Radioaktiv yemirilish qonuni.

Qashqadaryo viloyati Muborak tumani 4 – sonli umumiy o’rta ta’lim maktabi Fizika fani o’qituvchisi Sobirov Shohjahon ning Fizika fanidan “Radioaktiv yemirilish qonuni” mavzusida tayyorlagan TAQDIMOTI

MAVZU : RADIOAKTIV YEMIRILISH QONUNI

REJA :

• Radioaktiv nurlar.
• Tabiiy radioaktivlik.
• Radioaktiv yemirilish qonuni.
• Yarim yemirilish davri.
• Aktivlik.
• Radioaktiv elementlar oilasi.

Radioaktiv nurlar.

Fransuz fizigi A.Bekkerel 1896-yilda uran tuzlarida luminessensiya hodisasini o‘rganayotib, g‘aroyib hodisaga duch keldi. Uran tuzini fotoplastinka ustida qoldirgan Bekkerel plastinkani ochganida plastinkaga tuzning surati o‘tib qolganini ko‘rdi. Tajribani bir necha bor takrorlagan Bekkerel, bunday tuzlar qog‘ozdan, yupqa metalldan oson o‘tuvchi, havoni ionlashtiruvchi, luminessensiya hodisasini vujudga keltiruvchi noma’lum nur chiqaradi, degan xulosaga keldi. Ushbu nurlar radioaktiv nurlar (lotincha radius – nur so‘zidan olingan), radioaktiv nurlarni chiqarish esa radioaktivlik deb nomlandi.

Radioaktiv nurlar

Rezerford tajribalar yordamida radioaktiv nurlar bir jinsli emas, balki bir necha nurlardan iborat ekanligini aniqladi. Rasm tekisligiga perpendikulyar yo`nalgan magnit maydondan o`tkazilgan nur uchta: alfa, betta, gamma -nurlarga ajralib ketdi. Ularning birinchisi – geliy yadrosining oqimi, ikkinchisi elektronlar oqimi, uchunchisi esa gamma – kvantlar (fotonlar) oqimidir.

Tabiiy radioaktivlik

Uran radioaktiv nur chiqaradigan yagona element emas. radioaktivlikni har tomonlama chuqur o‘rgangan er-xotin Mariya va Pyer Kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element– poloniy (Po) va radiy  (Ra)larni  ajratib  olish  sharafga  muyassar  bo‘ldilar.  Tabiiy  radioaktiv  elementlar yerning istalgan joyida mavjud. U havoda, suvda, tuproqda, jonli organizmning hujayralarida, oziq-ovqatlarda istalgancha topiladi. Tabiatda eng ko‘p tarqalgan radioaktiv izotoplar 40k, 14C, uran va toriy izotoplari oilasidir.

Tabiiy radioaktivlik

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, radioaktivlik izotopning sof holda yoki biror birikma tarkibiga kirishiga, qanday agregat holatda bo‘lishiga mutlaqo bog‘liq emas. Shu bilan birga, na bosim, na temperatura, na elektr maydon va na magnit maydon tabiiy radioaktivlikka ta’sir ko‘rsata olmaydi. Demak, radioaktivlik yadro ichidagi jarayonlargagina bog‘liq, degan xulosaga kelishdan boshqa ilojimiz yo‘q.

Tabiiy radioaktivlik  deb, nostabil izotoplar

  atomi yadrolarining turli  zarralar  chiqarish  va  energiya  ajratish  bilan  stabil  izotoplarga  aylanishiga  aytiladi.

Radioaktiv yemirilish qonuni

Yadroning radioaktiv nur chiqarish bilan boshqa yadroga aylanishi radioaktiv yemirilish yoki soddagina yemirilish deyiladi. Radioaktiv yemirilgan yadro ona yadro, hosil bo‘lgan yadro esa bola  yadro  deyiladi.  Xo‘sh,  bu  yemirilish  biror  qonunga  bo‘ysunadimi?  Ko‘plab tajribalarning ko‘rsatishicha, qaralayotgan hajmdagi radioaktiv atomlar soni vaqt o‘tishi bilan kamaya boradi. Ba’zi elementlarda bu kamayish minutlar, hatto sekundlar davomida ro‘y bersa, ba’zilarida milliardlab yil davom etadi. Umuman olganda, yadroning yemirilishi tasodify  hodisadir.  Shuning  uchun,  u  yoki  bu  yadroning  berilgan  vaqt  oralig‘ida yemirilishi statistika qonunlariga bo‘ysunadi.

Radioaktiv yemirilish qonuni

Radioaktiv elementning asosiy xarakteristikalaridan bittasi har bir yadroning bir sekund davomida  yemirilish  ehtimoli  bilan  aniqlanadigan  kattalikdir.  U  λ  harfi  bilan   belgilanadi va radioaktiv yemirilish doimiysi deyiladi.Agar boshlang`ich moment t=0 da N 0 ta radioaktiv atom mavjud bo`lsa, t momentda qolgan radioaktiv atomlarning soni quyidagi qonunga muvofiq aniqlanadi.

Bu yerda e~2,72-natural logarifmning asosi. Yuqoridagi ifoda esa radioaktiv yemirilish qonuni deyiladi.

Yarim yemirilish davri

Aktivlik

Radioaktiv elementlar oilasi

Uyga vazifa

• Radioaktiv nurlarni kim aniqlagan?
• Tabiiy radioaktivlik nima?
• Radioaktiv yemirilish qonunini aytib bering.
• Yarim yemirilish davri deb nimaga aytiladi?
• Aktivlik va uning birligi nima?
• Radioaktiv elementlar oilasi qanday elementlar kiradi?

E’TIBORINGIZ UCHUN

RAHMAT!