Разработка по башкирской литературе.

Г.Р.Абдрафиҡова

Башҡорт халыҡ

ижады

донъяһында

Стәрлетамаҡ 2017

Йомаҡтар.

Йомаҡ — халыҡ ижадының иң боронғо жанрҙарының береһе. Йомаҡтар кешеләрҙең, айырыуса балаларҙың, тапҡырлығын һынау һәм зирәклеген үҫтереү сараһы булараҡ ҡулланыла. Йомаҡтар айырым предметтың билдәһен икенсе бер предметҡа, күренешкә күсереү нигеҙендә барлыҡҡа килгән. Шуға күрә улар тормоштағы конкрет предметтар, күренештәр менән бәйләнгән.

«Йомаҡ» атамаһы башҡорт халҡында йомоу һүҙенән килеп сыҡҡан, йәғни йомаҡ - ул уйҙы йомоп, йәшереп әйткән фекер. Татар халҡында ул «табышмаҡ» тигән исем менән йөрөй һәм «тамырын табыу» тигән һүҙ менән аңлатыла. Татар фольклорында ла 20-се быуат баштарына тиклем табышмаҡ менән бер рәттән йомаҡ атамаһы ла киң ҡулланылған. Табышмаҡ атамаһы әзербайжан,төрөкмән, уйғыр,алтай, ә йомаҡ - ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ,ҡумыҡ телдәрендә ҡулланыла. Рус фольклористикаһы иһә “загадка” һүҙенең

килеп сығышын “гадать” һүҙенән сығып аңлата.

ТРАНСПОРТ ТӨРҘӘРЕ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Ат түгел, кешнәмәй, 
Йөҙ аттан кәм эшләмәй. /трактор/ 

Һыу эсә, бесән ашамай, 
Үҙе дүрт аяҡлы. /автомобиль/ 

Балыҡ түгел, ҡош түгел, 
Һыуҙа йөрөй үҙе гел. /пароход/ 

Ҡамыты юҡ, дуғаһы юҡ 
Ҡара атым егеүле. /паровоз/ 

Эй ат саба, ат саба, 
Һығыла билгенәһе, 
Тояҡтары резина, 
Тимерҙән дилбегәһе. /автомобиль/ 

Йә тәрән соҡор ҡаҙый ул, 
Йә бейек өйөм өйә. 
Төҙөүсөләр уны һөйә, 
"Тимер бәһлеүән!” — тиә. /экскаватор/ 

Тимер сысҡан, 
Сүс ҡойроҡ. /самолет/ 

Ҡанаты бар — елпемәй, 
Эсе йылы — ел теймәй. /самолет/ 

Ҡанаты бар, йөнө юҡ, 
Үҙе бара, юлы юҡ. /самолет/ 

Юҡ, мин поезд түгел, 
Ләкин уға оҡшаған. 
Сөнки йөрөйбөҙ беҙ 
Тимер юлдарҙан. /трамвай/ 

Үҙе ура, үҙе һуға, 
Үҙе ҡапсыҡҡа һала. 
Шаулап, гөрләп эшләгәнгә 
Ҡыр матурланып ҡала. /комбайн/ 

Тимер жираф, башы күктә, 
Күп күтәрә көсө күпкә, 

Тонна-тонна йөктәрҙе 

Эләктереп ала ул, 
Балкондарын балҡытып, 
Бейек өйҙәр һала ул. /кран/ 

Ул үҙе шундай көслө, 
Тешле-тешле сүмесле. 
Бер үҙе эшләй ала 
Йөз кешелек эште. /экскаватор/ 

Эйәремә менәләр, 
Өҙәңгемә тибәләр. 
Йөгөртәләр, саптыралар, 
Кәрәк ергә китәләр. /мотоцикл/ 

Арымай, талмай, 
Ат артынан ҡалмай. /арба/ 

Ике күсәр дөнъя кисер. /арба/ 

Ике аяҡлы үгеҙ, 
Маңлайында ҡуш мөгөҙ. /велосипед/ 

Үҙе атта бара, 
Үҙе атлап бара. /велосипед/ 

Үҙе бара, эҙе юҡ, 
Маңлайында күҙе юҡ. /кәмә/ 

Ел өрә - үҙе бара. /елкәнле кәмә/ 

Хайран уның йөрөүе, 
Бик йыраҡтан килүе, 
Ай-һай, уның кешнәүе. 
Аяғында тимере, 
Тамағында күмере, 
Ерҙе ярып килүе. /паровоз, поезд/ 

Уф-уф һулар, 
Уфтанһа ла алып китер, 
Барыр еренә етер. /паровоз, поезд/ 

Ҡылға аҫылына, 
Тимергә таяна. 
Ултыртып саба 
Теләһәң ҡайҙа. /трамвай/

ЙОРТ ХАЙУАНДАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Йомаҡ әйтәм, йомаҡ әйтәм, 
Уны сискән сос булыр, 
Сисәлмәгән тик торор. 

Һаҡалы бар - бабай түгел, 
Бер кемгә лә ағай түгел. 
Тәү ҡарашҡа меҫкен, өтөк, 
Үсектерһәң - китә төкөп. /кәзә/ 

Йылыта, кейендерә, 
Әҙәмде һөйөндөрә. /һарыҡ/ 

Дүртәүҙер аяғы, 
Ҡайсылай ҡолағы, 
Таштан ҡаты тояғы. /ат/ 

Хайран уның йөрөүе, 
Бик йыраҡтан килеүе, 
Ай-һай уның кешнәүе. 
Аяғында тимере, 
Тамағында күмере, 
Ерғе ярып килеүе. /ат/ 

Ишек алдында сүмәлә, 
Аҫтында дүрт бағана, 
Алдында ике һәнәк, 
Артында һепертке. /һыйыр/ 

Ҡуян ҡолаҡлы, ат тояҡлы. /ишәк/ 

Муйыны – дуға, арҡаһы – эйәр. /дөйә/ 

Туны бар – сапаны юҡ, 
Мыйығы бар – һаҡалы юҡ. /бесәй/ 

Арҡаһынан һыпырһаң, 
Күҙҙәре ялт-йолт итә. 
Гел яратып, иркәләп, 
Һөйөп торғанды көтә. /бесәй/ 

Ауыҙы бар – көйшәмәҫ, 
Теше бар – тешләмәҫ, 
Ултырһаң – күтәрер, 
Етәкләһәң – эйәрер. /ат/ 

Ары ла йүгерә Зәпзәки, 
Бире лә йүгерә Зәпзәки. 
Тамаҡ ҡыра Зәпзәки, 
Һаҡал һелкә Зәпзәки. /кәзә/ 

Һәр кистә яландан ҡайта 
Мөңрәй-мөңрәй көтөүҙән. 
Май, ҡаймаҡ яһайҙар уның 
Тәмле ап-аҡ һөтөнән. /һыйыр/ 

Бысраҡ һыуҙа аунай, 
Мырҡ-мырҡ, мырҡылдай. /сусҡа/ 

Йәйен дә, ҡышын да, 
Йылы тунда. /һарыҡ/ 

Бик оҙон мыйыҡтары, 
Күҙҙәре янып тора. 
Сысҡандарҙы аулар өсөн 
Туҡтауһыҙ хәйлә ҡора. /бесәй/

Ишек алдында хужа, 
Сит малдарҙы ул ҡыуа, 
“Һау-һау!” - тиеп ул өрә, 
Барса ерҙә өлгөрә. /көсөк/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Һаҡаллы ул, мөгөҙлө, 
Һанға һуҡмай һис кемде. 
Баҡсаға бик йыш инә, 
Кәбеҫтәне кимерә. /кәзә/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Мендәр өҫтөндә ятыр, 
Йә мейескә ул ҡасыр. 
Көндөҙ әҙерәк серем итеп, 
Төнөн сысҡан ул тотор. /бесәй/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Шып-шым баҫып йөрөй ул, 
Сысҡандарҙы тота ул. 
Һөт эсә лә рәхәтләнеп, 
Мейес башында ята ул. /бесәй/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

