар. Айымньы аатын ис хоһоонун кытта тэҥнээн көрөр. Ырытыы. Тылы буукубатын састаабынан ырытар. Бөлөхтөөһүн. Буукубалары араастык араартаан бөлөхтуур (аһаҕас дорҕоон буукубалара, бутэй дорҕоон буукубалара). Алҕаһы булуу уонна көннөрүү. Таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр алҕаһы булар, ырытар, көннөрөр, таба суруйарга эрчиллэр. Тиэкиһинэн тэннээн көрөн уонна тыл дорҕооннорун (сүһүөхтэринэн) ырытан суруйбуту бэрэбиэркэлиир. Сыанабыл. Истибит, аахпыт айымньытын туһунан бэйэ санаатын судургутук этэр. |
| № | Уруок темата | Бэлиэтээһин | Күнэ-дьыла |
| 1(34) | А-аа уонна Ы-ыы дорҕооннор буукубалара. | 25 стр. Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 66 | 18.10 |
|
| 2(35) | У-уу уонна о-оо дорҕооннор буукубалара. | 26 стр. | 19.10 |
|
| 3(36) | «ыа, уо» дьуптуоннар. | 27 стр. Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 67 | 20.10 |
|
| 4(37) | «Сс» дорҕоон буукубата. | 28 стр. | 21.10 |
|
| 5(38) | «Лл» уонна «Рр» дорҕооннор буукубалара. | 29 стр. | 22.10 |
|
| 6(39) | «Мм» уонна «Нн» дорҕооннор буукубалара. Тыл моделын суруйуу алгоритма. | 30 стр. | 25.10 |
|
| 7(40) | Сс,Нн, Мм, Лл,Р р дорҕооннор буукубаларын хатылааһын. Этии моделын суруйуу алгоритма. | 31 стр. | 26.10 |
|
| 8(41) | «Бб» дорҕоон буукубата. | 32 стр. Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 68 | 27.10 |
|
| 9(42) | Бүтэй дорҕооннор буукубаларын хатылааһын. | 33 стр. | 28.10 |
|
| 10(43) | «Ии-и», «Ээ-э»дорҕооннор буукубалара уонна «иэ» дьуптуон | 34-35 стр | 29.10 |
|
| 11(44) | «Тт» дорҕоон буукубата. | 36-37 стр. | 08.11 |
|
| 12(45) | «Үү-ү», «Өө-ө»дорҕооннор буукубалара уонна «үө» дьуптуон | 38 стр. | 09.11 |
|
| 13(46) | Илин уонна кэлин аһаҕас дорҕооннор. Дьуптуон. | 39 стр. | 10.11 |
|
| 14(47) | «Кк» дорҕоон буукубата. | 40-41 стр | 11.11 |
|
| 15(48) | «Хх» дорҕоон буукубата. | 42-43 стр Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 69 | 12.11 |
|
| 16(49) | «Дд» дорҕоон буукубата. | 44-45 стр | 15.11 |
|
| 17(50) | «й» дорҕоон буукубата. | 46-47 стр | 16.11 |
|
| 18(51) | «Гг» дорҕоон буукубата. | 48-49 стр | 17.11 |
|
| 19(52) | «Пп» дорҕоон буукубата. | 50-51 стр | 18.11 |
|
| 20(53) | «ҕ» дорҕоон буукубата. | 52-53 стр Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 70 | 19.11 |
|
| 21(54) | «Чч» дорҕоон буукубата. | 54-55 стр | 22.11 |
|
| 22(55) | «һ» дорҕоон буукубата. | 56-57 стр | 23.11 |
|
| 23(56) | «Дь» дорҕоон буукубата. | 58-59 стр | 24.11 |
|
| 24(57) | «ҥ» дорҕоон буукубата. | 60-61 стр | 25.11 |
|
| 25(58) | «Нь нь» дорҕоон буукубата.
