Рабочая программа учебного предмета «Якутский язык» для 1 класса начального общего образования на 2022-2023 учебный год

Министерство образования и науки Республики Саха (Якутия)

МО «Булунский улус (район)» Республика Саха (Якутия)»

МБОУ «Таймылырская СОШ»

Рабочая программа

учебного предмета

«Якутский язык»

для 1 класса начального общего образования

на 2022-2023 учебный год

Учебники: Кронникова М. Ф. « Букубаар», 1 кылаас. Дьокуускай: «Бичик», 2017 с.; Захарова Л.В., Баснаева С. А. уо.д.а. «Саха тыла», 1 кылаас. Дьокуускай: «Бичик», 2019 с.

Количество часов в неделю: 3 часа (1 полугодие), 2 часа (со 2 полугодия)

Всего часов: 80 часов

Составитель: Павлова С. Е.,

учитель начальных классов

Таймылыр 2022

Быьаарыы сурук

Улэлиир бырагыраамма саха оскуолатыгар Федеральнай государственнай уорэх стандардыгар (ФГУОС), Саха оскуолатын 1-4 кылаастарыгар аналлаах «Торообүт тыл: үлэлиир бырагыраамма: 1-4 кылаас»/ ааптардар: С.С.Семенова, Н.Н.Васильева, М.Ф.Кронникова; Саха Өроспуубулукэтин уорэ5ин министиэристибэтэ. – Дьокуускай: Бичик, 2013 тирэ5ирэн оноьулунна.

Үлэлиир бырагыраамма М.Ф.Кронникова ааптардаах 2017 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһатыгар тахсыбыт «Букубаар», Л. В. Захарова, С. А. Баснаева уо.д.а. ааптардардаах 2019 сыллаахха „Бичик“ кинигэ кыьатыгар тахсыбыт „Саха тыла“ учуобунньуктарынан үлэлииргэ сөп түбэһэр. Уорэнэр кинигэлэр 2022-2023 сылга үлэлииргэ Саха Ороспуубулукэтин уорэ5ин министиэристибэтэ конуллээбит федеральнай, региональнай уорэнэр учуобунньуктар испииһэктэригэр киирэллэр.

Олохтоох компонент киирдэ:

Торообут тыл – колуонэттэн колуонэ5э бэриллэр ханнык ба5арар норуот улуу нэьилиэстибэтэ, киьи аймах ытык ойдобуллэриттэн биирдэстэрэ. Торообут тыл – о5о5о тулалыыр эйгэтин кыра5ытык билэр- корор, чугас дьонун – сэргэтин кытта истинник бодоруьар, иэйиитэ уьуктар, ойо – санаата сайдар, обугэтин уорэ5ин утумнуур сурун эйгэтэ.

Ол иьин о5ону кыра сааьыттан о5о тэрилтэтигэр, оскуола5а торообут тылынан иитии – уорэтии сурун ирдэбил быьыытынан билиниллэн, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын уорэххэ уонна тылга сокуоннарыгар ити ойдобул туспа ыстатыйанан киирэн, быраап быьыытынан комускэллээх, билинни усулуобуйа5а угус норуот тыла чол туруктаах хааларыгар тирэх буолар.

Билигин торообут тыл, федеральнай государственнай уорэх стандартын (ФГУОС) ирдэбилинэн, уопсай уорэхтээьин булгуччулаах чааьыгар киирэн, базиснай уорэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, уорэтиллэр чааьа чопчу ыйыллан уорэтиллэр таьыма урдээтэ. Алын суьуох оскуола таьымыгар торообут тылы уорэх предметин быьыытынан уорэтиигэ тумук ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай уорэх стандарта суруннуур.

Торообут тыл атын уорэх предметтэрин кытта бииргэ о5о личность быьыытынан сайдыытын хааччыйыахтаа5а этиллэр, ону сэргэ урукку оттугэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили – уорэнээччигэ уорэх дэгиттэр дьайыыларын инориини киллэрэр.

Уорэх предметин сыала – соруга:

Начаалынай оскуола5а торообут тылы уорэтии предметэ атын уорэх предметтэрин ортотугар уорэнээччи тылын- оьун уонна ойун – санаатын сайыннарар, сурун уорэнэр уоруйэ5и инэрэр кыа5ынан бас- кос балаьыанньаны ылар предмет буолар.О5о начаалынай оскуола5а уорэнэр сааьыгар билиитэ – коруутэ, тыла- оьо уонна ойо – санаата тэтимнээхтик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, торообут тылы бу кэмнэ кичэйэн уорэтии – норуот тыла чол туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэьилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.Торообут тылы уопсай уорэхтээьин алын суьуох таьымыгар уорэтии сыалын ус хайысха5а араарыахха соп:

1. Уорэнээччигэ торообут тыл туьунан билиини аан дойду туьунан научнай били быстыспат сор5отун быьыытынан инэрии, тыл уорэ5ин сурун балаьыанньаларын билиьиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр – корор, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;

2. Уорэнээччи дьону- сэргэни кытта торообут тылынан бодоруьар уоруйэ5ин, сана (тыл) культурата киьи уопсай культуратын быстыспат сор5ото буоларын туьунан ойдобулгэ тирэ5ирэн, сана (тыл) араас корунэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, ойтон айыы, о.д.а.) уорэтэн, салгыы сайыннарыы;

3. Уорэнээччигэ торообут тыл норуот ытык ойдобуллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быьыытынан ураты харыстабыллаах сыьыаны инэрии, хас биирдии киьи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин ойдотуу.

Соруктара:

1. дьону – сэргэни кытта бодоруьар сана (тыл) сурун коруннэрин уорэнээччигэ уорэх дэгиттэр дьайыыларын инэриини кытта бииргэ алтыьыннаран уорэтии;

2. тыл (сана) – бодоруьуу сурун ньымата диэн тутах ойдобулгэ тирэ5ирэн, уорэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар уоруйэ5ин сааьыгар соп тубэьиннэрэн сайыннарыы;

3. тыл уорэ5ин билиитигэр, сурук- бичик культуратын торут ойдобуллэригэр оло5уран, уорэнээччи торообут тылын литературнай нуорматын тутуьарын, ал5аьа суох санарарын уонна суруйарын ситиьии;

4. тыл уорэ5ин сурун салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туьунан уопсай ойдобулу инэриигэ тирэ5ирэн, уорэнээччи толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, сааьыгар соп тубэьиннэрэн, ой улэтин дьайыыларыгар уорэтии;

5. торообут тылы били, харыстааьын, сайыннарыы сурун ньымаларыгар уорэтии.