ҠЫРАҒАЙ ХАЙУАНДАР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Эй тырыша – кәрәк уға 
Сәтләүектең орлоғо. 
Өйө ағас ҡыуышында, 
Көлтә ҙурлыҡ ҡойроғо. /тейен/ 

Ағас башында туп һымаҡ 
Ул һикереп шаяра, 
Йә тубырсыҡ эҙләп йыя, 
Йә ул сәтләүек яра. 
Имәнгә ҡора өйөн, 
Ниндәй кейек ул? ... /тейен/ 

Ҡойроғо көлтә кеүек, 
Яратҡаны сәтләүек, 
Ҡыуышҡа яһай өйөн, 
Был ни, әлбиттә,… . /тейен/ 

Энәләре күп булһа ла, 
Кейем текмәй был кейек. 
Сәнскеле балаһын да 
Һөйә: ”Йомшағым!”- тиеп. /терпе/ 

Энәһе күп: йөҙләп-меңләп, 
Бер ни тегә алмай йүнләп. /терпе/ 

Борсаҡтай ғына күҙҙәре, 
Морон осо ҡап-ҡара. 
Яҡын килһәң, йоморлана, 
Энәле - тотоп ҡара! 
Кем белә, кем белә, 
Йә әйтегеҙ тиҙ генә. /терпе/ 

Йәйен - урманда батша, 
Ҡышын - ҡарҙан да аҫта. /айыу/ 

Йәйен - һоро, ҡышын - аҡ, 
Ҡыҫҡа ҡойороҡ, шеш ҡолаҡ. /ҡуян/ 

Ерҙе тиштем – йәшәнем, 
Ер өҫтөнә сыҡтым – үлдем. /һуҡыр сысҡан/ 

Йөрөмәй ул буранда, 
Ҡышын йоҡлай урманда, 
Йәйен солоҡ "таҙарта", 
Еләкте лә ярата. /айыу/ 


Ҡылый күҙ, оҙон ҡолаҡ, 
Баҡсаны үтмәй урап, 
Һайлап, кишер кимерә, 
Бигерәк шәп йүгерә. /ҡуян/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ул тегеүсе булмаһа ла 
Энәләр күп йөрөтә, 
Яҡын килһәң - йомарлана, 
Китһәң - йүгереп китә. /терпе/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Урманда йыш тап булыр, 
Мөгөҙҙәре бигерәк ҙур, 
Ат ҡәҙәре кәүҙәһе, 
Һис еткермәй берәүҙе. /мышы/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Йәйгә сыҡһа һөйөнә, 
Һоро тунын кейенә, 
Ҡышын ҡарҙа күренмәй ул - 
Кейенә аҡ кейемгә. /ҡуян/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ҡара морон, һарғылт йөн, 
Көлтә ҡойроҡ, хәйләкәр, 
Тауыҡ итен бик ярата, 
Ялан, урманда йәшәр. /төлкө/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Бәләкәй генә, бик етеҙ, 
Йөнтәҫ ҡойроҡ, ялтыр күҙ, 
Сәтләүекте бик ярата,- 
Кем ағаста? Әйтегеҙ. /тейен/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ҡомда мәҙәк юл ҡалдыра, 
Һыуҙа йөҙә ҡай саҡта, 
Үҙе менән һөйрәп йөрөй 
Үҙенең өйөн йыраҡҡа. /гөбөргәйел/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

ЙОРТ ҠОШТАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Һыуҙа йыуынып алды, 
Өҫтө ҡоро ҡалды. /ҡаҙ/ 

Әсәй көтә был ҡоштарҙы, 
Улар тоя һөйөү, наҙ. 
Бәпкәләрен сығарғанда, 
Шатлығынан бейей ... . /ҡаҙ/ 

-Ҡыт-ҡытыҡ,-ти,-ҡытыҡ,-ти,- 
Тибенеүе ҡыҙыҡ,-ти, 
Әйтеп ҡуймағыҙ яҙыҡ, 
Әлеге ҡош ул-… . /тауыҡ/ 

-Мин барыһын уятам,- тип 
Ҡысҡыра,-кикирикүүүк! 
Бара торған ерегеҙгә 
Һуңлап ҡуймағыҙ берүк! 
Һис кәрәк түгел бәхәс, 
Был булыр инде … . /әтәс/ 

-Ҡаҡ-ҡаҡ,-тиер,-ҡаҡ,-тиер, 
Ниҙер ҡағырға ҡушыр. 
Үҙе ҡанат ҡағып ҡына 
Һыу буйында булашыр. 
Күл, йылғала табыр наҙ 
Ҡыҙыл ситек кейгән … . /ҡаҙ/ 

Башы тараҡ, ҡойроғо ураҡ, 
Ҡысҡыртып борғоһон, уята барыһын. /әтәс/ 

Оса лап-лап, төшә лап-лап, 
Йөҙә шәп-шәп, йөрөй саҡ-саҡ, 
Әкрен атлап, кейеҙен ҡаплап. /өйрәк/ 

Күбеп китһә, көймә кеүек, 
Күпереп бешкән икмәк кеүек, 
Губернский ҡыҙҙар кеүек, 
Ултырыуы мулла кеүек, 
Ҡысҡырыуы торна кеүек?! /күркә/ 

Гөбөр-гөбөр гөбөрә, ҡыҙыл күрһә, ҡабара. /күркә/ 

Тарағы бар - сәсен тарамай, 
Урағы бар – иген урмай. /әтәс/ 

Бәләкәй генә һары йомғаҡ 
Йүгереп йөрөй сиҙәмдә. /себеш/

Бәпкәләрен үләндә 
Эйәртеп йөрөтә ул, 
Оҙон муйын,ҡыҙыл тәпәй, 
Ыҫылдап суҡымаҡсы ул. /ҡаҙ/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Таң атмаҫ борон уяна, 
Ҡанат ҡаға, талпына, 
- Килтере-е-е-п би-и-и-р!- тиеп һөрән һала, 
Баҫып кәртә башына. /әтәс/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ҡыт-ҡыт-ҡыт-ҡыт-ҡыт итә, 
Килгәнебеҙҙе көтә, 
Йомортҡаны алығыҙ! – тип, 
Ул беҙгә хәбәр итә. /тауыҡ/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

ҠОШТАР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Тау-ҡаяны төйәк итә, 
Бер ниҙән тормай өркөп. 
Кемдең уны күргәне бар? 
Ҡош батшаһы ул ... . /бөркөт/ 

Ҡыйыҡ башына йорт ҡуйҙым, 
Ишек-тәҙрәһе асыҡ. 
Яҙҙар еткәс, ҡайтып керҙе 
Ошо йортҡа ... . /сыйырсыҡ/ 

Хужанан да, эттән дә 
Һис тә ҡурҡып тормайҙар. 
Ем һипкәйнем ҡаҙҙарға, 
Килеп ҡунды ... . /турғайҙар/ 

Тәҙрәләремә ҡарап, 
Ҡойма башына баҫҡан. 
- Бөгөн ҡунаҡ көтөгөҙ, - тип 
Шыҡырланы ... . /һайыҫҡан/ 

Ниңә ҡаҙҙар ҡаңғылдашып 
Бәпкәләрен өйөргән? 
Күктә ҡанаттарын йәйеп, 
Бәпкә күҙләй ... . /төйлөгән/ 

Ниңә әле был балалар 
Күккә ҡарап торалар? 
Йылы яҡҡа үтеп китте, 
Ҡаңғылдашып ... . /торналар/ 

Үҙе йомортҡа баҫмай, 
Балаһын да баҡмай. /кәкүк/ 

Ҡулы юҡ, балсыҡ ташый, 
Балтаһы юҡ, өй яһай. /ҡарлуғас/ 

Ҡыҙыл ситектәрен кейгән 
Күк күлдәкле ҡыҙ килгән. 
Күк күлдәк, ҡыҙыл ситекле 
Әйтегеҙсе, кем икән? /күгәрсен/ 

