Тайлбари бэшэг
Эхин һургуулиин урда заншалта ёһоороо бага наһанай һурагшадые уншуулжа һургаха гэһэн зорилго табигдана. Мүнөө хараа бодолнуудай дэлгэржэ байһан үедэ уншалгада һургалгын ябасые хоёр шэглэлтэйгээр хараха шухала:
1. Уншалгада һургалга гурбан хэмжээгээр ябуулагдаха – уншалгын дадал бүрилдүүлгэ болон нарижуулга; уншалгад һургалга болон уран зохёолой текст хадуун абалга; бэеэ даагаад уншаха шадабари бүрилдүүлгэ.
2. Һурагшадта литературна мэдэсэ үгэжэ, бага наһанай һурагшадай литературна һуралсал болон литературна хүгжэлтэ хангаха.
Тиимэһээ, хоёрдохи классай литературна уншалгын программын гол зорилгонуудай нэгэн гэхэдэ, һурагшадта уран зохёолнуудые дүүрэн хадуун абаха, сэдьхэлээрээ уншаха дүршэл хүмүүжүүлгэ болоно.
II. Предмедэй юрэнхы характеристикэ
Энэ программын байгуулга болон һургаха технологи хоёр гол заршамууд дээрэ үндэһэлэн зохёогдобо: художественно-эстетическэ болон литературоведческэ. Нэгэдэхинь, уран зохёол уран үгын искусство гэжэ зохёолые бүрин бүтэн ойлгохые хангаха, хоёрдохинь, литературна зохёол анализ хэлгэдэ комплексно хандалга элирүүлнэ. Бага наһанай һурагшадай наһанай оннсо хараадаа абажа, уран зохёолшын ннамтартай, зохёохы замтайнь юрэнхыгөөр таннилсуулха ёһотой.
Нэгэдэхи класста багша тайлбарилан уншалгын методээр ажаллажа, һургашадаа бүхэли үгэнүүдээр, шангаар уншуулжа һургаһан байха. Хоёрдохи класста литературна уншалгын хэшээлнүүдтэ уншалгын синтетическэ аргануудые хэрэглэжэ, үгэнүүдые, холбуулалнуудые, мэдүүлэлнүүдые гүймгэ түргэнөөр, интонационно зүбөөр уншуулха. Һурагшадай өөһэдөө ураар уншажа, шэнжэлжэ (анализ) һуралга улам хүгжөөгдэхэ зэргэтэй (бэлэн харюу текст сооһоо оложо һургаха, зохёохы бодолыень һэргээхэ, һанал бодолоо хэлэжэ үгэхэ хүсэл, эрмэлзэл түрүүлхэ). Иимэ удха шанартайгаар хэшээлнүүдээ үнгэргэжэ, һурагшадаа литературна уншалгада хамжуулжа эхилхэ.
Өөрынгөө һанал бодол, зохёолдо өөрын хандалга дамжуулжа, авторай һанал бодолые ойлгон, уран зохёол шэнжэлэн уншалгые литературна уншалга гэнэ.
Литературна уншалгын хэшээлнүүдтэ бага наһанай һурагшадай хэлэлгын дадал бүрилдүүлгэдэ гол анхаралаа хандуулха, тэдэнэй шухалань – уншалгын ажаябуулгын үедэ уншалгын дадал хүгжөөлгэ болоно. Эндэһээ уламжалан литературна уншалгын гол зорилгонь – уран һайхан үгын хүсөөр һурагшын хүгжэлтэдэ нүлөөлхэ, искусствэдэ дурлал түрүүлжэ, уран зохёолой гайхамшагта һайхан орон руу үхибүүдые шэглүүлхэ, хүн амитанай оюун дүй дүршэлдэ хамжуулха болоно.
Энэ гол зорилго хэшээл бүхэндэ бэелүүлжэ, удаадахи тодорхой зорилгонуудые (задачи) шиидхэхэ шухала:
1. Уншалгын дүршэл олгожо, хэлэлгын (шагнаха, хөөрэхэ) шадабаринуудые бүрилдүүлгэ.
2. Уран зохёол дүүрэн хадуун абажа, геройнуудтань сэдьхэлээ үбдэхъэ, эмоциональнаар хандаха шадабари хүгжөөхэ.