| 62-63 стр Ситиһиибин бэрэбиэркэлиибин стр 71 | 26.11 |
|
| 26(59) | Буукубалары дорҕооннор араастарынан наардааһын. Саха төрүт дорҕоонун бэлиэтэ. |
| 29.11 |
|
| 27(60) | Төрөөбүт дойдум – Саха сирэ. | 72-73 стр | 30.12 |
|
| 28(61) | «йа» дорҕоон уонна Я,я буукуба. Киирии ньиргиэрэ суох сымнаҕас бүтэй дорҕоон. | 74 стр | 01.12 |
|
| 29(62) | «йу», «йэ», «йо» дорҕооннор буукубалара. Киирии ньиргиэрэ суох сымнаҕас бүтэй дорҕоон. | 75 стр | 02.12 |
|
| 30(63) | «йа», «йу», киирии ньиргиэрдээх сымнаҕас бүтэй дорҕоон. | 76 стр | 03.12 |
|
| 31(64) | «йэ», «йо», киирии ньиргиэрдээх сымнаҕас бүтэй дорҕоон. | 77 стр | 06.12 |
|
| 32(65) | «Вв», «Фф» дорҕооннор буукубалара. | 78 стр | 07.12 |
|
| 33(66) | «Жж», «Шш» дорҕооннор буукубалара. | 79 стр | 08.12 |
|
| 34(67) | «Щщ» дорҕоон буукубата. | 80 стр | 09.12 |
|
| 35(68) | «Цц» » дорҕоон буукубата. | 81 стр | 10.12 |
|
| 36(69) | «Зз» » дорҕоон буукубата. | 82 стр | 13.12 |
|
| 37(70) | Сымнатар уонна кытаатыннарар бэлиэлэр. | 83 стр | 14.12 |
|
| 38(71) | Ситиһиибин бэрэбиэркэлэнэбин. Таба саҥарыы уонна суруйуу. | 84 стр | 15.12 |
|
| 39(72) | Ситиһиибин бэрэбиэркэлэнэбин. Таба саҥарыы уонна суруйуу. | 85 стр | 16.12 |
|
| БУКУБААР КЭННИНЭЭ5И КЭМ (8 чаас) |
| Сахалыы ааттар. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ оҕону ааттыыр үгэс. Мин аатым кистэлэҥэ. | Буукубалары дорҕоон араастарынан наардааһын таблицата. Сахалыы алпаабыт. Тургэнник ааҕыы ньымалара. | Быһаарыы. Буукубалары дорҕоон араастарынан наардыыр, таблицаҕа турар миэстэлэрин быһаарар. Сахалыы алпаабыкка буукубалар миэстэлэрин билэр. Сааһылаан ситимнээһин. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билэр. Алпаабыт бэрээдэгинэн испииһэк оҥорорго эрчиллэр. |
| № | Уруок темата | Бэлиэтээһин | Күнэ-дьыла |
| 1(73) | Сахалыы алпаабыт. | 86 стр | 17.12 |
|
| 2(74) | «Ыам ыйа» Сайа, «Кэӄэ» Күннүк Уурастыырап | 87 стр | 20.12 |
|
| 3(75) | «Хатыӊ», «Күһүн», «Кыстык хаар, кыыдамнаа, кылбаӊнаа!», «Тоӊсоӄой» | 88-89 стр | 21.12 |
|
| 4(76) | «Таба», «Хоту дойду туллуга» | 90 стр | 22.12 |
|
| 5(77) | «Туллук-туллук доӄоттоор», «Оттоку олук алгыһа» | 90-91 стр | 23.12 |
|
| 6(78) | «Билсибэтэх доӄордуулар», «Кыһын кэлбит» | 92 стр | 24.12 |
|
| 7(79) | «Кырынаас», «Ыт оӄото уонна кырынаас» | 92-93 стр | 27.12 |
|
| 8(80) | «Буукубаар, быраһаай!» |
| 28.12 |
|
|
|
|
Саха тыла
3 чиэппэр
| № | Уруок тиэмэтэ |
Чаас ахс. |
Уруок тиибэ | Үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүңнэрэ | Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ | Үѳрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ
| Күнэ-дьыла |
|
|
|
| 3 чиэппэр – 26 чаас Аһа5ас дор5оон уонна буукуба – 7 чаас |
|
| 1. | Дор5оон уонна буукуба.