Көндөҙ ул насар күрә. 
Тап бына шуға күрә, 
Үҙ ҡорбанын һағалап, 
Төндә тора самалап. /ябалаҡ/ 

Айырып булмай был ҡоштоң 
Исемен есеменән. 
Һоҡландыра бөтәһен дә 
Аҡтан-аҡ төҫө менән. /аҡҡош/ 

Осоп киләм, осоп киләм, 
Күҙгә эләккәнде тибеп киләм. /бөркөт/ 

Ағас башында бер Ҡолой, 
Көндөҙ йоҡлай, кис олой. /өкө/ 

Торған булһалар ҙа ҡысҡыралар 
Торайыҡ та торайыҡ. /торна/ 

Баҫтырығы оҙон, көлтәһе ҡыҫҡа. /һайыҫҡан/ 

Көндөҙ йоҡлай, төнөн илай. /өкө/ 

Яңғыратып һыу буйҙарын 
Һарай, алһыу таң тыуғас, 
Моңло, дәртле … . /һандуғас/ 

Йылы яҡтан 
Беҙгә килә, 
Ул йылдарҙы 
Һанай белә. 
Был ниндәй ҡош? 
Бирсе әйтеп! /кәкүк/ 

Бар белгәне ҡар ҙа ҡар, 
Бер туҡтауһыҙ ҡар даулар. 
Ниндәй ҡош мохтаж ҡарға? 
Ни булһын инде … . /ҡарға/

Көнө буйы туҡ та туҡ, 
Ағастан ҡорт табып туҡ. 
Ағасты йырған ҡортҡа 
Иң ҙур дошман … . /тумыртҡа/

«Ҡыж-ҡыж » тиеп тауыш бирә, 
Мороно, гүйә, көрәк. 
Йылы яҡтан яҙын ҡайта, 
Ниндәй ҡош, тиһең? ... . /өйрәк/ 

Аяҡтары уның оҙон, 
Әйт, ниндәй ҡош, уйлап торма. 
Яҙын ҡайта көҙөн китә, 
“Тор-райыҡ” тиһә лә … . /торна/ 

Өй артындағы тирәккә 
Ҡайсаҡ ҡунып китә ул. 
Ҡасан ҡунаҡтар килерен 
Беҙгә хәбәр итә ул. /һайыҫҡан/ 

Талға ҡунып, йөҙ төрлө
Йыр йырланы маҡтансыҡ.
Булһа булһын маҡтансыҡ,
Үҙебеҙгә бик танһыҡ. /сыйырсыҡ/

Һайлап алып ҡыу ағасты 
Көнө буйы туҡылдар, 
Ҡорттан һаҡлай ағастарҙы,- 
Ә исеме кем булыр? /тумыртҡа/
(Ғүмәр Ғайсин) 

"Шыҡырыҡ-шыҡырыҡ!" - һөрән һала,- 
Нимә икән ул тапҡан? 
Аҡлы-ҡаралы кәүҙәле,- 
Ул ҡош була - ... . /һайыҫҡан/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ҡатыҡты ла ул эсмәйҙер, 
Эсмәйҙер ул һис тә һөт, 
- Һөҙ һ-ө-ө-өт! - тип оҙаҡ өндәй 
Тажлы башлы ҡош ... . /һөҙһөт/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ауыр йөк һөйрәгән һымаҡ, 
- Тар-р-р-т!- та, - Тар-р-р-т!- ярҙам һорай, 
Тыныс төбәкте ярата, 
Был ҡош булалыр ... . /тартай/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Көндөҙ яратҡан урыны 
Ҡоро ағаста - аулаҡ, 
Төн етте ниһә һунар итә 
Бесәй башлы ... . /ябалаҡ/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Иң моңло йырҙы тыңлата 
Беҙгә, йәмле яҙ булғас, 

Барса кеше бирелеп тыңлай, 
Ул ҡош була ... . /һандуғас/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Моңло итеп ул саҡыра, 
Күренеп бармай бик үк, 
Кә-күк, кә-күк,- тигән һүҙен 
Ҡабатлай оҙаҡ ... . /кәкүк/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Йәй көнөндә бер ҡош күрәң 
Туҡтап, ҡанат елпегән, 
Сысҡан аулай, йә сиңерткә, 
Ул ҡош була ... . /төйлөгән/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Һауала ул батша инде, 
Саңҡып бирә ул тауыш, 
Бөрйән башҡортоноң ҡошо, 
Ул булалыр ... . /ҡарағош/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ағас башында ояһы, 
Йәйен-ҡышын ҡар даулай, 
Ҡарауһыҙ ҡалдырһаң әгәр, 
Себештәрҙән күҙ алмай. /ҡарға/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ҡанатлы ла ҡолаҡлы, 
Төнөн генә оса ул, 
Ҡош тип әйтеп булмай уны,- 
Ниндәй хайуан була ул? /ярғанат/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

БӨЖӘКТӘР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Йоҡонан тора иртә, 
Үҙен-үҙе һикертә. 
Йәйен уйнап үткәрә 
Сырылдауыҡ ... . /сиңерткә/ 

Матур итеп селтәр үрҙе 
Кешеләрҙән күрмәксе. 
Аҫҡа табан төштө китте 
Селтәр буйлап ... . /үрмәксе/ 

Бесәнлектә бер көршәкте 
Ҡарап торғас бик оҙаҡ 
Салғым менән тейеү булды – 
Һырып алды ... . /һағыҙаҡ/ 

Ҡап-ҡаранғы бүлмәлә 
Селтәр бәйләй ҡыҙ бала. /бал ҡорто/ 

Бейек тауға менәләр, 
Тоҡтар йөкмәп киләләр. /ҡырмыҫҡа/ 

Деү-деү, деү итә – дуғаға ҡуна, 
Сей-сей, сей итә – ситәнгә ҡуна. /күгәүен/ 

Беҙелдәп оса ла семетеп ала, 
Ул семеткән ерҙә ҡан ҡала. /серәкәй/ 

Бал ҡортона бик оҡшаған, 
Тик саҡһа, саға елле! 
Шул бөжәктекеләй, тиҙәр, 
Ҡыҙҙарҙың нәҙек биле. /һағыҙаҡ/ 

Гөжләп тора өй-йорттары, 
Ҡупҡан һуң ниндәй ғауға? 
Хәүеф килһә, күмәкләшеп, 
Дәррәү сығалар яуға. /ҡырмыҫҡалар/ 

Нисек итеп биҙмәйҙәр, 
Бер туҡтауһыҙ безләйҙәр. 
Безләшеп, улар беҙгә 
Сәскәнән бал эҙләйҙәр. /бал ҡорто/ 

ТӘБИҒӘТ КҮРЕНЕШТӘРЕ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Әй, малайҙар! Әй, ҡыҙҙар! 
Ҡойҙоғоҙмо ҡоймаҡтар? 
Килегеҙ, әйҙә, ултырығыҙ, 
Табышайыҡ йомаҡтар. 
(Ғүмәр Ғайсин)

Йәйен томра эҫелә 
Күгәреп болоттар килһә, 
Тамсылар булып тамыр, 
Был ни була? Был ... . /ямғыр/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Күктән яуа ынйылай, 
Үҙе ап-аҡ, мамыҡтай, 
Аяҡ баҫһаң - шығырҙай, 
Ул ҡыштың йырын йырлай. /ҡар/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ағастарға ул ҡунған, 
Ап-аҡ ҡар һымаҡ булған, 
Анау урман әкиәттәге 
Көмөш аҡ урман булған. /бәҫ/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ҡыш көнө генә яуа, 
Сафланып ҡала һауа, 
Атлағанда шығыр-шығыр 
Эҙҙәрҙе уйып ала. /ҡар/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ап-аҡ ҡына, шәкәр түгел, 
Йылыға иреп бара. 
Ҡышын ерҙе ҡаплап ала, 
Йомшаҡ ҡына, тотоп ҡара. /ҡар/ 