Уопсай уорэхтээьин бэдэрээссийэлии уорэтэр- методическай холбоьугунан биьирэммит алын суьуох уопсай уорэхтээьини суруннуур уорэтэр бырагырааматыгар (08.04.2015 №1/15 мунньах боротокуола,) 4-с барыйаан, оскуола уорэ5ин былааныгар оло5уран, „Төрөөбүт тыл“ уруогун үөрэтиигэ 1 кылааска уорэх дьылын бастакы анарыгар букубаар иннинээ5и, букубаары уорэтии уонна букубаар кэннинээ5и кэмнэри холбоон, нэдиэлэ5э 5-тии, уопсайа уорэх дьылын маннайгы анарыгар 80 чаас коруллэр.

29.12.2010 №189 ылыллыбыт «Уопсай уорэхтээьин тэрилтэлэригэр уорэх усулуобуйатыгар уонна тэрээьинигэр санитарнай –эпидемиологическай ирдэбиллэр» 10.10 пуунугар оло5уран, 1 кылааска уорэх дьылын маннайгы анарыгар маннык усулуобуйа тэриллиэхтээх: бала5ан ыйа, алтынньы – куннэ 35-тии мунуутэлээх устуу уруок, сэтинньи, ахсынньы ыйдарга – 35-тии мунуутэлээх туортуу уруок, тохсунньу – ыам ыйа – 45-тии мунуутэлээх туортуу уруок ыытыллар. Саха оскуолатыгар Федеральнай государственнай санардыллыбыт уорэх стандардыгар (ФГУОС) саха тылын уерэтиигэ уерэх дьылын 1-гы анаарыгар нэдиэлэ5э 3 чаас, оттон 2-с анаарыгар нэдиэлэ5э 2 чаас керуллэр. Онон сибээстээн, саха тылын уэрэтии кэмэ уерэх дьылын 1– гы анаарыгар 2 чааьынан, уерэх дьылын 2-с анаарыгар 1 чааьынан аччатылынна, тиэмэлэрин соп тубэьиннэрэн холбонно. Онон, 2022-2023 уорэх дьылын маннайгы анарыгар улэлиир бырагыраамма 48 чааска, уорэх дьылын иккис анаарыттан нэдиэлэ5э 2-лии чаас көрүллэн, 32 чааска соп тубэьиннэрэн оноьулунна. Онон «Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит» (уерэх дьылын 1-гы анаара) уонна «Саха тыла» (уерэх дьылын 2-с анаара) саха тылыгар уерэтэр улэлиир бырагыраамма сылга 80 чааска аа5ыллан оноһулунна.

Торообут тылы начаалынай оскуола5а уорэтии маннайгы кылааска «Бодоруьарга уорэнэбит» диэн сана киирэр салааттан са5аланар, ол кэнниттэн «Грамота5а уорэтии» диэн угэс буолбут аа5арга уонна суруйарга уорэтэр салаа «Аа5арга уонна суруйарга уорэнэбит» сана аатынан уорэтиллэр. Бу кэмнэ уорэх былааныгар торообут тыл уонна литературнай аа5ыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «Аа5арга уонна суруйарга уорэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ торообут тыл уонна литературнай аа5ыы предметтэрэ тус – туспа уорэтиллэллэр.

Торообут тылы начаалынай оскуола5а уорэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара уорэтии тумук ирдэбилин уонна сыалын – соругун ситиьэргэ аналлаах тутаах научнай балаьыанньалартан таныллар. Ити ирдэбилгэ оло5уран, торообут тылы уорэтии ис хоьоонугар маннык сурун научнай хайысхалар киирэллэр:

• Бодоруьуу культурата

• Сана корунэ (виды речевой деятельности): истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу.

• Тыл уорэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ойдобулэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис.

• Сурук – бичик культурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ.

• Ситимнээх сананы сайыннарыы.

Сурун хайысхаларга киирбит темалар ис хоьоонноро начаалынай оскуола уорэнээччитин сааьын уратытын, ойун- санаатын кыа5ын, билэр – корор дьо5урун учуоттаан таныллыахтаахтар.

Бодоруьуу культурата

Дьону кытта бодоруьуу араас корунэ: кэпсэтии, сэьэргэьии, субэлэьии, сопсоьуу. Тылы бодоруьуу сурун ньыматын быьыытынан арыйыы: бодоруьууга сана уонна туттуу – хаптыы суолтата. Санарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуьуу.

Сана корунэ: истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруьууга истии культуратын тутуьуу. Кэпсэтии сыалын- соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоьоонун ойдооьун.Сахалыы араас тиэкиьи истии, сурун ис хоьоонун истэн сиьилии ылыныы, истибиккэ оло5уран тус санааны уоскэтии.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиьи сахалыы сана интонациятын, торут дор5оон этиллиитин тутуьан, тэтимнээхтик аа5ыы. Аа5ыы араас корунун туьаныы.аа5ыы кэмигэр тиэкис сурун санаатын ойдооьун, наадалаах, туьалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сурун ис хоьоонугар тус сыанабылы сатаан этии.аа5ыллар тиэкистэн билбэт, ойдообот сана тыллары тылдьыттан булуу.

Санарыы (дор5оонноох сана). Кэпсэтии сиэрин, санарыы культуратын тутуьуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини то5оостоохтук ко5улээьин, са5алааьын, сал5ааьын, тумуктээьин. Санарыы кэмигэр туттуу- хаптыы бэлиэтин то5оостоохтук туттуу. Сана тиибин арааьын туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии тугэниттэн дор5оону кууьурдэн – сымнатан, урдэтэн- намтатан, уьатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туьанан истээччигэ тус сыьыаны, иэйиини тириэрдии. Тугэниттэн корон, санарыы тэтимин сопко талыы.

Суруйуу (суругунан сана). Сурук – бичик культуратын тутуьуу. Тупса5ай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиьи устуу, истэн суруйуу. Саныыр санааны суругунан сиьилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуьуу.

Уорэтии сурун корунунэн уруок буолар. Уруок тииптэрэ: сананы уорэтии уруога, хатылааьын уруок, комбинированнай уруок, билиини чинэтии, тумуу уруога, айан уруок, остуоруйа уруок, бырайыак уруок.