| 1 | СТБ | Үөрэнэр кинигэни кытта билсэр.Дор5ооннору таба саӊарар, арааран истэр. | Дор5оон уонна буукуба диэн арааран билии | Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ көдьүүстээхтик үлэлиир Бэйэтин санаабыт, ба5атын сиэрдээхтик этэр | 12.01 |
|
| 2. | Аьа5ас дор5ооннор уонна буукубалар | 1 | СТБ | Дор5оону фишканан бэлиэтиир. Тыллар дор5оонтон туралларын билэр. | Төрөөбүт тылын дорҕооннорун, ордук чуолаан сахалыы уһун-кылгас аһаҕас арааран истэр, | Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, сыыhаларын көннөрөр Бэйэни өрүү кэтэнэр, көрүнэр, ал5аhа суох саңарарга кыhаллар Итэ5эhин, ал5аhын быhаарар, көннөрөр. | 13.01 |
|
| 3. | Кылгас уонна уЬун аьа5ас дор5оон
| 1 | СТБ | Саха тылын дор5ооннорун араастарын билэр. Тылга кылгас, уһун аһађас дорђооннору арааран истэр. | Кылгас уонна уьун аЬа5ас доргооннор өйдөбүллэрин билэр. Уьун, кылгас аЬа5ас дор5оону таба суруйар. | Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир.
| 18.01 |
|
| 4. | Дьуптуон. | 1 | СТБ | Дьуптуон икки дор5оону бэлиэтиирин билэр.Тылы дор5оонунан ырытар | Дьуптуоннары билэр, суруйар. Уһатыылаах аЬа5ас дор5оонноох, дифтоннаах тылы таба суруйар. | Оңорбут үлэтин сыанатын сөпкө быhаарар; Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, сыыhаларын көннөрөр Үлэ хаамыытын хайдах салайан иhэрин кэтээн көрөр. | 19.01 |
|
| 5. | Тумуктуур уруок «Уьун аьа5ас дор5ооннор»
| 1 | Ч | АЬа5ас дор5ооннор кылгас уонна уЬун буолалларын билэр, ону моделга киллэрэр Тыл аЬа5ас дор5оонун арааран истэр. | АЬа5ас дор5оон буукубатын сыыЬа суруйдахха соро5ор тыл суолтата уларыйарын билэр | Кылгас уус-уран тиэкистэри диктор (о5о, артыыс) аа5ыытын истэн, айымньы ис хоЬоонун, тылын –еЬун сэргэ сахалыы саца интонациятын, терут дор5оон этиллиитин бол5ойор. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар. | 20.01 |
|
| 6 | Бэрэбиэркэлиир улэ «АЬа5ас дор5ооннор» | 1 | ББ | Тиэмэ5э ылбыт билиилэрин уонна сатабылларын бэрэбиэркэнэр. | Бэрэбиэркэлиир улэ5э уерэппит матырыйаалын туЬанар. | Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох- ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр | 25.01 |
|
| 7 | Сыыһаны көннөрүү уонна хатылааһын |
|
| Улэ5э туhэрбит сыыhаларын быраабылатын билии уонна сатаан көннөрүү | Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быhаарар, сурукка түhэрбит сыыhаларын бэрэбиэркэлэнэр
| Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.
| 26.01 |
|
| Бутэй дор5оон уонна буукуба -10 чаас |
|
|
| 8. | Бутэй дор5ооннор уонна буукубалар.
| 1 | СТБ | Бутэй дор5оон уонна буукуба диэн арааран билэр. Бүтэй дор5оону саӉарарга уратылаа5ын быһаарар. | Хоһуласпыт бүтэй дорҕооннор икки буукубанан бэлиэтэнэллэрин билии. | Учуутал кѳмѳтүнэн тѳрѳѳбүт тылын дьарыгар сыал-сорук туруорунар. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). | 27.01 |
|
| 9 | Бутэй дор5оон араастара
| 1 | СТБ | Хоһуласпыт уонна хоһуласпат бүтэй дор5оон диэн өйдөбүллэри билэр. | Бүтэй дорҕоон араастарын арраран истэр, таба суруйар. Тылы, дорҕоону тэҥниир | Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, Араас түгэннэ кэпсэтиини сатаан са5алыыр, түмуктүүр
| 1.02 |
|
| 10 | Сэргэстэспит бутэй дор5ооннор.