Эй, ыжғыра, асыулана, 
Үкерә, ярһый, өрә. 
Кеше йөрөй алмаһын, тип, 
Ҡарҙарҙы юлға өйә. /буран/ 

Өшөттөрә, туңдыра – 
Үҙе күренмәй күҙгә. 
Ҡайсаҡ ул йүгерттерә, 
Йылы тунды кейҙерә. /һыуыҡ/ 

Аҡ мунсаҡ төшөп ҡалды, 
Ай күрҙе, ҡояш алды. /ысыҡ/ 

Осоп китә, йөҙөп китә, 
Ваҡыт еткәс, иреп бөтә. /ҡар/ 

Йондоҙ булып ҡойола, 
Мамыҡ булып йыйыла. 
Ел булһа, оса, 
Яҙ булһа, ҡаса. /ҡар/ 

Үкерә лә ҡотора, 
бөтә ерҙе тултыра. /буран/ 

Күктән килде, ергә китте. /ямғыр/ 

Ялт-йолт ялтырай, 
Ерҙең өҫтө ҡалтырай. /йәшен/ 

Тау арҡылы уҡ аттым, 
Атҡан уғым юғалттым. /йондоҙ атылыу/ 

Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ тәҙрә ҡаға. /ел/ 

Аяғы юҡ, ҡулы юҡ, 
Һөйләшергә теле юҡ, 
Ҡояш кеүек нуры юҡ, 
Күрергә күҙе юҡ, 
Һис етмәгән ере юҡ. /ел/ 

Уты юҡ, төтөнө бар. /томан/ 

Таҫмаларым йыуам да, 
Киптерәмен дуғамда. /йәйғор/ 

Ишек алды таш була, 
Өйгә инһә, һыу була. /боҙ/ 

Ишектән керер, түргә уҙыр. /һыуыҡ/ 

Аҡ булһа ла, һөт түгел, 
Күп булһа ла, йөк түгел. 
Һыу буйында ярала, 
Ҡояш сыҡһа, тарала. /томан/

Йәшенегеҙ, ти, тиҙерәк, 
Ҡурҡыныс минең утым. 
Ҡаялағы бөркөттөң дә 
Алам да ҡуям ҡотон. /йәшен/ 

Иретһәң, һыу була, 
Ҡайнатһаң, быу була. /ҡар/ 

Мин дә эй күшегеп бөттөм, 
Урман-ҡырҙар күшекте. 
Күк күкрәүен ер аҫтында 
Һуҡыр сысҡан ишетте. /ямғыр/ 

Ямғыр тынды, ҡояш сыҡты, 
Ҡалҡты күктә ҙур күпер. 
Шул күперҙең бөтә төҫөн 
Айыра ала тик өлгөр. /йәйғор/ 

Көндөҙ йоҡлай, төндә илай. /ысыҡ/ 

Ҡыш буйы ятты - ятты ла, 
яҙын тороп сапты. /ҡар/ 

Аҡ бабай, аҡ бабай, 
Аҡ туныңды ҡаҡ, бабай. /ҡар/ 

Утта янмай, һыуҙа батмай. /боҙ/ 

Сәстәремде тағатып 
Йөрөй нисек иренмәй? 
Әллә уйнай йәшенмәк, 
Үҙе ҡайҙа? Күренмәй. /ел/

ЙӘШЕЛСӘЛӘР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Йәшелсә - витаминдар, 
Ашайым да ҡуямым. 
Йәшелсәләр хаҡында мин 
Һеҙгә йомаҡ ҡоямын. 

Бер-береһенән уҙышып 
Үҫәләр гел бер өйҙә. 
Өйҙәрен төп тип атайым, 
Сығалар өйҙән көҙгә. /картуф/ 

Ҡыяҡтары йәм-йәшел дә, 
Һап-һары уның башы. 
Ашнаҡсыны илатһа ла, 
Их, тәмләй ул һәр ашты. /һуған/ 

Ҡып-ҡыҙыл ғына күлдәкте 
Ҡайҙан ала ... ? 
Күлдәге матур булғас ни, 
Уға хатта ер аҫтында 
Һис күңелһеҙ түгелдер. /сөгөлдөр/ 

Ерҙән ҡаҙып алалар, 
Аш, бәлешкә һалалар. 
Көлгә күмә малайҙар, 
Иҙеп ашай бабайҙар. /картуф/ 

Миңә оҡшай ҡурғаны, 
Кетерләп үк торғаны, 
Маҡтап бөтөргөһөҙ, уф! 
Нимә ашайым? … . /картуф/ 

Әбей түгел, бабай түгел, 
Үҙе ҡат-ҡат тун кейә, 
Һыуҙар һибеп үҫтерәбеҙ- 
Ул дымлы ерҙе һөйә. 
Йәшкелтем һәм аҡ төҫтә, 
Шытырлап тора тештә, 
Ә исеме - ... . /кәбеҫтә/ 

Тәҙрәһе юҡ, ишеге юҡ, 
Эсе тулы халыҡ. /ҡыяр/ 

Ер аҫтында алтын ҡаҙыҡ. /кишер/ 

Ҡат-ҡат тунлы, 
Ҡарыш буйлы. /кәбеҫтә/ 

Бабай ҡат-ҡат тун кейгән, 
Сисендерһәң – иларһың. /һуған/ 

Үҙе генә ашалмай, 
Унан башҡа аш бармай. /һуған/ 

Келәте бар, малы юҡ, 
Балаһының һаны юҡ. /ҡыяр/ 

Үҙе һимеҙ – майы юҡ, 
Тиреһе ҡалын – йөнө юҡ. /шалҡан/ 

Йәшкелт аҡһыл төҫтә ул, 
Ҡатлы-ҡатлы күлдәкле, 
Әсәй турап ашҡа һала, 
Ашағанда бик тәмле. /кәбеҫтә/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ҡуян бик ярата икән 
Ул ҡыҙыл йәшелсәне, 
Ҡыш көнөндә Ҡар-бабайҙың 
Танауы ул - беләһеңме? /кишер/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Әрсей ҡалһаң, йәһәт кенә 
Күҙ йәштәрен ағыҙа. 
Уны ашаһаң сирләмәйһең,- 
Кәрәк түгел дарыу ҙа. /һуған/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Йоморо уның кәүҙәһе, 
Унан аштар бик тәмле, 
Әйт әле, һин, әйт әле,- 
Был нимә ул? /бәрәңге/
(Ғүмәр Ғайсин) 

Әй,малайҙар,әй,ҡыҙҙар! 
Оҡшанымы йомаҡтар?

ЭШ ҠОРАЛДАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Түтәлдерҙе ҡаҙып бөткәс, 
Мыштырлап оҙаҡ торма. 
Эшкә тотон йәһәт кенә 
Ҡулыңа алып… . /тырма/ 

Бесән ҡалай ныҡ кипкән, 
Йыйырға ваҡыт еткән. 
Ҡарап торма,тик торма, 
Йә,ҡулыңа тот … . /тырма/ 

Был ҡоралды сабый саҡтан 
Ҡулда тоторға кәрәк. 
Ғүмер буйы бары файҙа 
Бирә кешегә… . /көрәк/ 

Ҡар көрәргә 
Булһа кәрәк, 
Нимә кәрәк? 
Дөрөҫ! ... . /көрәк/ 

“Т” хәрефенә оҡшаш был 
Оҫтаға кәрәк ҡорал. 
Һыры бар урау-урау, 
Был нимә? Был бит ... . /бырау/ 

Әй, күп тә һуң тештәре! 
Әй, күп тә һуң эштәре! 
Ағасты «ашай-ашай», 
Төрлө әйберҙәр яһай. /бысҡы/ 

Нисек кенә бәйләп тотма, 
Ятҡырып булмай тоҡта. 
Барыбер сыға тишеп, 
Уның исеме нисек? /беҙ/ 

Был ҡорал менән 
Шымартып алғас, 
Ял итеп ҡала 
Ҡытыршы ағас. 
Түңәрәкләнеп 
Оса юнысҡы, 
Оҫта ҡулында 
Нимә ул? /йышҡы/