Уорэнээччи улэтин корунэ: дорҕоонноох тыллары толкуйдааһын, ааҕыы, суруйуу. Хартыыналарга уонна схемаларга оло5уран кэпсээн оноруу. Суруйуу Фишканан улэ. Кэрчик кэпсээни ааҕыы. Предмет аатын, хайааьынын, ахсаанын, бэлиэтин ааттыыр тылы билии, кэтээн көрүү. Предмет бэлиэтин ааттыыр тылы сөпкө этииттэн булуу Ойуулааһын этиилэри тэҥнээн көрүүуо.д.а.

Уорэнээччи ситиьиитин бэлиэтииргэ туттуллар хонтуруол коруннэрэ: кэтээн коруу, ыйытыыларга хоруй, фишканан улэ, суругу коруу, кэпсиири истии, аа5ары истии, бэйэ-бэйэни бэрэбиэркэлэьии, бэйэни бэрэбиэркэлээьин уо.д.а.

Сыл бутуутэ сыллаа5ы ылбыт билиини бэрэбиэркэлиир биир хонтуруолунай улэ ыытыллар.

Предмеккэ уорэх таьынан дьарыктарга бытааннык ылынар, дьаныардаах о5олорго биирдиилээн консультация, курэхтэргэ бэлэмнээьин киирэллэр.

Бэрэбиэркэлиир улэлэр кээмэйдэрэ:

• Үөрэтэр диктант тексин кээмэйэ – 15-20 тыл

• Бэрэбиэркэлиир диктант тексин кээмэйэ – 10-15 тыл

• Аахпыттан суруйуу тексин кээмэйэ – 20-25 тыл

• Айан суруйуу тексин кээмэйэ – 5-6 строка

I. УОРЭХ ПРЕДМЕТИН, КУУРСУН УОРЭТИИ ТУМУКТЭРЭ.

Саха тылынуорэтиичааьаначаалынай уорэхтээьини суруннуур уопсай уорэхтээьин программатыгар (Примерная основная общеобразовательная программа начального общего образования) бэриллэр торообут тылынан уорэнэр кылаастарга аналлаах базиснай уорэх былаанын 3 барыйааныгар тирэ5ирэн быьаарыллар.Бастакы суьуох оскуола5а торообут тыл туорт сыл устата уорэтиллэр.

Кыра кылаас о5ото ойдоон, соп тэтимнээхтик таба аа5ара, суруйара, онтун ырытара, дьин чахчыны кытта тэннээн короро, санаатын сааьылаан этэрэ, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, тумуктуурэ бэйэтин торообут тылын тоьо билэриттэн тутутлуктаах.

Программа сурун сыала – соруга – тылынан уонна суругунан сананы сайыннарыы, ортоку суьуох оскуола5а саха тылын уонна литература курсун уорэтиигэ бэлэмнээьин.

Торообут тылы уорэтии программа туорт сурун салааалаах:

1. Грамота5а уорэтии

2. Аа5ыыга уорэтии.

3. Фонетика, грамматика, таба суруйуу.

4. Тылы сайыннарыы.

Ытык ойдобуллэри инэрии тумугэ

(личностные результаты)

Саха тылын оскуола5а уорэтии кэмигэр о5о маннык ытык ойдобуллэри (духуобунай сыаннастары) инэриннэ5инэ торообут тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыа5ын толору туьанарыгар эрэниэххэ соп.

Торообут тыл – омугу сомо5олуур тыл буоларын ойдуур.

Торообут тыл торут айылгыта, уйэлээх угэьэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус – уран айымньытыгар уонна уус- уран литература5а срнмутун билэр.

Торообут тылын сайыннарар, кэлэр колуонэ5э тириэрдэр ытык иэстээ5ин, ийэ тыл уйэлэргэ чол туруктаах буоларыгар тус оруоллаа5ын ойдуур.

Торообут тыл иитиллэр, уорэнэр, айар – сайдар тыл буоларын итэ5эйэр.

Торообут тыл элбэх омук алтыьан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киьиттэн харыстабыллаах сыьыаны эрэйэрин ойдуур.

Уорэх сатабылларын сайыннарыы тумугэ

(метапредметные результаты)

Бэйэни салайынар – дьаьанар сатабыл.

Тылын сайыннарар сыалы – соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох – ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр.Тугу билэрин – билбэтин, тугу ситэри уорэтиэхтээ5ин арааран ойдуур. Сылга бииртэн итэ5эьэ суох торообут тылга аналлаах бырайыактарга кыттан улэлиир.

«Тылы сэрэйэр» дьо5уру сайыннарыы.Бэйэтин сааьыгар соп тубэьэр тиэкискэ уорэппит матырыйаалын сунньунэн тыл литературнай нуормата санарар эбэтэр суруйар киьи тылыгар тоьо сопко эбэтэр сыыьа туттулларын тута «сэрэйэн » билэр, итэ5эьин, ал5аьын быьаарар, коннорор, бэйэтин тылыгар – оьугэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуьарга дьулуьар.

Тылын сайыннарар ба5аны уоскэтии. Торообут тылын бар5а баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл кууьун, кыа5ын толору туьанарга, тылын – оьун бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиьилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуьар.

Хонтуруолланыы. Бэйэ санатын оруу кэтэнэр, корунэр, ал5аьа суох санарарга, санаатын ыпсаран, хомо5ойдук этэргэ кыьаллар.

Билэр – корор сатабыл. Сурун уорэнэр сатабыл.

Улэ сыалын – соругун таба туруоруу. Торообут тылын уорэтэригэр сыал – сорук туруорунан кодьуустээхтик улэлиир.

Билиини – корууну кэнэтэр араас матырыйаалы туьаныы. Сахалыы уорэх – наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туьааннаах информацияны, билиини добоннук булар, бэлиэтэнэр, тумэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туьанар. Сахалыы тахсар о5о5о аналлаах республика, улус, оскуола хаьыаттарын – сурунаалларын тиьигин быспакка аа5ар, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр_ корор, уорэ5эр, чинчийэр, айар улэтигэр кодьуустээхтик туьанар.

Билиини сааьылааьын. Сана били ыларга баар билиитигэр тирэ5ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.

Тобулук ойу сайыннарар уоруйэхтэр. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэ5ирэн, ой улэтин араас дьайыыларын кэбэ5эстик толорор: тэннээьин, ырытыы, холбооьун, тумуктээьин, ханыылатан сааьылааьын, майгыннатыы, сааьылаан ситимнээьин.Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы табыгастаахтык туьанан дьону итэ5этэр, ылыннарар курдук санаатын сааьылаан этэр уоруйэ5э сайдар.