| 1 | СТБ | Сэргэстэспит бутэй дор5оон өйдөбүлүн быЬаарар | Сэргэстэспит бутэй дорҕоонноох тыллары арааран истии, чуолкай саҥарар, таба суруйар | Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. | 2.02 |
|
| 11 | Хоһуласпыт бутэй дор5ооннор
| 1 | СТБ | Тылга хоЬуласпыт бутэй дор5оону сатаан истэр. Дор5оону фишканан сепке бэлиэтииргэ эрчиллии | Хоһуласпыт бүтэй дорҕооннор икки буукубанан бэлиэтэнэллэрин билии. | Кэпсэтии сахалыы угэстэрин куннээ5и оло5ор дьону кытта бодоруЬууга туЬанар. | 3.02 |
|
| 12 | Хоьуласпыт бутэй дор5оону таба суруйуу | 1 | К | Бутэй дор5оон хоЬуласта5ына тыл суолтата уларыйарын билэр.Хоьуласпыт бутэй дор5оонноох тылы таба суруйар | Хоhулаhар бүтэй дорҕоонноох тыллары арааран истэр, таба суруйар | Дорҕоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын онорор. | 8.02 |
|
| 13 | Маарыннаһар бүтэй дор5ооннор | 1 | СТБ | Маарыннаһар бутэй дор5ооннору [т]-[д], [н]-[м], [ч]-[дь], [й]-[нь], [к]-[г]-[5]-[х] бүтэй дор5ооннору арааран истэр. | МаарыннаЬар бүтэй дорҕоонноох тылы чуолкайдык саҥарар, таба суруйар.
| Араас тугэннэ кэпсэтиини сатаан са5алыыр, түмүктүүр Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, бэйэтин кэтэнэн көрүнүөхтээх Саңарбыт уонна суруйбут тылларыгар эппиэтинэстээх | 9.02 |
|
| 14 | Маарыннаһар бүтэй дор5ооннор | 1 | К | Маарыннаһар бутэй дор5оонноох тыллары таба суруйар. Тылга дор5оону сатаан истэр. Дор5оону фишканан сепке бэлиэтиир. | Маарыннаьар бутэй дор5ооннору таба суруйар | Саӊарбыт уонна суруйбут тылларыгар эппиэтинэстээх Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиһи айар | 10.02 |
|
| 15 | Маарыннаһар бүтэй дор5ооннор | 1 | Ч | Маарыннаһар бутэй дор5ооннору [т]-[д], [н]-[м], [ч]-[дь], [й]-[нь], [к]-[г]-[5]-[х] бүтэй дор5оонноох тыллары таба сацарар уонна суруйар | Маарыннаһар бүтэй дорҕоонноох тыллары арааран истэр, чуолкай саҥарыы, таба суруйар | Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар. | 15.02 |
|
| 16 | Бэрэбиэркэлиир улэ. | 1 | ББ | Хонтуруолланар, билиини бэрэбиэркэлэнэр | Хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕооннору таба суруйар | Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. | 16.02 |
|
| 17 | Сыыһаны көннөрүү уонна хатылааһын |
|
| Тылы дор5оонун, буукубатын ахсаанын ырытар. Саха төрүт тылыгар 19 бүтэй дор5оон баарыттан 11 хоһулаһар дор5ооннору тумэр. | Бутэй дор5ооннору хатылааЬын Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдүүр | Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын, майгыннатыы, сааһылаан ситимнээһин | 17.02 |
|
| Тыл сүһүөхтэрэ – 9 чаас |
|
|
| 18 | Тыл сүһүөхтэрэ. | 1 | СТБ | Сүһүөх оруолун, улэтин өйдүүр, тылга сүһүөх ахсаанын хайдах билэр ньыманы билэр. | Биир, икки, үс дор5оонноох сүһүөхтэри таба истэр. Сүһүөхтэргэ араарыы быраабылатын билэр | Сана билии ыларга баар билиитигэр тирэ5ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний ). | 22.02 |
|
| 19 | Тыллары сүһүөхтэргэ араарыы | 1 | СТБ | Тылы сүһүөххэ араарар. Дор5оонунан сүһүөх ахсаанын арааран истэр. | Хоһулаһар уонна сэргэстэһэр бутэй дор5ооннор сүһүөххэ икки аӊыы арахсалларын билэр. | Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр, биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр
| 24.02 |
|
| 20 | Тыл сүһүөхтэрэ | 1 | СТБ | Тыл хас аһа5ас дор5оонноох да соччо сүһүөхтээх диэн билэр. Сүһүөхтэри холбоон тыллары үөскэтэр. Исхиэмэ көмөтүнэн этиини тылга, тылы сүһүөххэ, сүһүө5ү дор5ооӊӊо араарар | Сүһүө5ү аһа5ас дор5оон үөскэтэрин билэр. Тылы сүһүөххэ арааран устар. Тыл сүһүө5үн ахсаанын быһаарар | Бэриллибит моделга тирэ5ирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиьи айар. Этиини, тиэкиьи кеннерерге анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туьанар. | 1.03 |