ЙЫЛ МИҘГЕЛДӘРЕ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Ҡар иреп,ер күренер, 
Һайрар ҡоштар ҙа килер, 
Йәшел үләндәр үҫер,- 
Был ниндәй ваҡыт етер? /яҙ/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Көндәр бигерәк эҫелер, 
Еләктәр ҙә бешәлер. 
Көн дә беҙ һыу инәбеҙ,- 
Ниндәй ваҡыт? Әйт әле. /йәй/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ағастарҙан, һарғайып, 
Япраҡтар ергә төшә. 
Баландар ҡыҙарып бешә,- 
Был ниндәй ваҡыт етә? /көҙ/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Көндәре һыуыҡ булыр, 
Ерҙең өҫтө аҡ булыр, 
Балалар санала шыуыр,- 
Был ниндәй ваҡыт булыр? /ҡыш/ 
(Ғүмәр Ғайсин) 

Ҡара ерҙең өҫтөнә 
Ҡаҙ мамығын кем һипкән? 
Аҡ юрғанды кем теккән, 
Ап-аҡ ондо кем һипкән? /ҡыш/ 

Бабайым килә һағынып, 
Аҡ толобон ябынып. /ҡыш/ 

Аҡ бабай, аҡ бабай, 
Аҡ туныңды ҡаҡ бабай. /ҡыш/ 

Битеңде алландырыр, 
Өҫтөңдө ҡарландырыр. /ҡыш/ 

Ҡурыштыра, бөрөштөрә, 
Ике ҡулды һуғыштыра. /ҡыш/ 

Аҡ юрғанын ташлай, 
Һыртын аса башлай. /яҙ/ 

Ҡара мыйыҡлы еҙнәм 
Һағынып-һағынып килгән. /яҙ/ 

Аҡ юрғаным алып ҡуйҙым, 
Йәшел юрғаным йәйеп ҡуйҙым. /яҙ/ 

Йәшел елән йәйепҡуйҙы, 
Бар ҡайғыны алып ҡуйҙы. /йәй/ 

Кейгән кейеменең биҙәге 
Бар донъяны биҙәне. /йәй/ 

Үҙе илай, үҙе һыйлай. /көҙ/ 

Ашай ҙа ашай, 
Илай ҙа илай, 
Бала-сағаны 
Өйгә ҡыуалай. /көҙ/ 

Үҙе туҡ кеүек, 
Ҡайғыһы юҡ кеүек, 
Илай башлаһа – 
Туҡтамай. /көҙ/ 

Ҡарҙар ирене, 
Һыуҙар йүгерҙе, 
Илап йылғалар, 
Йәштәр түгелде. 
Көндәр оҙая, 
Төндәр ҡыҫҡара, 
Был ҡайһы ваҡыт, 
Йә, әйтеп ҡара? /яҙ/ 
(Ғ.Туҡай) 

Ашлыҡтар үҫте, 
Башаҡтар беште, 
Ҡояш бешерә, 
Тиргә төшөрә. 
Халыҡ ашыға, 
Китә баҫыуға, 
Игенен ура - 
Был ҡай саҡ була? /йәй/ 
(Ғ.Туҡай) 

АҒАСТАР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Йәшел төҫлө кейемдәрен 
Кейеп тора ағайҙар. 
Йәйҙәр үтә, көҙҙәр үтә - 
Һис бер уны һалмайҙар. /шыршы/ 

Бер ағаста мең ҡара. /муйыл/ 

Уңмай көндә - ҡояшта, 
Йәшел була ул ҡыш та. 
Оҙон буйлы бер ағай – 
Күпте күргән ... . /ҡарағай/ 

Ул хас бойҙай орлоғо – 
Шундай ғына ҙурлығы. 
Етһен әле йәй генә - 
Ул япраҡҡа әүерелә. /бөрө/ 

Суҡ толомло, аҡ һынлы, 
Гел һөйкөмлө, яғымлы. 
Сағылда табып яйын 
Сәләмләй килгән һайын. /ҡайын/ 

Йәй ҙә йәшел, ҡыш та йәшел 
Тауҙа ла, урманда ла. 
Ултыра уртала илап 
Ҡыш байрам ҡорғанда ла. /шыршы/ 

Йәм-йәшел йәйен,ҡышын да, 
Энәһе күп ботаҡта. 
Ул төҙәнә беҙгә килеп 
Яңы йылда ҡунаҡҡа. /шыршы/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Майҙа ап-аҡ күлдәкле, 
Унан йәшеллек кейә. 
Ҡарайғас шул күлдәге, 
Башҡайын түбән эйә. /муйыл/ 

Гел бейеккә, гел киңлеккә әйҙәр, 
Йәмле булыр унан өйҙәр-өйҙәр, 
Өй аҫтына һалһаң, йөҙ йыл түҙәр, 
Ныҡ кешене уның кеүек тиҙәр. /имән/ 

Күлдәктәре аҡ ҡына, 
Бөҙрә уның сәстәре. 
Бысаҡ тейҙеме яҙын, 
Сәсрәп сыға йәштәре. 
Тик яраламаһын һис кем 
Матур йәшел дуҫҡайын. 
Урман булып шаулаһын 
Беҙҙең ерҙә аҡ. /ҡайын/ 

Аҡ кейемен кейгән 
Йәшел суғын элгән. /ҡайын/ 

Ирендәрҙе күгәртә, 
Ҡан баҫымын үҙгәртә. 
Яҙын, әйтерһең, кәләш, 
Көҙөн – көп-көрән ... . /миләш/ 

Урамдарҙа йәй бураны, 
Ап-аҡ иткән йорт-ҡураны. /тирәктәр/

ЕМЕШ-ЕЛӘКТӘР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР

Алма тиһәң, алма түгел, 
Ҡыяр тиһәң - түңәрәк. /киви/ 

Сәскәһе ап-аҡ, емеше ҡыҙыл, 
Ҡыҙарып беште, ергә төштө. /алма/ 

Эсе ҡыҙыл, тышы ҡара, 
Ышанмаһаң, ашап ҡара. /ҡарағат/ 

Кәкре ҡайын аҫтында, 
Ҡан тамсылап ултыра. /ҡурай еләге/ 

Үләндәрҙә ҡыҙарып бешер, 
Һабағын бөгөп, ергә төшөр. /ер еләге/ 

Лампочкаға бик оҡшаған 
Татлы был емеш. 
Исемен әйтһәң, һиңә лә 
Сығарам өлөш! /груша/ 

"Бал”лы ижеге булһа ла, 
Һис тә түгел ул татлы. 
Миләшкә оҡшаш емештең, 
Йә, исемен кем тапты? /балан/ 

“Алма” тиһәң, алалар. 
Нимә һуң ул, балалар? /алма/ 

Ҡыҙыл төймә таптым, 
Ауыҙыма ҡаптым. /ер еләге/ 

Үҙе ҡып-ҡыҙыл, 
Күлдәге йәм-йәшел. /ер еләге/ 

Оҙон ҡурай үләндәр, 
Ҡыҙыл алҡа элгәндәр. /ҡурай еләге/ 

Түңәрәк-түңәрәк шар кеүек, 
Ҡыҙыл-ҡыҙыл ҡан кеүек, 
Әсе лә, татлы ла, 
Йотайым тиһәң, ташлы ла. /сейә/

ҺӨНӘРҘӘР ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Шым йөрөй еңел баҫып, 
Мылтығын алған аҫып, 
Шулай һунар итә ул, 
Ул кеше кем була ул? /һунарсы/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Ҡармаҡ алып ҡулына 
Китә йылға буйына, 
Көн оҙон тик ултыра, 
Сабаҡ,суртандар тота. /балыҡсы/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Атҡа атланып һыбай 
Һыҙғыра йә ул йырлай, 
Үҙе төшмәй эйәрҙән, 
Эте уға эйәргән. /көтөүсе/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Иртүк тороп фермаға 
Йүгерә атлай бара, 
Аҡ халатын кейеп алып 
Кем әле һыйыр һауа? /һауынсы/ 
(Ғүмәр Ғайсин)