Рефлексия. Сыалы – соругу ситиьэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын тоьо сопко талбытын сыаналыыр. Улэ хаамыытын хайдах салайан иьэрин кэтээн корор.Улэ тумугун дьон интэриэьин, бол5омтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

Бэлиэни-символы туьанар уоруйэхтэр. Дор5оон, тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туьанар.Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын онорор. Бэриллибит моделга тирэ5ирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиьи айар.

Бодоруьар сатабыл.

Бииргэ улэлииргэ уоруйэх. Дьону кытта бииргэ алтыьан уорэнэр, улэлиир араас ньыманы баьылыыр.

Кэпсэтэр уоруйэх. Кэпсэтии уратыларын ойдуур, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киьитин убаастыыр, сэнээрэр, санаатын бол5ойон истэр, ылынар.

Кэпсэтии сиэрин тутуьар уоруйэх. Дьону кытта алтыьыыгакэпсэтиисиэринтутуьар, туттан-хаптанбодоруьууньымаларын то5оостоохтук туттар.

Тустаах уорэх предметин уорэтии тумугэ

(предметные результаты)

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическэй) тутуьар. Дор5оону, буукубаны, тыл суьуо5ун, сана чааьын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быьаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар.

Тиэкис ойдобулун, бэлиэтин билэр (темата, сурун санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааьылаан, дьонно ойдонумтуотук, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуьан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун диэн араарар.

Монолог уонна диалог арааьын сатаан туьанар.

Бэйэ санатын сатаан хонтуруолланар, тиэкиьин ис хоьоонун, тылын – оьун сыаналанар, ал5астарын булар, чочуйар, тупсарар.

Саха тылын уорэтиигэ уорэнээччи ылар сатабыллара:

• Дор5оону, буукубаны, тылы, этиини араарар;

• Аьа5ас, бутэй, кылгас аьа5ас, уьун аьа5ас дор5ооннору, дифтоннары уонна сэргэстэспит, хоьуласпыт бутэй дор5ооннору билэр;

• Саха тылын дор5ооннорун уонна буукубаларын, киирии дор5ооннору уонна буукубаларын билэр;

• Тыл суьуохтэрин уонна коьоруу быраабылатын билэр;

• Этии бутуутугэр тохтобул онорор, туочуканан бэлиэтиир;

• Саха тылын алфавитын билэр буолуохтаах.

• Сахалыы таба суруйар, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар.

• Тиэкис ойдобулун, бэлиэтин билэр (темата, сурун санаата, аата).

• Саныыр санаатын сааьылаан, дьонно ойдонумтуотук, тиийимтиэтик этэр.

• Тиэкис тииптэрин сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун диэн араарар.

• Монолог уонна диалог арааьын сатаан туьанар.

1. УОРЭХ ПРЕДМЕТИН, КУУРСУН ИС ХОЬООНО

БУКУБААР ИННИНЭЭ5И КЭМ – 15 чаас

Бодоруьарга уорэнэбит (торообут тыл, сана уонна сурук култуурата) саха тылын уерэтиигэ керуллэр чаас быьыллыбытынан сибээстээн уруок этабын быьыытынан ыытыллаллар.

Ийэ дойдубут. Торообут дойдубут, торообут сирбит. Торообут тылбыт – саха тыла. Бодоруьуу диэн тугуй? Оскуола5а бодоруьуу. Тас корун уонна бэрээдэк. Кэпсэтии сиэрэ. Сирэйи туттуу.Хамсаныы бэлиэтэ. Туттуу-хаптыы. Истии. Санарыы. Суруйуу. Аа5ыы. Анал бэлиэ. «Бодоруьарга уорэнэбит» салааны хатылааьын

Аа5арга уонна суруйарга уорэнэбит – 33 чаас:

Тыл туьунан бастакы ойдобул – 6 чаас

Торообут тылбыт – саха тыла. Дор5оон ейдебулэ. Хартыынанан улэ. Тыл туьунан ейдебул. Предмет аата. Предмет хайааьына. Предмет бэлиэтэ. Этии ейдебулэ. Икки-ус тыллаах этииилэр. Кеме тыллар. Этии бэлиэлэрин чинэтии. Тылы сайыннарыы.

Дор5оон – 9 чаас

Тыл дор5оонтон турар. Уьун аьа5ас, кылгас аьа5ас уонна бутэй дор5ооннор. Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор. Кылгас уонна уьун аhа5ас дор5оон. Кылгас уонна уhун аhа5ас дор5оон. Дифтонг. Тыллары суьуо5унэн араарыы. Фишканан диктант. Хоhуласпыт бутэй дор5оон. Ньиргиэрдээх бутэй дор5оон. Ньиргиэрдээх бутэй дор5оон. Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох бутэй дор5оон. Барбыты чинэтии: аhа5ас уонна бутэй дор5оон. Тылы сайыннарыы. Хартыынанан кэпсээн.

БУКУБААР КЭМЭ – 33 чаас

А, а, Ы, ы аьа5ас дор5ооннор буукубалара. У, у, О, о, аьа5ас дор5ооннор буукубалара. Ыа, ыа, Уо, уо дифтоннар буукубалара. С, с ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Л, л, Р, р ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. М, м, Н, н ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. М, м, Н, н ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. Б, б ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. И, и, Э, э, аьа5ас дор5ооннор, Иэ, иэ дифтонг буукубалара. Т, т ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Ү, ү, Ѳ, ѳ, аьа5ас дор5ооннор, Үѳ, үѳ дифтонг буукубалара. К, к ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Х, х ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Д, д ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. й ньиргиэрдээх бутэй дор5оон буукубата. Г, г ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. П, п ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. ҕ ньиргиэрдээх бутэй дор5оон буукубата. Ч, ч ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Суругунан улэ. h ньиргиэрдээх бутэй дор5оон буукубата. Дь, дь ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. ҥ ньиргиэрдээх бутэй дор5оон буукубата. Нь, нь, ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. Саха торут дор5оонноро. Ситиьиини бэрэбиэркэлээьин. Тылы сайыннарыы. Торообут дойдум – Саха сирэ. [йа] дор5оон Я, я буукубалара. [йу], [йэ], [йо] дор5ооннор Ю, ю, Е, е, Ё,ё буукубалара. [йа], [йу], [йэ], [йо] дор5ооннор Я, я, Ю, ю, Е, е, Ё,ё буукубалара. В, в киирии ньиргиэрдээх, Ф, ф киирии ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Ж, ж киирии ньиргиэрдээх, Ш, ш киирии ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Щ, щ киирии ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. Ц, ц киирии ньиргиэрэ суох бутэй дор5ооннор буукубалара. З, з киирии ньиргиэрдээх бутэй дор5ооннор буукубалара. ь, ъ буукубалар. Ситиьиини бэрэбиэркэлээьин

БУКУБААР КЭННИНЭЭ5И КЭМ саха тылыгар керуллэр чаас а5ыйаабытынан сибээстээн улэлиир бырагыраамма5а киирбэтэ.