3. Уран зохёол сэдьхэлээрээ мэдэрхэ, ойлгохо, зохёолой дүрсэ (образ) байгуулһан уран аргануудые таниха, тухайлан бодомжолхо зохёохы дадалнуудые хүгжѳѳхэ.
4. Хүүгэдэй поэтическэ дуулан шагналга (поэтический слух) , уран һайханда нарин хандалга (художественный вкус) хүгжѳѳжэ жэнхэни буряад аянгата хэлэлгэ шагнажа һургаха.
5. Олон ном уншажа, оршон тойронхи байдалые, байгаалиие мэдэрэн анхаржа һургаха.
6. Хэмжээгээрээ ехэ багашье, удхаараа хүнгэн, хүндэшье зохёолнуудые гүнзэгыгѳѳр ойлгохо дадал хүгжѳѳхэ.
7. Сэдэбээрээ, жанраараа элдэб зохёолнуудые уншуулжа һурагшадай мэдэхэ юумэ үргэдхэжэ, тэдэнэй оюун-эстетическэ, познавательна дүршэл үргэн болгохо.
8. Бага наһанай һурагшадта зорюулһан эрхим уран зохёолнууждтай болон научна-познавательна литературатай танилсуулха.
9. Зохёолой хэлэн, удха дээрэнь хүдэлжэ, хүмүүнэй үнэ сэнтэй хараа бүрилдүүлхэ (формирование ценностныхориентиров личности).
10. Эхин зүйлэй литературоведческэ болон хэлэлгын мэдэсэ бүрилдүүлхэ.
11. Олоһон мэдэсэнүүдээ, шадабаринуудаа, дадалнуудаа гүнзэгырүүлэн нарижуулжа һургаха.
Һурагшадай литературна һуралсал, хүгжэлтэ дээрэ хүдэлхэдѳѳ, буряад хэлэнэй баялигтай гүнзэгыгѳѳр танилсуулха. Түрэл арадайнгаа ажабайдал, түүхэ, заншал, зан абари үзэжэ, уншажа байгаа зохёолнууд дээрэ үндэһэлэн һайнаар ойлгуулха, ухаан сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, манай хүгжэнги ниитын ёһото эрхэтэн болгон хүмүүжүүлхэ шухала.
Уншалгын һайн дадал зохёол анализ хэлгын үедэ текстээ оло дахин бусад уншаһанай ашаар олгогдохо. Уншалгын дадал нарижуулга хүүгэдэй ажаябуулгын эрилтэ һэлгэһэнһээ дулдыдаха. Хэрбэеэ грамотада һургалгын үедэ, уншалгынн ябасада анхарал хандуулагдаһан байгаа һаа, литературна уншалгын хэшээлнүүдтэ уншаһанаа гүйсэд ойлгожо, юун гэжэ уншаһанаа мэдэрэлгэдэ шэглүүлэнхэй. Ушар тиимэһээ, зүб, гүймгэ, ойлгон, уран уншалга коммуникативна зорилготой хэлэлгын шадабариолгожо, автоматизированна уншалга олгохо арга болоно.
III. Һуралсалай жэшээтэ түсэблэлгэ.
«Түрэлхи хэлэн» гэһэн предмедээр бүлэгүүд болон темэнүүдые үзэлгэдэ һуралсалай жэлдэ 68 час үгтэнэ (неделиин 2 час). Хэшээл бүхэниие багша өөрын байдалда, өөрын ресурда, өөрынгөө һурагшадай хүгжэлтэдэ тааруулха ёһотой.
IV. Предмет баримталуулха зүб хараа
Мүнѳѳ үедэ һургуулинуудай шэнэ шэглэлтэйгээр хүдэлжэ байһан үедэ, гол анхарал арюун сэдьхэлтэй, зохёохы бэлигтэй хүниие хүмүүжүүлхэ орёо асуудал табигдана. Ниигүүлэсхы сэдьхэл, арюун бодол, зохёохы арга шадал хүмүүжүүлгын гол зэбсэгынь уран үгэ болоно. Yхибүүд бага наһанһаа түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигтай, илангаяа уран үгын удха шанартай танилсажа, бэеэ даагаад уран зохёолнуудые саг үргэлжэ уншаха дадалтай болоно Уран зохёолнуудые уншажа, сэдьхэлээрээ мэдэржэ буряад арадайнгаа, элинсэг хулинсагайнгаа ёһо заншалнуудые, сэсэн һургаалнуудые гүнзэгыгѳѳр ойлгожо, бодожо үзэжэ оршон тойронхи байдалда бэеэ абажа, ерээдүй аха наһанайнгаа ажабайдалда хэрэглэжэ һургаха болоно.