Тыпыр-тыпыр, тыпыр-тыпыр... 
Һикереп йөрөй туптай. 
Ҡош ҡанатылай ҡулдары, 
Күҙҙәре яна уттай. /бейеүсе/ 

Эшем күп шул - хат ташыйым 
Өйҙәрҙән өйгә кереп. 
Ҡаршы сығып алалар, 
Минең килгәнде күреп. /хат ташыусы/ 

Хат , газета-журналдарҙы 
Ул бар өйгә тарата. 
Пенсия биргәнгә күрә, 
Бар өлкәндәр ярата. /хат ташыусы/ 

Тәмле аштар бешерә, 
Аш-һыуы төшкә керә. 
Әйтегеҙсе, кем һуң шулай 
Барыбыҙҙы ла һыйлай? /ашнаҡсы/ 

Ут менән көрәшәбеҙ беҙ, 
Шуға көслө, ҡыйыубыҙ. 
Бар кешегә кәрәк һөнәр – 
Әйтегеҙсе, беҙ кемдәр? /янғын һүндереүселәр/ 

Беҙ бик иртә торабыҙ, 
Алдыбыҙҙа - юлыбыҙ. 
Барығыҙҙы ла йыйып, 
Кәрәк ергә илтербеҙ. /автобус йөрөтөүсе/ 

Уҡырға ла өйрәтә, 
Яҙырға ла өйрәтә. 
Уны белә һәр кеше, 
Ул була … . /уҡытыусы/ 

Ул ҡалалар төҙөй 
Ҡағыҙҙа йылдар буйы. 
Хыялы һәм оҫта ҡулы 
Бүләк итә өй туйы. /архитектор/ 

Быяла күҙен көйләй ҙә 
Бер генә йомоп ала – 
Һеҙҙе иҫтә ҡалдыра. 
Аңлатығыҙ, был эште 
Кем бик оҫта башҡара? /фотограф/ 

Сәскә араһында үтә 
Уның бөтә көндәре. 
Матурлыҡ биҙәй дөнъяны - 
Гөлдәр оҡшай һәр кемгә. /баҡсасы/

АҢ-БЕЛЕМ, УҠЫУ-ЯҘЫУ, УҠЫУ ӘСБАПТАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Бер байлыҡ бар − янмай, 
Ҡараҡ та урлай алмай, 
Төшөп тә юғалмай. /белем/ 

Аҡыллы сәсә барыр, 
Аҡылһыҙ йыя барыр. /белем/ 

Әйтермен − минән китер, 
Тыңламаһаң − һинән китер./һүҙ/ 

Аҡсаһыҙ инәһең, 
Хазина алып сығаһың. /мәктәп/ 

Ҡат-ҡат ҡатлама, 
Аҡылың булһа, ташлама. /китап/ 

Ағас түгел - япраҡлы, 
Тун түгел – тегелгән. /китап/ 

Өнһөҙ, йәнһеҙ − иң яҡын дуҫ. /китап/ 

Шишмә түгел, әммә үҙен 
"Белем шишмәһе” тиҙәр. 
Бик белемле булғың килһә, 
Ҡулдан төшмәһен, тиҙәр. /китап/ 

Орлоғо ҡара,ере аҡ, 
Ҡул менән сәсәләр, 
Күҙ менән йыялар. /яҙыу, уҡыу/ 

Бишәү сәсә, берәү йыя. /яҙыу, уҡыу/ 

Иген сәсте биш малай, 
Урҙылар ике ағай. /яҙыу, уҡыу/ 

Ҡул менән сәсәһең, 
Күҙ менән йыяһың. /яҙыу, уҡыу/ 

Аҡ ерҙә эҙ һалған, 
Эҙ ҡалмаған, һүҙ ҡалған. /яҙыу/ 

Ҡалаһы бар, халҡы юҡ, 
Дингеҙе бар, һыуы юҡ. /карта/ 

Ямауы бар, йөйө юҡ. /карта/ 

Бабай бүреге йөҙ ямау. /глобус/ 

Тимер ҡоҙоҡ, оҙон ҡойроҡ, бирә бойороҡ. /ручка/ 

Үҙе уҡый белмәһә лә, 
Ғүмер буйы яҙыша. /ручка/ 

Ҡулланған һайын, 
Ҡыҫҡара бара. 
Ҡыҫҡарған һайын, 
Оҫтара бара. /ҡәләм/ 

Оҙон, йоҡа, төп-төҙ ул, 
Билдәләй ул иң төҙ юл. 
Юлдарҙың оҙонлоғон 
Беләм һанап һыҙығын. /линейка/ 

Ишекле, тәҙрәһеҙ 
Тап-тар өйҙә йәшәйҙәр. 
Әҙерләгәндә дәрес 
Сиратлашып эшләйҙәр. /пенал, ручка-ҡәләмдәр/ 

Торалар бергә бер йортта, 
Төрлөһө төрлө төҫтә. 
Аҡ ҡығыҙҙа бер ҡул йөрөтә 
Төрлөһөн төрлө эшкә. /төҫлө ҡәләмдәр/

МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР 

Таҡыя башын тубайтып, 
Үҙе урманда үҫә. 
Елкендереп күңелде, 
Йәшен-ҡартын бейетә. 
Наҙлы моңло был ҡорал 
Ниндәй исем йөрөтә? /ҡурай/ 

Ҡырҙа үҫкән бер бала 
Өйгә килеп моң һала. /ҡурай/ 

Бәләкәй генә көпшәлә 
Уйылғандар тишектәр. 
Моңло тауыш сығарһа, 
Бейеп китә ситектәр. /ҡурай/ 

Үҙе үҫемлек, 
Унан да моңло нәмә юҡ. /ҡурай/ 

Ҡарар күҙгә ҙур түгел, 
Киләсәге ҙур уның. /ҡумыҙ/ 

Кире кәпәс кире һикерә. /ҡумыҙ/ 

Туҡмағанды ярата, 
Бик дәртле көй тарата: 
Тра-та-та-та! Тра-та-та! /барабан/ 

Эсе ҡыуыш, 
Даңғылдарға уны ҡуш./барабан/ 

Йәнле йәнһеҙҙе ҡыйнай, 
Йәнһеҙ ҡысҡырып илай. /барабан/ 

Сирткән һайын терт итә, 
Шунда уҡ йырлап китә. /мандолина/ 

Телдәре күп булғанғалыр, 
Көй һуҙа моңло итеп. 
Яратам уны шуға мин, 
Тыңлайым иҫем китеп. /гармун/ 

Тартыла ла һуҙыла, 
Бар донъяға моң һала. /гармун/ 

Ауыҙы юҡ, күп телле, 
Дәртләндермәй һуң кемде? /гармун/ 

Бармаҡ менән баҫалар, 
Уйнап күңел асалар. /пианино/ 

Тейһәң, илаған, 
Тауышы халыҡҡа уйнаған. 
Эсендә эсәге бар, 
Тышында түшәге бар. /думбыра/ 

Ҡолағы – ҡойроҡ осонда, 
Эсәге – кендек өҫтөндә, 
Тейһәң, илай. /думбыра/ 

Ебенә тейһәң, илаған, 
Тауышы матур сыңлаған. 
Өҫтөндә эсәге бар, 
Аҫтында түшәге бар. /скрипка/

ЙОРТ ЙЫҺАЗДАРЫ ТУРАҺЫНДА ЙОМАҠТАР

Ауыҙы юҡ, теле юҡ, 
Һөйләмәгән көнө юҡ. 
Бер ҙә тынып тормай ул, 
Һөйләп туйғас, йырлай ул. /радио/ 

Яҡын итә йыраҡты, 
Күп тапҡырға ҙурайтып. 
Астроном ағайҙар 
Шуның аша ҡарайҙар. /телескоп/ 


Теле юҡ-һүҙе бар. 
Күҙе юҡ-күрһәтә, 
Бар нәмәне өйрәтә. /телевизор/ 

Күҙгә күренмәй, 
Бик шәп йүгерә, 
Һүндерһәң-һүнә, 
Яндырһаң-яна, 
Тотонһаң-үлтерә. /электр тогы/ 

Ҡумта эсендә кеше, 
Йырлау, һөйләүҙә эше. /радио/ 

Кер кипкәнде тора көтөп, 
Яңылыш тейһәң – ала өтөп. /үтек/

Ҡумта эсендә кеше, йырлау, һөйләүҙә эше.