Аьа5ас дор5оон уонна буукуба – 4 чаас

Бутэй буукуба уонна дор5оон – 6 чаас

Тыл суьуехтэрэ– 3 чаас

Нуучча тылын дор5оонноро уонна буукубалара – 5 чаас

Алпаабыт – 1 чаас

Тыл- 5 чаас

Сана чааьа – 5 чаас

Этии – 1 чаас

Сыллаа5ы хатылааьын – 2 чаас

Саха тылын уруоктарын халандаарнай-тиэмэтическэй былаана

1 кылаас

Туттуллар учебник: З Букубаар. 1 кылаас.Дьокуускай, 2019.

Үөрэх сылын 1-гы аҥаара (48 чаас)

«Аа5арга уонна суруйарга уорэнэбит»

1. ХАС БИИРДИИ ТЕМАНЫ УОРЭТЭРГЭ ТЫЫРЫЛЛЫБЫТ ЧААЬЫ ЫЙАН ТУРАН ТЕМАЛАРЫНАН БЫЛААН

Саха тыла

Үөрэх сылын 2-с аҥаара (32 чаас)

Иһинээӄитэ

1. Быһаарыы сурук

2. Үөрэх предметин өйдөбүлэ

3. Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ

4. Үөрэх предметин ис хоһооно

5. Үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ

6. Халандаарнай - тематическай былаан

7. Үөрэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы

8. Туһаныллыбыт литература

1. Быһаарыы сурук

«Саха тыла» предмети үөрэтэргэ оноһуллубут улэлиир бырагыраама Саха тыла : үлэлиир бырагыраама : 1-4 кылаас / Л.В Захарова. – Дьокуускай : Бичик, 2017. – 48с. – («Саха оскуолата») тирэ5ирэн оноьулунна.

Үөрэтэр кинигэ:

1). Захарова Л.В. Саха тыла. 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2019

Үөрэх бырагыраамата Федеральнай государственнай үөрэх стандардыгар, үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүктэригэр оло5уран сурулунна.

1. Үөрэх предметин өйдөбүлэ

Төрөөбүт тыл — көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр ханнык баҕарар норуот улуу нэһилиэстибэтэ, киһи аймах ытык өйдөбуллэриттэн (сыаннастарыттан) биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл — оҕоҕо тулалыыр эйгэтин кырадатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истинник бодоруһар, иэйиитэ уһуктар, өйө-санаата сайдар, өбугэтин уөрэҕин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Ол иһин оҕону кыра сааһыттан оҕо тэрилтэтигэр, оскуолаҕа төрөөбут тылынан иитии-үөрэтии сүрүн ирдэбил быһыытынан билиниллэн, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын үөрэххэ уонна тылга сокуоннарыгар ити өйдөбул туспа ыстатыйанан киирэн, быраап быһыытынан көмүскэллээх, билинни усулуобуйа5а үгүс норуот тыла чөл туруктаах хааларыгар тирэх буолар.

Саха Республикатыгар саха тылын төрөөбүт тыл быһыытынан үөрэтии 1922 сыллаахтан тиһигин быспакка, үгүс оскуолаҕа үгэскэ кубулуйан, уопсай үөрэхтээһин оҕону сайыннарар биир сүрүн предметин быһыытынан билиниллэр. Ити кэм устатыгар сэбиэскэй да, билинни да кэмнэ орто үөрэх систиэмэтигэр буолбут араас реформалар сыалларыгар-соруктарыгар сөп түбэһиннэриллэн, үөрэтии таһыма, хайысхата, ис хоһооно сайдан иһэр.

Билигин төрөөбүт тыл, федеральнай государственнай үөрэх стандартын (ФГУОС) ирдэбилинэн, уопсай үөрэхтээһин булгуччулаах чааһыгар киирэн, базиснай үөрэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, үөрэтиллэр чааһа чопчу ыйыллан үөрэтиллэр таһыма үрдээтэ. Алын сүһүөх оскуола таһымыгар төрөөбүт тылы үөрэх предметин быһыытынан үөрэтиигэ түмүк ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай үөрэх стандарда сүрүннүүр.

Ити ааттаммыт докумуон быһыытынан, начаалынай үөрэхтээһин таһымыгар нуучча уонна төрөөбүт тылы үөрэтиигэ тэҥ таһымнаах түмүк ирдэнэр. Төрөөбүт тыл атын үөрэх предметтэрин кытта бииргэ оҕо личность быһыытынан сайдыытын хааччыйыахтааҕа этиллэр, ону сэргэ урукку өттүгэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили — үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини киллэрэр.

Үөрэх предметин сыала уонна соруга:

Начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии предметэ атын үөрэх предмэттэрин ортотугар үөрэнээччи тылын-өһун уонна өйун-санаатын сайыннарар, сүрүн үөрэнэр үөрүйэҕи иҥэрэр кыаҕынан бас-көс балаһыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети үөрэтии таһымыттан саха оскуолатыгар начаалынай үөрэхтээһин уопсай туруга, үөрэнээччи салгыы сүрүн оскуолаҕа ситиһиилээхтик үөрэнэрэ тутулуктаах.

Оҕо начаалынай оскуолаҕа үөрэнэр сааһыгар билиитэ-көрүүтэ, тыла-өһө уонна өйө-санаата тэтимнээхтик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, төрөөбут тылы бу кэмҥэ кичэйэн үөрэтии — норуот тыла чөл туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэһилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.