|
| 21 | Тылы көһөрүү. | 1 | СТБ | Тылы көһөрүү сатабылын хас биирдии хардыытын сатаан хонтуруоллуур | Тылы сөпкө көһөрөр, тылы көһөрүү быраабылатын билэр | Саныыр санаатын сааьылаан, дьоццо ейденумтуетук, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуьан суруйары сатыыр. | 2.03 |
|
| 22 | Билиини бэрэбиэркэлэнии, сыаналаныы
| 1 | ББ | Биир, икки, ус сүһүөхтээх тыллары, кылгас этиини учуутал этэриттэн истэн суруйар | Билиини бэрэбиэркэлээьин. | Бэйэ сацатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиьин хоьоонун, тылын-еьун сыаналанар, ал5астарын булар, чочуйар, тупсарар | 3.03 |
|
| 23 | Сыыһаны көннөрүү уонна хатылааһын |
|
| Суругунан улэ5э бэйэтин итэҕэһин, алҕаһын булар, быһаарар, көннөрөр
| Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быhаарар, сурукка түhэрбит сыыhаларын бэрэбиэркэлэнэр | Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.
| 10.03 |
|
| 24 | Нуучча тылын дор5оонноро уонна буукубалара | 1 | СТБ | Киирии дорҕооннору уонна буукубалары билии. | Киирии дорҕооннору уонна буукубалары билии. | Сана билии ыларга баар билиитигэр тирэ5ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний ). | 15.03 |
|
| 25 | Нуучча тылын аһа5ас дор5оонноро уонна буукубалара | 1 | СТБ | Йа-йаа, йэ-йээ, йу-йуу, йо-йоо дорҕооннору нуччалыы суруллар тылга я,е, ю, е буукубанан бэлиэтээтиир. | Киирии аЬа5ас дорҕооннору сепке сацарар уонна таба суруйар | Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэ5ирэн, ей улэтин араас дьайыыларын кэбэ5эстик толорор: тэцнээьин, ырытыы, холбооьун, тумуктээьин, ханыылатан сааьылааьын, майгыннатыы, сааьылаан ситимнээЬин. | 16.03 |
|
| 26 | Нуучча тылын бутэй дор5оонноро уонна буукубалара | 1 | СТБ | Киирии бутэй дор5оон артикуляциятыгар улэ. Киирии бутэй дор5ооннор В-Ф, ,Ш-Ж | Нуучча тылын бутэй дор5оонноро кытаанах уонна сымна5ас буолалларын билэр | Бэйэ саңатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тылын-өhүн сыаналанар, ал5астарын булунар, тупсарар. Араас тугэннэ кэпсэтиини сатаан са5алыыр, түмүктүүр | 17.03 |
|
чиэппэр – 21 чаас Нуучча тылын дор5оонноро уонна буукубалара – 6 чаас |
| 27 | Нуучча тылын бутэй дор5оонноро уонна буукубалара | 1 | СТБ | Маарыннаһар бүтэй дорҕоонноох тыллары (б-в-ф, с-з-ц. ж-ш-щ) арааран истии, чуолкай саҥарыы, таба суруйуу | Киирии бутэй дор5ооннор паараласпат бутэй дор5оону кердереллерун билии. | Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, сыыhаларын көннөрөр Саңарбыт уонна суруйбут тылларыгар эппиэтинэстээх | 29.03 |
|
| 28 | Киирии дор5оон: охсуулаах О. | 1 | СТБ | Нууччалыы суруллар тыл биир а/д охсуулаах буоларын билии | Буукубалар тылга оруолларын билии сепке аа5арга ыйыы буолалларын билэр. | Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин, ырытыы, холбооһун, түмүктээһин, ханыылатан сааһылааһын, майгыннатыы, сааһылаан ситимнээһин | 30.03 |
|
| 29 | Билиини бэрэбиэркэлэнии, сыаналаныы | 1 | Ч | Тиэмэ5э ылбыт билиилэрин уонна сатабылларын бэрэбиэркэнэр. | Бэрэбиэркэлиир улэ5э уерэппит матырыйаалын туЬанар. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уерэтиэхтээ5ин арааран ейдуур | Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а).Былааны тутуhан сөпкө үлэлиир, сыыhаларын көннөрөр (Р). | 31.03 |
|
| Алпаабыт – 1 чаас |
|
|
| 30 | Алпаабыт | 1 | СТБ | Алпаабыт диэн тугун билэр. Саха алфавитын өйгө үөрэтэр. | Хас биирдии буукуба эрээккэ миэстэтин ейдуур | Дьону кытта алтыьыыга кэпсэтии сиэрин тутуьар, туттан-хаптан бодоруьуу ньымаларын то5оостоохтук туттар. | 5.04 |
|
|
| Саҥа чааһа– 7 чаас |
|
|
|
31 | Предмет аата.