/телевизор/ 

Көн йөрөй, төн йөрөй,
Бер атлам да ер китмәй. /сәғәт/ 

Мәҡәлдәр.

Мәҡәлдәрҙә халыҡ үҙенең быуаттан-быуатҡа һуҙылған тормош тәжрибәһен, тапҡыр аҡылын, яҡшылыҡҡа булған ынтылышын сағылдырған. Улар тормошта осрай торған күренештәрҙе күҙәтеү нигеҙендә барлыҡҡа килгәндәр. Афористик жанрҙар үҙҙәренең тәбиғәте менән күп яҡлы, улар халыҡтың һөйләү телмәрен биҙәү, уның тыңлаусыға тәьҫир көсөн арттырыу өсөн ҡулланылалар.
Мәҡәл — халыҡ ижадында тормош тәжрибәһенән сығып, ыҡсым ғына итеп әйтелгән тәрән мәғәнәле тапҡыр һүҙ.

АҢ-БЕЛЕМ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Белемле ҡыҙ - бирнәле ҡыҙ 
Белемлегә йот юҡ, белемһеҙгә ҡот юҡ. 
Белмәгәндең беләге тыныс. 
Белмәү ғәйеп түгел, белергә теләмәү - ғәйеп 
Белгән белгәнен эшләр, белмәгән беләген тешләр. 
Белгән — юлда, белмәгән — түрҙә. 
Белгәнгә — ер, белмәгәнгә — гүр. 
Белмәгән белер, белмәгәндән көлөр. 
Белмәгән эшкә ҡатышма. 
Белмәгән эштән шайтан көлгән. 
Белмәгәндең беләге тыныс, белгәндең ике ҡулына ла көс. 
Белмәгәндең беләге тыныс, белгәндең йөрәге тыныс. 
Белгәнгә — яңылыш, белмәгәнгә — нағыш. 
Көслө кеше берҙе еңер, белемле кеше меңде еңер. 
Белемле кеше юғалмаҫ.

ХЕҘМӘТ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Һөнәрленең ҡулы алтын. 
Ҡулың оҫта булһын, һүҙең ҡыҫҡа булһын. 
Ҡулы белгән бал ашар. 
Сәмле эш - йәмле эш. 
Белгән белгәнен эшләр, белмәгән беләген тешләр. 
Эшһеҙ кеше - көсһөҙ кеше. 
Буй эшләмәй, ҡул эшләй. 
Эше барҙың ашы бар. 
Ҡалған эшкә ҡар яуыр. 
Ете ҡат үлсә, бер ҡат киҫ. 
Кем эшләмәй, шул ашамай. 
Эшләгәнең кешегә, өйрәнгәнең үҙеңә. 
Аҙ һөйлә, күп эшлә. 
Тырышҡан табыр, ташҡа ҡаҙаҡ ҡағыр. 
Эшең һәм аҡылың барҙа һаулығыңа үлем булмаҫ. 
Эшләгән - тапҡан, ауыҙына ҡапҡан. 
Эшләгәнгә эш ҡарышмай. 
Эш араһында эш бөтә. 
Эш белмәгән эш өҫтөндә үлгән. 
Эш белмәйенсә, аҡыл белмәҫһең. 
Эш беләктә түгел, йөрәктә. 
Эш бөтмәй йән тынмай. 
Эш иплене ярата. 
Эш кемдеке — беләк шуныҡы. 
Эш кешене кеше итер. 
Эш менән үткән ғүмер — алтын ғүмер. 

Эш оҫтаһынан ҡурҡа. 
Эш үҙе өйрәтә. 
Эш һөйгәнде ил һөйгән. 
Эш һөйгәндең дәрәжәһе артыр, эшлекһеҙлек боҙоҡлоҡҡа тартыр. 
Эш һөймәгән көн итмәҫ (күрмәҫ). 
Эш һөймәҫте ил һөймәҫ. 
Эш эшләгән интекмәҫ, эшләмәгән көн итмәҫ! 
Эш эшләнгәс — ирмәк, бөтмәй ҡалһа — имгәк. 
Эш яратҡан — уңған, яратмаған — туңған. 
Эше барҙың ашы бар, эше юҡтың ашы юҡ. 
Эше ҡаты, икмәге татлы. 
Эше юҡтың ҡәҙере юҡ, ҡәҙере юҡтың ҡәбере юҡ. 
Эшең бер булһын, берәгәйле булһын. 
Эшең булһа йөҙ, туҡлыҡлы килер көҙ. 
Эшең кире китһә, эше алға барғанға кәңәш ит. 
Эшең ҡаты булһа, тешеңә йомшаҡ булыр. 
Эшең теүәл булмаһа, кешегә күрһәтмә. 
Эшеңде башлар алдынан аҙағын уйла. 
Эшеңде кешегә тапшырма. 
Эшеңде эш иткәс кенә маҡтан. 
Эшкә теләк булһа, беләк сыҙар. 
Эшкә ялҡау (бала) һабаҡҡа аңҡау булыр. 
Эшкә булһа — «алла, башым», ашҡа булһа — «ҡайҙа ҡашығым?» 
Эшләгәндә йөрәгең елкенһен, ашағанда ҡолағың һелкенһен 
Эшләгәндән кеше үлмәй. 
Эшләмәй тамаҡ туймай. 
Эшләмәйенсә ашап булмай, ашамаһаң йәшәп булмай. 
Эшләнгән эш иргә ҡот, яҡшы эшләнһә, илгә ҡот. 
Эшләргә иренгән — ашарға тилмергән.

ТЕЛ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Теле ямандың көнө яман. 
Һөйҙөргән дә тел, биҙҙергән дә тел. 
Телдең күрке - һүҙ. 
Татлы тел таш ярыр. 
Теле барҙың иле бар. 
Теле оҫта, ҡулы ҡыҫҡа. 
Тел менән тирмән тарттырып, онло булып булмай. 
Тел менән һөйләгәнсе, ҡул менән эшләп күрһәт 
Тел һөйләй, ҡул эшләй. 
Телеңдән килгән ҡулыңдан килһен. 
Телең һөйләһен, ҡулың эшләһен. 
Телеңде бәйләп ҡуй ҙа, ҡулыңды эшкә ҡуш. 
Телеңә таянма, көсөңә таян, көсөңә таянма, эшеңә таян. 

Теленең өҫтө - һөт, аҫты - ҡорт. 
Телеңә урын тапмаһаң, тешеңә ҡыҫтыр. 
Телеңде теш артында тот, ҡолағыңды киҫмәһен. 
Теле боҙоҡтоң күңеле боҙоҡ. 
Яман кешенең теле әсе. 
Көйҙөргән дә - тел, һөйҙөргән дә - тел, көлдөргән дә - тел ,бөлдөргән дә - тел. 
Ике тапҡыр уйла, бер тапҡыр һөйлә. 
Тел менән һөйләгәнсе, ҡул менән эшләп күрһәт. 
Әсә теле бер була. 
Иләк һорарға ла тел кәрәк. 
Аҙ һөйләһәң, күп ишетерһең. 
Аҙ һөйлә - күп эшлә. 
Аҡылы ҡыҫҡаның теле оҙон.