Этиллибиккэ олоҕуран, төрөөбүт тылы уопсай үөрэхтээһин алын сүһүөх таһымыгар үөрэтии сыалын үс хайысхаҕа араарыахха свп:

1) үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл туһунан билиини аан дойду туһунан научнай билии быстыспат сордотун быһыытынан иҥэрии, тыл үөрэҕин сүрүн балаһыанньаларын билиһиннэрии, онно олоҕуран, оҕо билэр-көрөр, толкуйдуур кыаҕын сайыннарыы;

үөрэнээччи дьону-сэргэни кытта төрөөбүт тылынан бодоруһар үөрүйэҕин, саҥа (тыл) култуурата киһи уопсай култууратын быстыспат сордото буоларын туһунан өйдөбулгэ тирэҕирэн, саҥа (тыл) араас көрүнэр (кэпсэтии, суруйуу, ааҕыы, өйтөн айыы, о.д.а.) үөрэтэн, салгыы сайыннарыы;

үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл норуот ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быһыытынан ураты харыстабыллаах сыһыаны инэрии, хас биирдии киһи ийэ тылын сайыннарар иэстээҕин өйдөтүү.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии сыала маннык сүрүн соруктары быһаардахха ситиһиллэр:

дьону-сэргэни кытта бодоруһар саҥа (тыл) сүрүн көрүннэрин үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини кытта бииргэ алтыһыннаран үөрэтии;тыл (саҥа) — бодоруһуу сүрүн ньымата диэн тутаах өйдөбүлгэ тирэҕирэн, үөрэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар үөрүйэҕин сааһыгар сөп тубэһиннэрэн сайыннарыы;

тыл үөрэҕин билиитигэр, сурук-бичик култууратын төрүт өйдөбүллэригэр олоҕуран, үөрэнээччи төрөөбүт тылын литературнай нуорматын тутуһарын, алҕаһа суох саҥарарын уонна суруйарын ситиһии;

тыл үөрэҕин сүрүн салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туһунан уопсай өйдөбүлү иҥэриигэ тирэҕирэн, үөрэнээччи толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы, сааһыгар сөп түбэһиннэрэн, өй үлэтин дьайыыларыгар үөрэтии;

• төрөөбүт тылы билии, харыстааһын, сайыннарыы сүрүн ньымаларыгар үөрэтии. Саха оскуолатыгар нуучча тылын үөрэнээччи төрөөбүт тылга ылбыт билиитигэр,иҥэриммит үөрүйэҕэр уонна сатабылыгар тирэҕирэн үөрэтии — билигин олохсуйбут өйдөбүл, бастыҥ учууталлар үгэскэ кубулуйбут үөрэтэр ньымалара. Онно тирэҕирэн, ФГУОС үөрэнэргэ үөрэтэр сүрүн балаһыанньатыгар уонна ирдэбилигэр олоҕуран, төрөөбут тылга тирэҕирэн нуучча тылын үөрэтиини саҥа таһымҥа таһаарар кэм кэллэ.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии үөрэнээччи нуучча тылын кэбэҕэстик ылынарын хааччыйар, нуучча тылыгар тыл үөрэҕин үгүс уопсай балаһыанньаларын хос эбэтэр уруттаан үөрэтэри лаппа аҕыйатан, учуутал үөрэх чааһын оҕо нууччалыы саҥатын сайыннарыыга аныыр усулуобуйатын үөскэтиэхтээх. Онон саха оскуолатыгар нуучча тылын үөрэтии хаачыстыбатын тупсарыыга усулуобуйа үөскэтии — төрөөбүт тылы үөрэтии хос сыала-соруга.

1. Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ

Саха тылын үөрэтии чааһа начаалынай үөрэхтээһини сүрүннүүр уопсай үөрэхтээһин бырагырааматыгар (Примерная основная общеобразовательная программа началь­ного общего образования) бэриллэр төрөөбүт тылынан үөрэнэр кылаастарга аналлаах базиснай үөрэх былаанын 3 барыйааныгар тирэҕирэн быһаарыллар. Үөрэх тэрилтэтэ бэйэтин үөрэҕин бырагырааматын, былаанын оносторугар онно баар булгуччулаах чааска киирбит предметтэр чаастарын тутуһара ирдэнэр. Онно эбии үөрэх былаанын талар чааһыттан бэйэтэ көрөн, ханнык баҕарар предмеккэ чаас эбэрэ, эбэтэр атын предмети эбии үөрэтэрэ көҥүл.

Ити ыйыллар базиснай үөрэх былааныгар нуучча уонна төрөөбүт тылы үөрэтии чаастарын ахсаана тэҥнэнэн, ордук государственнай статустаах төрөөбүт тыл үрдүк таһымҥа үөрэтиллэригэр усулуобуйа тэриллибитэ көстөр. Ону сэргэ төрөөбүт тылы үөрэтии нуучча тылын үөрэтиигэ тирэх буоларын ситиһэр туһуттан үөрэх матырыйаалын аттарарга табыгастаах балаһыанньа үөскүүр.

Үөрэх федеральнай базиснай былаанын бэьис барыйааныгар олоҕуран, саха оскуолатын начаалынай кылаастарыгар “Саха тыла” биридимиэти үөрэтиигэ барыта холбоон 386 чаас бэриллэр:

Ытык өйдөбүллэри үөрэх предметин ис хоһоонугар киллэрии

Начаалынай кылааска саха тылын үөрэтии оҕоҕо ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) инэриигэ улахан суолталаах. Киһи-аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр сөнөллөр. Ол курдук үөрэтии ис хоһоонугар тыл үөрэҕин сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодорукуу) тиэмэтин, үөрэтии матырыйаалын быһыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, төрөөбүт тыл, айылҕа, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, көҥүл, кырдьык, үтүө санаа, киһи-аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбуллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.

1. Үөрэх предметин ис хоһооно

Начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии уопсай үөрэхтээһин систиэмэтигэр саха тылын үөрэтэр предмет быстыспат сорҕото, «Филология» үөрэх уобалаһыгар төрүт буолар сүрүн куурус буолар. Онон үөрэтии сыала-соруга, тутула, ис хоһооно уонна түмүк ирдэбилэ үрдүкү кылаастарга төрөөбүт тылы сэргэ атын филологическай предметтэри үөрэтиини кытта алтыһыннаран-ситимнээн торумнанар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии маҥнайгы кылааска «Бодоруһарга үөрэнэбит» диэн саҥа киирэр салааттан саҕаланар, ол кэнниттэн «Грамотаҕа үөрэтии» диэн үгэс буолбут ааҕарга уонна суруйарга үөрэтэр салаа «Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит» саҥа аатынан үөрэтиллэр. Бу кэмҥэ үөрэх былааныгар төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «Ааҕарга уонна суруйарга үөрэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ төрөөбүт тыл уонна литературнай ааҕыы предметтэрэ тус-туспа үөрэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуолаҕа төрөөбүт тыл предметин сүрүн ис хоһоонун тиһиктээхтик үөрэтии саҕаланар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии ис хоһоонун сүрүн хайысхалара үөрэтии түмүк ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиһэргэ аналлаах тутаах научнай балаһыанньалартан таҥыллар. Ити ирдэбилгэ олоҕуран, төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоһоонугар маннык сүрүн научнай хайысхалар киирэллэр:

• Бодоруһуу култуурата.