| 1 | СТБ | Предмет аатын быьаарыы, боппуруос туруора уерэнии. Этииттэн ким? туох? тугу гынар? диэн ыйытыы туруоран тыллары булар | Предмети ааттыыр тылы билэр. Чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуһан саҥарар. | Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар | 6.04 |
|
| 32 | Предмет бэлиэтэ | 1 | СТБ | Хайдах? Ханнык? Ыйытыыларга эппиэттиир тыллары этиигэ булар. Предмет бэлиэтин быьаарар, боппуруос туруорар. | Предмет бэлиэтин кердерер тыллары билэр. Этииттэн предмет бэлиэтин кердерер тыллары ыйытыы кеметунэн булар, | Ханнык ба5арар эйгэ5э кэпсэтэригэр дьон бол5омтотун тардар, сэргэхситэр, сонур5атар, ке5улуур сатабылы табан туьанар. | 7.04 |
|
| 33 | Предмет тугу гынара. | 1 | СТБ | Тугу гынар? Хайыыр? ыйытыыларга эппиэттиир тыллар булар. Предмет тугу гынарын быьаарар, боппуруос туруорар. | Хайааһыны ааттыыр тыллары билэр. Хайааһын уонна тыл ситимин оцорор | Тереебут тыл элбэх омук алтыьан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киьиттэн харыстабыллаах сыьыаны эрэйэрин ейдуур. | 12.04 |
|
| 34 | Тыллар бөлө5үнэн наардааһын |
|
| Предмет аатын, бэлиэтин, хайааhынын ааттыыр тыллары билэр, араарар | Саӊа чааһын предмет аата, бэлиэтэ, тугу гынара диэн бөлөхтерге араарар | Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар. | 13.04 |
|
| 35 | Талан дьыктаан |
|
| Таба суруйуу алгоритмын билэр, суруйарга туьанар. Буукубалары сепке холбоон, ыраастык, кыраһыабайдык суруйар | Таба суруйар, хонтуруолланар, сурук бэлиэтин тутуҺар сатабылы бэрэбиэркэлээЬин | Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар. | 14.04 |
|
| 36 | Билиини бэрэбиэркэлэнии, сыаналаныы
|
|
| Тиэмэ5э ылбыт билиилэрин уонна сатабылларын бэрэбиэркэнэр. | Бэрэбиэркэлиир улэ5э уерэппит матырыйаалын туЬанар. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уерэтиэхтээ5ин арааран ейдуур | Бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. | 19.04 |
|
| 37 | Сыыһаны көннөрүү уонна хатылааһын |
|
| Суругунан улэ5э бэйэтин итэҕэһин, алҕаһын булар, быһаарар, көннөрөр
| Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быhаарар, сурукка түhэрбит сыыhаларын бэрэбиэркэлэнэр | Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр, биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр | 20.04 |
|
| Тыл – 7 чаас
|
|
|
| 38 | Тыл. Тыл арааһа | 1 | СТБ | Тыл саппааЬын байытыы, барбыты хатылааЬын. | Предметтэр ааттарын, бэлиэлэрин, тугу гыналларын таба наардыыр | Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уерэтиэхтээ5ин арааран ейдуур. Сылга бииртэн итэ5эьэ суох тереебут тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) улэлиир. | 21.04 |
|
| 39 | Паараласпыт тыллар |
|
| Паараласпыт тыллары кытта билсэр. Паараласпыт тылы ситэрэн санарар, суруйар | Киһи саната тылтан турарын билэр. Тыл ис хоһооно-суолтата дэнэрин билэр. | Пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан биир сыаллаах-соруктаах тапсан бииргэ үөрэнэргэ, үлэлииргэ эрчиллэр. Бэриллибит этиилэри сааЬылаан тиэкис оцорор | 26.04 |
|
| 40 | Маарыннаһар суолталаах тыллар |
|