V. Буряад хэлэ үзэхын шадабаринууд
Буряад хэлэ эхин шатын һургуулида үзэхэдѳѳ, һурагшад хайшаашье тэгшэ, юрэнхылэгдэһэн шадабаринуудтай; багша бүхэн ѳѳрынгѳѳ предмедэй аргаар тэдэ шадабаринуудые хүгжѳѳхэ уялгатай, тиимэһээ тэдэ шадабаринууд 2-дохи класста ямар байхаб гэжэ нэрлэхэ хэрэгтэй.
Yхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын (личностные) дүнгүүд – ѳѳрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно, хүнэй аман ба бэшэгэй хэлэлгын онсо ѳѳрэ байһые ойлгоно (аянга, хэлэлгын темп, үгэнүүдэй болон сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ).
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари:
- багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
- хэшээлдээ юу хэһэнээ хойно-хойноһоонь тоолохо;
- юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ;
- ѳѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ, классайнгаа ажал багшатаяа сугтаа урид зохёогдоһон тусхай критеринүүдээр шалгаха;
- багшын үгэһэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.
Оршон тойрониие шудалха шадабари:
- номоор хүдэлхэ;
- зураг хаража гү, али текст уншажа асуудалнуудта харюу олохо;
- багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха
- үгѳѳр хэлэгдэһэн ойлгосо, схемэ, таблица, модель болгохо, тииин һѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;
- текстын удха дамжуулха.
Харилсаха шадабари:
- уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
- ѳѳрынгѳѳ һанал бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгэээр харуулха;
- хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо;
- нүхэдтэеэ, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
- хоёр хоёроороо, бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха, ударидагшын, даабари дүүргэгшын г.м.
Түрэлхи хэлээр (предметные)шадабари, дүнгүүд:
- багшын, нүхэдэйнгѳѳ хѳѳрэһэн, уншаһан текст хадуун абаха;
- бүхэли үгѳѳр, зүбѳѳр, ойлгосотойгоор, уранаар уншаха;
- текстын нэрын удха ойлгохо, үгтэһэн нэрэнүүд сооһоо текстын удхада таараха нэрэ шэлэхэ;
- хѳѳрэһэн, асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдэй янзануудые мэдэхэ; тэдэниие аянгалха;
- уншаһан зохёолдоо асуудалнуудые табиха;
- үгтэһэн түсэбѳѳр текстын удха дамжуулха;
- текст дүүрэһэн удхатай хубинуудта хубааха, нэрэ һанаха;
- зураглаһан, домоглоһон текстнүүдэй шанарнуудые мэдэхэ;
- хэлэлгын нюусануудтай танилсаха, фразеологизмуудай, оньһон, хошоо үгэнүүдэй үүргэ ойлгохо;
- зурагаар гү, али үгтэһэн темээр багахан текст зохёожо шадаха ёһотой.
Тиихэдээ үхибүүн түрэл хэлэтэйб гэжэ мэдэрэлтэй болохо, тэрэнээ һайнаар шудалбал, хүнүүдтэй харилсахаб, хэлэһэн юумыемни хүнүүд ойлгохо, би ѳѳрѳѳшье хүнүүдые һайнаар ойлгодог болохоб гэжэ мэдэрэлтэй болохо.
VI. «Түрэлхи хэлэн» гэһэн предмедэй байгуулга
«Түрэлхи хэлэн» ном соо оруулагдаһан зохёолнууд бага наһанай һурагшадай хүгжэлтын психологическа онсо ѳѳрэ зүйлнүүд, тэдэнэй оршон байдалые эзэмдэн ойлгохо эрмэлзэл, ухаан бодолой, мэдэрэлэй хүгжэлтэ хараада абтаһан байна.