• Саҥа көрүҥэ (виды речевой деятельности): истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу.

• Тыл үөрэҕин тутаах салааларын туһунан уопсай өйдөбүлэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис.

• Сурук-бичик култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ.

• Ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туһунан сүрүн өйдөбүл).

Сүрүн хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоһоонноро начаалынай оскуола үөрэнээччитин сааһын уратытын, өйүн-санаатын кыаҕын, билэр-көрөр дьоҕурун учуоттаан таҥыллыахтаахтар.

Бодороһуу култуурата.

Дьону кытта бодоруһуу араас көрүҥэ: кэпсэтии, сэһэргэһии, сүбэлэһии, сөпсөһүү. Тылы бодоруһуу сүрүн ньыматын быһыытынан арыйыы: бодоруһууга саҥа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Саҥарыы уонна истии култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуһуу.

Саҥа көруҥэ: истии, саҥарыы, ааҕыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруһууга (кэпсэтиигэ) истии култууратын тутуһуу. Кэпсэ-тии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын,кэпсэтии ис хоһоонун өйдөөһүн. Сахалыы араас тиэкиһи истии, сүрүн ис хоһоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэнсиһилии ылыныы, истибиккэ олоҕуран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туһааннааҕы, суолталааҕы сурунуу, былаан оҥоруу,анал бэлиэлэри туһанан, ис хоһоонун, тутулун исхиэмэнэн көрдөрүү.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиһи сахалыы саҥа интонациятын, төрүт дорҕоон этил-лиитин тутуһан, тэтимнээхтик ааҕыы.Тиэкиһи туох сыаллаах-соруктаах ааҕартан көрөн, ааҕыы араас көрүнүн сатаан туһаныы (үөрэтэр ааҕыы, билсиһэр ааҕыы,сорудахтаах ааҕыы, о.д.а.). Ааҕыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөһүн, наадалаах, туһалаах информацияны араарыы.Аахпыт тиэкис сүрүн ис хоһоонугар тус сыанабылы (сыһыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомоҕо домоҕу, түөлбэ тылы,ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы туттуу бастыҥ холобурун булуу, анаан болҕойуу, аахпыты кэпсииргэ туһаныы. Ааҕыллартиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саҥа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этииарааһын хайдах туһаммытын быһаарыы. Ааҕыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санааҕа сөп тубэһиннэрэн таба тайаныы.

Саҥарыы (дор5оонноох саҥа). Кэпсэтии сиэрин, саҥарыы култууратын тутуһуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоҕоостоохтук көҕулээһин, саҕалааһын, салҕааһын, түмүктээһин. Саныыр санааны толору, сиһилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоһоонугар сөп тубэһэр сахалыы тылы-өһү, ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары таба туһаныы. Саҥарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) тоҕоостоохтук туттуу. Саҥа тиибин арааһын (ойуулааһын,сэһэргээһин, тойоннооһун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дорҕоону күүшүрдэн-сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уһатан, куолас толҕонун, эгэлгэтин туһанан истээччигэ тус сыһыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааһылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоһоҕолоон тиэрдээри тоҕоостоох миэстэҕэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туһаныы. Түгэниттэн көрөн, саҥарыы тэтимин сөпкө талыы.

Суруйуу (суругунан саҥа). Сурук-бичик култууратын тутуһуу. Тупсаҕай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиһи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиһилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас доҕор, таптыыр дьарык, айылҕа, кыыллар тустарынан, ону таһынан айымньы, хартыына, киинэ ис хоһоонун, экскурсияҕа, быыстапкаҕа сырыы туһунан тэттик тиэкистэри суруйуу (өйтөн суруйуу). Суругунан улэҕэ синоним тыллары, сомоҕо домоҕу, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуһуу.

Тыл үөрэҕэ

Төрөөбүт тылбыт — саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла — туур тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Төрөөбүт тыл киһи оло5ор суолтата.

Дор5оон уонна таба саҥарыы. Сана дорҕоонун өйдөбүлүн, сахалыы дорҕоон араа-һын билии. Төрөөбүт тылын дорҕооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дорҕооннору (уһун-кылгас аһаҕас уонна хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕооннору, дифтоннары, к, нь, мурун , ҕ дорҕооннору) арааран истии, чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуһан саҥарыы. Саха тылыгар киирии тыллары үксүн сахатытан, аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин сокуонун тутуһан саҥарыы. Тылы дорҕоонун састаабынан ырытыы.

Лексика. Норуот тылын туһунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл ураты-ларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуһуу. Тыл лексическэй суолтатын быһаарыы. Хомуур суолталаах, түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, метафоралар, сомоҕо домох) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттуу. Быһаарыылаах тылдьыт арааһын сатаан туһаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быһаарыы.

Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билсии, киһи олоҕор суолтатын өйдөөһун. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дорҕоон буукубаларын билии, таба ааттааһын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэ-тимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (абзац, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэ­рээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө туһаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн тиэкиһи тэтимнээхтик бэчээттээнсуруйуу.

Морфология. Тыл састааба диэн өйдөбүлү, тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии. Саҥа чааһын туһунан уопсай өйдөбүлү билии. Саҥа чаастарын бөлөҕө: ааттар (аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыһыат туохтуур, тус туохтуур), сыһыат, көмө саҥа чаастара, саҥа аллайыы. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоҕо, сыһыарыыта). Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) бөлөхтөөһүн, ырытыы. Саҥарар саҥаҕа тыл литературнай нуорматын тутуһуу.

Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааһын (сэһэн, ыйытыы, күүһүрдүү) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй саҥа, ойоҕос саҥа, диалог, туһулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааһын. Этиини таба интонациялаан ааҕыы, сурукка саҥа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.

Сурук-бичик култуурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөһүн. Уһун аһаҕас дорҕооннору, дифтону, хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорҕоон-нору, саха тылыгар киирии дорҕооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл төрүт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар олоҕуралларын өйдөөһүн, харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Киэҥник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу. Тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии. Олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыһыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ — тыл култууратын сорҕото буоларын, киһи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-көстөр туһалааҕын, тиэкис арҕам-тарҕам барбатын, ыһыллыбатын, биир сомоҕо, сибээстээх буоларын хааччыйарын өйдөөһүн. Тылын ордук тупсаҕай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааһын (араарар, тоһоҕолоон бэлиэ-тиир) сатабыллаахтык туттуу.