| Маарыннаһар суолталаах тыллар баалларын билэр. Бэлиэтэммит тыллары маарынныыр сөптөөх тылынан солбуйар | Маарыннаһар суолталаах тыллар биир суолта5а туттуллалларын билэр. | Кылгас уус-уран тиэкистэри диктор (о5о, артыыс) аа5ыытын истэн, айымньы ис хоЬоонун, тылын –еЬун сэргэ сахалыы саца интонациятын, терут дор5оон этиллиитин бол5ойор. Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар. | 27.04 |
|
| 41 | Утары суолталаах тыллар |
|
| Сорох тылларга утары суолталаах тыллар баалларын билэр | Бэриллибит тылларга утары суолталаах тыллары булар | Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох- ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр. | 28.04 |
|
| 42 | Хартыынанан дьыктаан |
|
| Таба суруйуу алгоритмын билэр, суруйарга туьанар. Буукубалары сепке холбоон, ыраастык, кыраһыабайдык суруйар | Таба суруйар, хонтуруолланар, сурук бэлиэтин тутуҺар сатабылы бэрэбиэркэлээЬин | Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ көдьүүстээхтик үлэлиир ; Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри үөрэтиэхтээ5ин арааран өйдүүр | 4.05 |
|
| 43 | Билиини бэрэбиэркэлэнии, сыаналаныы
|
|
| Тиэмэ5э ылбыт билиилэрин уонна сатабылларын бэрэбиэркэнэр. | Бэрэбиэркэлиир улэ5э уерэппит матырыйаалын туЬанар. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уерэтиэхтээ5ин арааран ейдуур | Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар. | 5.05 |
|
| 44 | Сыыһаны көннөрүү уонна хатылааһын |
|
| Улэ5э туhэрбит сыыhаларын быраабылатын билии уонна сатаан көннөрүү | Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быhаарар, сурукка түhэрбит сыыhаларын бэрэбиэркэлэнэр | Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.
| 11.05 |
|
| Этии – 2 чаас |
|
|
| 45 | Этии. Этии арааһа | 1 | СТБ | Этии улахан буукубаттан саҕаланарын, этии кэннигэр туочука турарын чицэтии. Этии хас тылтан турарын быьаарыы | Этии араастарын кытта билсиһэр. Этии хас тылтан турарын быьаарар | Бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар. | 12.05 |
|
| 46 | Этии | 1 | Ч | Тиэкиһи этиилэргэ араарар. Этиини тэнитэр. Этиилэри тэӊнээн көрөр, исхиэмэлэрин оӊорор | Этиилэр уратыларын быһааран түмүк оӊорор. | Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох- ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр. | 17.05 |
|
| Сыллаа5ы хатылааһын – 2 чаас |
|
|
| 47 | Хонтуруолунай улэ | 1 | ББ | Таба суруйуу, сурук бэлиэтин тутуҺар сатабылы бэрэбиэркэлээЬин
| Суруйар дьарык тутулун баҺылыыр (сирдэтинэр, былаанныыр, наардаан сиҺилии суруйар, хонтуруолланар), сурук бэлиэтин тутуҺар сатабылы бэрэбиэркэлээһин | Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.
| 18.05 |
|
| 48 | Сыыһаларга үлэ | 1 |
|
|
|
Бэйэтин итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар | 19.05 |
|
| 49 | Дьыктаан |
| ББ |
|
| 24.05 |
|
| 50 | Сыыьаларга үлэ |
|
|
|
| 25.05 |
|
| 51 | Сыллаа5ы хатылааһын |
|
| Суругунан улэҕэ бэйэтин итэҕэһин, алҕаһын булар, быһаарар, көннөрөр |
| 26.05 |
|
| 52 | Сыллаа5ы хатылааһын |
|
|
|
| 31.05 |
|
Кылгатыллыбыт бэлиэлэр: СТБ – саҥа тиэмэни барыы К – комбинированнай Ч – чиҥэтии ББ- билиини бэрэбиэркэлээһин
743
64 131 