Уншаха номой гол удхань дээдэ хэмжээнэй элдэб жанрай уран зохёолнууд болоно. Тэдэнэй авторнууд гэбэл: буряад литературын классигууд Х. Намсараев, А. Жамбалон, Ч. Цыдендамбаев, Ж. Балданжабон, Ц. Номтоев, Ц-Д. Дондокова, Ц-Д. Дондогой, Б. Абидуев, Ц-Б. Бадмаев, мүнѳѳ үеын буряад литературын уран зохёолшод М. Чойбонов, А. Доноев, Г. Дашабылов, Г. Чимитов, Б-Ж. Гармажапов г.м. болоно.
Уншаха, шагнаха зохёолнууд:
Түрэлхи хэлэн – түрэһэн дайда (2 ч.)
Н. Дамдинов. «Түрэл хэлэн, түрэһэн дайда». Буряад хэлэн тухай шүлэгүүдэй баглаа. С. Бабуев. «Түрэл нютагай татаса».
Намар (3 ч.)
Ц. Цыдыпова. «Намар». Ч. Цыдендамбаев. «Намарай ой соо». Б-Б. Намсарайн. «Буугаа гээһэн ангуушан». А. Жамбалов. «Намар».
Хүн болохо багаһаа (5 ч.)
Ц. Цыдыпова. «Хүбүүхэйн хүсэл». Д. Жалсараев. «Хоёр нүхэдэй хүсэл». Ц-Д. Дондокова. «Хэн һайн, хэн мууб?». А. Мангатханов. «Мартамхай Мархай». Ж. Балданжабон. «Та». Г. Чимитов. «Һалан Һамажаб, һамбааша ямаан». Б. Санжин. «Аягүй ушар». Д. Ошоров. «Дохолон хүн».
Аман үгын абдарһаа (15 ч.)
Буряад арадай онтохонууд. Амитад тухай онтохонууд: «Мэхэтэй петух». Шэдитэ онтохонууд: «Yгытэй үншэн басаган». «Һарада гараһан басаган». Ажабайдалай онтохонууд: «Гурбан таабари». «Аргатай түлеэшэн»
Yбгэн буурал үбэлнай (7 ч.)
Б-Ж. Гармажапов. «Yбэл». Ц-Б. Бадмаев. «Саһан». Г. Бадмаева. «Һонирхолтой асуудал». Д. Ошоров. «Боосоогоо алдаһан Булад». К. Ушинский. «Yбэлэй ааша». Б. Бальжинимаев. «Ёлкын дуун».
Yхибүүдэй дуратай уран зохёолшод (5 ч.)
Б. Абидуев. «Муура багша». Ц-Д. Дондокова. «Саһан хүгжэм». Ц-Д. Дондокова. «Саһан баабхайн гомдол». Г. Чимитов. «Сухалтай үбэл». Ц-Б. Бадмаев. «Yбэл ерэбэ». А. Пушкин. «Yбэлэй харгы».
Сагаалган манай һайндэр (4 ч.)
Сагаалган тухай. Г. Дашабылов. «Арбан хоёр». Г. Бадмаева «Сагаалганай бэлэг». Хадагууд тухай.
Арадай баялиг – табан эрдэни (5 ч.)
Г. Чимитов. «Табан хушуу мал». Ц-Б. Бадмаев. «Хонин мѳѳрэдэг гү, маарадаг гү?». Г. Чимитов. «Табан нүхэд». Ц-Б. Бадмаев. «Гэрэй амитадай арсалдаан».
Буряад нааданууд (3 ч.)
Эрын гурбан наадан. Ц-Д. Дондогой. «Шагай». Шатар (арадай онтохон).
Айлшан хабар (7 ч.)
Б. Мунгонов. «Хабар ерэбэ». Г. Бадмаева. «Бэлэг». Ц. Цыриторон. «Эмшэн эжы». Ц-Д. Дондогой. «Эжымни гамтайхан». Ц. Цыдыпова. «Шубуудай бусалгын болзор». Д. Ошоров. «Юрий Гагарин – дэлхэй дээрэхи эгээл түрүүшын космонавт». Ш. Нимбуев. «Алдар соло!». М. Осодоев. «Аша хүбүүн». Ц-Ж. Жимбиев. «Гал могой жэл». Ц. Номтоев. «Батын үбгэн баабай».
Литературна онтохонууд (6 ч.)
Б. Абидуев. «Тэхэ Бабанын түүхэ». Ф. Цыденжапов. «Уран дархан». Ш. Нимбуев. «Хүнэй нүхэр».
Илалта (4 ч.)