Ситимнээх саҥаны сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах саҥарарын-суруйарын чуолкай өйдөөн (тиэмэ, сүрүн санаа), дьон өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааһылаан, араас тиэкистэри холкутук саҥарыы-суруйуу (истэн суруйуу, өйтөн суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сүрүн санаатыгар олоҕуран, тиэкиһи таба ааттааһын. Тиэкис тиибиттэн көрөн (сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун), тиэкис тутулун тутуһар (киириитэ, сүрүн чааһа, түмүгэ), былаанын оҥорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытыы. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сөпкө туттар (умест­ность речи).

1. Үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ

Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ (личностные результаты)

Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии кэмигэр оҕо маннык ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иҥэриннэҕинэ төрөөбүт тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыаҕын толору туһанарыгар эрэниэххэ сөп.

Төрөөбүт тыл — омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр.

Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕасөҥмүтүн билэр.

Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэрдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр.

Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.

Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киниттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.

Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ (метапредметные результаты)

Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл

Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быка холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри үөрэтиэхтээҕин арааран өйдүүр. Сылга бииртэн итэҕэһэ суох төрөөбүт тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) үлэлиир.

«Тылы сэрэйэр» дьоҕуру (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар.

Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии (потребность в совершенствовании соб­ственной речи). Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.

Хонтуруолланыы. Бэйэ санатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.

Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөннүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, 24 ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар оҕоҕо аналлаах республика, улуус, оскуола хаһыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», о.д.а.) тиһигин быспакка ааҕар, араадьыйанан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэҕэр, чинчийэр, айар улэтигэр көдьүүстээхтик туһанар. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интернет-сайтартан туһалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туһанар; тиэкиһи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нөҥүө сахалыы ыытыллар араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан, көхтөөхтүк кыттар.

Билиини сааһылааһын (структурирование знаний). Саҥа билии ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интегра­ция знаний).

Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр. Төрөөбүт тыл оскуолаҕа оҕону сайыннарар үөрэх тутаах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон үөрэнээччи саха тылын үөрэтэр кэмигэр үөрэнэргэ төрүт буолар өй үлэтин сүрүн үөрүйэхтэрин баһылыыр.

Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор: тэҥнээһин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооһун (син­тез), түмүктээһин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааһылааһын (классифи­кация), майгыннатыы (аналогия), сааһылаан ситимнээһин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туһанан дьону итэҕэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааһылаан этэр үөрүйэҕэ сайдар.

Рефлексия. Сыалы-соругу ситиһэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр. Үлэ хаамыытын хайдах салайан иһэрин кэтээн көрөр. Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр. Дорҕоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туһанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын онорор. Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиһи айар. Этиини, тиэкиһи көннөрөргө анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туһанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан көрдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир.

Бодоруһар сатабыл

Бииргэ үлэлииргэ үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр (продуктив­ное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).

Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир. Дьон өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолар төрүөттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөһүү суолун дөҕөннүк тобулар.

Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.

Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.

Тустаах үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ (предметные результаты)

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуһар. Дорҕоону, буукубаны, тыл сүһүөҕүн, саҥа чааһын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быһаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуһар.

Тиэкис өйдөбүлүн, бэлиэтин билэр (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф, ту-тула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэ-кис тутулун тутуһан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоҥнооһун диэн араарар.

Монолог (сэһэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа үллэстии, ыйыталаһыы, о.д.а.) арааһын сатаан туһанар.

Бэйэ саҥатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиһин ис хоһоонун, тылын-өһүн сыаналанар, алҕастарын булар, чочуйар, тупсарар.

Саха тылын уруоктарын халандаарнай-тиэмэтическэй былаана

1 кылаас

Туттуллар учебник: Захарова Саха тыла. 1 кылаас.Дьокуускай, 2019.

Уерэх сылын 2-с аҥаара (32 чаас)

Кылгатыллыбыт бэлиэлэр: СТБ – саца тиэмэни барыы К – комбинированнай Ч – чицэтии ББ- билиини бэрэбиэркэлээЬин

7. Үөрэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы

Библиотека пуондата:

1. Саха тылын 1 -4 кылааска үөрэтиини сүрүннүүр бырагыраама.

2. «Саха тыла» предмети 1 кылааска үөрэтэр учебник.

3. Тылдьыттар (быһаарыылаах, таба суруйуу, синоним, антоним, омоним, сомоӄо домох)

5. Грамматическай ыйынньыктар

6. Оӄоӄо аналлаах энциклопедиялар.

7. Уус-уран кинигэлэр.

Үөрэх цифровой ресурсалара:

1. «Саха тыла» предмет УМК-н мультимедийнэй, электроннай сыһыарыылара

2. Электроннай информационнай ыйынньык

3. Сахалыы таба суруйуу компьютернай бырагыраамата.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр босуобуйалар:

1. «Саха тыла» предмет УМК-гар сыһыаннаах аудиодиискэлэр.

2. Саха тылын үөрэтии тиэмэлэригэр сыһыаннаах видеокиинэлэр.

3. Презентациялар.

4. Тус сорудахтаах карточкалар

Оонньуулар уонна оонньуурдар:

1. Тылы сайыннарар остуол оонньуулара.

2. Бодоруһууга үөрэтэр ситуационнай оруолунан оонньуу кэмпилиэгэ.

8. Туһаныллыбыт литература

1. Федеральнай государственнай үөрэх стандарта саха оскуолатыгар : (начаалынай уопсай үөрэхтээһин) – Н.Н.Ситникова, С.С.Семенова, Н.Н.Васильева; Саха Респ. Үөрэӄин м-бэтэ, Саха Респ. Нац. Оскуолаларын чинчийэр науч. Ин-т; - Дьокуускай : Бичик, 2011.

2. Саха тыла : үлэлиир бырагыраама : 1-4 кылаас / Л.В Захарова. – Дьокуускай : Бичик, 2017. – 48с. («Саха оскуолата» систиэмэтэ)

3. Захарова Л.В. Саха тыла. 1 кылаас. Дьокуускай, Бичик, 2019.

4. С.С.Игнатьева Саха тылыгар тестэр:1-4 кылаас- Дьокуускай: Бичик, 2009.

5. Капитонова И.Н., Васильева А.Е. уо.д.а. Дьыктаан уонна аахпыттан суруйуу хомуурунньуга- Дьокуускай: Бичик,2017.

Сыьыарыы

Уорэх предметин уорэтэр- методическай уонна материальнай – техническэй хааччыйыы

6