Ц-Ж.Жимбиев. Гал могой жэл. Ц. Номтоев. Илалта. Батын үбгэн баабай.
Бууралхан Буряад оромнай (2 ч.)
Т. Мархаева. Шамда, Байгал! Буряад нютагууд тухай шүлэгүүдэй баглаа.
Буряад хэлэ үзэхын шадабаринууд
Буряад хэлэ эхин шатын һургуулида үзэхэдѳѳ, һурагшад хайшаашье тэгшэ, юрэнхылэгдэһэн шадабаринуудтай; багша бүхэн ѳѳрынгѳѳ предмедэй аргаар тэдэ шадабаринуудые хүгжѳѳхэ уялгатай, тиимэһээ тэдэ шадабаринууд 2-дохи класста ямар байхаб гэжэ нэрлэхэ хэрэгтэй.
Yхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын (личностные) дүнгүүд – ѳѳрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно, хүнэй аман ба бэшэгэй хэлэлгын онсо ѳѳрэ байһые ойлгоно (аянга, хэлэлгын темп, үгэнүүдэй болон сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ).
Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари:
- багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
- хэшээлдээ юу хэһэнээ хойно-хойноһоонь тоолохо;
- юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ;
- ѳѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ, классайнгаа ажал багшатаяа сугтаа урид зохёогдоһон тусхай критеринүүдээр шалгаха;
- багшын үгэһэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.
Оршон тойрониие шудалха шадабари:
- номоор хүдэлхэ;
- зураг хаража гү, али текст уншажа асуудалнуудта харюу олохо;
- багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха
- үгѳѳр хэлэгдэһэн ойлгосо, схемэ, таблица, модель болгохо, тииин һѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;
- текстын удха дамжуулха.
Харилсаха шадабари:
- уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
- ѳѳрынгѳѳ һанал бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгэээр харуулха;
- хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо;
- нүхэдтэеэ, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
- хоёр хоёроороо, бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха, ударидагшын, даабари дүүргэгшын г.м.
Түрэлхи хэлээр (предметные)шадабари, дүнгүүд:
- багшын, нүхэдэйнгѳѳ хѳѳрэһэн, уншаһан текст хадуун абаха;
- бүхэли үгѳѳр, зүбѳѳр, ойлгосотойгоор, уранаар уншаха;
- текстын нэрын удха ойлгохо, үгтэһэн нэрэнүүд сооһоо текстын удхада таараха нэрэ шэлэхэ;
- хѳѳрэһэн, асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдэй янзануудые мэдэхэ; тэдэниие аянгалха;
- уншаһан зохёолдоо асуудалнуудые табиха;
- үгтэһэн түсэбѳѳр текстын удха дамжуулха;
- текст дүүрэһэн удхатай хубинуудта хубааха, нэрэ һанаха;
- зураглаһан, домоглоһон текстнүүдэй шанарнуудые мэдэхэ;
- хэлэлгын нюусануудтай танилсаха, фразеологизмуудай, оньһон, хошоо үгэнүүдэй үүргэ ойлгохо;
- зурагаар гү, али үгтэһэн темээр багахан текст зохёожо шадаха ёһотой.
Тиихэдээ үхибүүн түрэл хэлэтэйб гэжэ мэдэрэлтэй болохо, тэрэнээ һайнаар шудалбал, хүнүүдтэй харилсахаб, хэлэһэн юумыемни хүнүүд ойлгохо, би ѳѳрѳѳшье хүнүүдые һайнаар ойлгодог болохоб гэжэ мэдэрэлтэй болохо.
Багшын хэрэглэгдэхэ номууд ба методическа заабаринууд
Барбаадай. Эхин hургуулида хэрэглэгдэхэ ном., Ошоров Д.Д., Улаан-Yдэ,2004.
Буряад hургуулиин программанууд. 1-4 классуд. /зохёогшо Д.Д.Ошоров. – Улаан-Yдэ: «Бэлиг», 2004.
Буряад хэлэн. Электронно учебник.Улан-Удэ, 2016
Һурагшадай хэрэглэгдэхэ номууд
Буряад хэлэн. Электронно учебник.Улан-Удэ, 2016.
Турэлхи хэлэн. 2 классай учебник C.Ц.Содномов – Улаан-Yдэ: «Бэлиг», 2016он.
310
116 106 