ӘСӘ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Әсә хаҡы – тәңре хаҡы. 
Әсә ҡулы – им. 
Әсәhеҙ ғаилә - hүнгән усаҡ . 
Әсә янында бала етем булмай. 
Әсәhен ҡәҙерләгән ҡәҙерле булыр. 
Ҡояш – яҡтылыҡ, әсәй – бәхетлек. 
Әсәйгә бөтә балалар ҙа бер. 
Әсә йөрәге ҡояштан да нығыраҡ йылыта. 
Ҡош яҙға ҡыуана, бәпес – әсәйгә. 
Һәр әсәгә үҙ балаһы яҡын. 
Әсәйҙән дә яҡын иптәш юҡ. 
Әсә күңеле балала, бала күңеле далала. 
Әсәй - ҡаҙна, атай – еҙнә.
Бала ҡəҙерен əсə белер. 
Телһеҙҙең телен əсəһе белер. 
Үҙ əсəң бауырһаҡ, үгəй инəң — һарымһаҡ. 
Атаһыҙ бала етем түгел, əсəһеҙ бала етем. 
Əсə ҡуйыны тундан йылыраҡ. 
Əсə йылыһы — ҡояш йылыһы. 
Ағасына күрə алмаһы, əсəһенə күрə балаһы. 
Бала шатлығы — əсə шатлығы. 
Ата-əсə алғышы утҡа-һыуға батырмаҫ. 
Ата-əсəһенə ҡəҙер күрһəтмəгəн — үҙе лə изгелек күрмəҫ. 
Баланың ғəйебе — ата-əсəнеке. 
Донъяла ата-əсəнəн башҡа бар нəмə лə табыла. 
Астан үлһəң дə, ата-əсəңде ташлама. 
Ир бала — ата-əсəгə таяу, ҡыҙ бала — өйгə яҡҡан буяу. 
Атаны күреп ул үҫер, əсəне күреп ҡыҙ үҫер.

БАЛАЛАР ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Бала бар ерҙә батша юҡ. 
Бала - ата-инәгә алтын бағана. 
Бала ҡәҙерен әсә белер, ил ҡәҙерен ир белер. 
Бала күрмәгән - балдан ауыҙ итмәгән. 
Бала ҡарыныңда саҡта - эсеңә ауыр, өйҙә саҡта - башыңа ауыр, ситкә китһә - йәнеңә ауыр. 
Балалы тормош - мең хәсрәт, балаһыҙ - бер хәсрәт. 
Балаһыҙ кеше кеше һөйләр, балалы кеше балаһын һөйләр. 
Баланан бәхетең булһа - ҡарт көнөңдә йәш итер, 
Баланан бәхетең булмаһа - иртә йәштән ҡарт итер. 
Балһыҙ гөлгә ҡорт ҡунмаҫ, балаһыҙ йортҡа ҡот ҡунмаҫ. 
Ул – һөйөнөс, ҡыҙ – ҡыуаныс. 
Ир бала – йортҡа терәк. 
Малайға тәрбиә биреп - ил тәрбиәләйһең, 
Ҡыҙға тәрбиә биреп - милләт тәрбиәләйһең. 
Ағаһын күреп, ҡусты үҫер, 
Апаһын күреп, һеңле үҫер. 
Ир бала атаһына таяу, 
Ҡыҙ бала өй эсендә буяу. 
Бала итәктә һөйҙөрә, итәктән төшһә - көйҙөрә. 
Улың булһа, олоҡло менән күрше бул, 
Ҡыҙың булһа, ҡылыҡлы менән күрше бул. 
Ҡыҙы барҙың наҙы бар. 
Ҡыҙлы йорт – нурлы йорт.

ҒАИЛӘ ҺӘМ ҒАИЛӘ МӨНӘСӘБӘТТӘРЕ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Татыу ғаилә – ил күрке. 
Кесегә мәрхәмәт ит, олоға итәғәт ит. 
Ҡартты ҡәҙерләһәң, ҡартайғас ҡәҙер күрерһең. 
Ололарҙы ололау – яҡшылыҡтың билдәһе. 
Бер олоноҡон тыңла, бер кесенекен тыңла. 
Ҡояш янында - йылылыҡ, әсә янында - изгелек. 
Малайға тәрбиә биреп - ил тәрбиәләйһең, 
Ҡыҙға тәрбиә биреп - милләт тәрбиәләйһең. 
Ағаһын күреп, ҡусты үҫер, апаһын күреп, һеңле үҫер. 
Ир бала атаһына таяу, ҡыҙ бала өй эсендә буяу. 
Бала итәктә һөйҙөрә, итәктән төшһә - көйҙөрә. 
Улың булһа, олоҡло менән күрше бул, 
Ҡыҙың булһа, ҡылыҡлы менән күрше бул. 
Әсәһенә ҡарап ҡыҙын ҡос, атаһына ҡарап улын ҡос. 
Әсәй - ҡаҙна, атай – еҙнә. 
Ҡыҙы барҙың наҙы бар. 
Ҡыҙлы йорт – нурлы йорт. 

Ул – һөйөнөс, ҡыҙ – ҡыуаныс. 
Ҡыҙҙар ярата йылы һүҙ, ҡаты әйтмә, егет,түҙ. 
Иреңдән айырылғансы күкрәгеңдәге йәнеңдән айырыл. 
Ирҙе ир иткән дә, хур иткән дә — ҡатын 
Ҡатын артынан мал килер, ҡыҙ артынан дан килер. 
Ҡатын ғәйрәтле булһа, ир ғибрәтле булыр 
Ҡатын теләһә, ишәктән ир яһар, теләһә, ирҙән ишәк яһар. 
Ҡатын һәлкәү булһа, ир ялҡау булыр. 
Ҡатынды йөҙөк ҡашы иткән дә, муса ташы иткән дә — ир. 
Ҡатынмын тигән ҡатында ат башындай алтын ятыр. 
Ҡатынынан айырылғандың ҡанаты ҡайырылған 
Ҡатын уңғаны иргә яраған, ир уңғаны илгә яраған. 
Бала - ата-инәгә алтын бағана. 
Бала ҡәҙерен әсә белер, ил ҡәҙерен ир белер. 
Бала күрмәгән - балдан ауыҙ итмәгән. 
Баланан бәхетең булһа - ҡарт көнөңдә йәш итер, 
Баланан бәхетең булмаһа - иртә йәштән ҡарт итер. 
Ҡыҙ байлығы - күркәм холоҡ, ир байлығы - тәүәккәл. 
Ҡыҙ егеткә ҡушыла - ебәк булып ишелә. 
Ҡыҙ күңелендә — балалы бишек, ир күңелендә — эйәрле ат. 
Ҡыҙ оҙатҡан яланғас ҡалыр, килен алған түренә урын һалыр. 
Ҡыҙҙың кемлеге кемәйенән (әхирәтенән) билгеле. 
Ҡыҙыңды үҙеңдән түбәнерәккә бир, киленде үҙеңдән юғарыраҡтан ал.

ҺҮҘ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Яҡшы һүҙ балдан татлы. 
Әҙерәк һөйләһәң, күберәк ишетрһең. 
Яҡшы һүҙ – йән аҙығы. 
Йылы көн ҡарҙы иретер, йылы һүҙ йәнде иретер. 
Яҡшының үҙе яҡшы, үҙенән һүҙе яҡшы. 
Уйнап һөйләһәң дә, уйлап һөйлә. 
Ышанма кеше һүҙенә, ышан үҙ күҙеңә. 
Һүҙе ямандың үҙе яман. 
Бер әйткәнде ике әйтмә. 
Үҙең ишетке килмәгән һүҙҙе кешегә һөйләмә. 
Ауыҙың ни әйткәнде ҡолағың ишетһен. 
Ике тапҡыр уйла, бер тапҡыр һөйлә. 
Һүҙҙең башынан элек төбөн уйла. 
Ялған һөйләһәң - тотолорһоң, дөрөҫ һөйләһәң - ҡотолорһоң. 
Кешенең белемен һүҙенән аңларһың. 
Кешенең үҙенә ҡарама, һүҙенә ҡара. 

Аҙ һөйлә - күп эшлә. 
Һүҙ яраһы һөңгө яраһынан ҡатыраҡ. 
Әйткән һүҙ-атҡан уҡ. 
Һүҙ тейһә — ағаға, уҡ тейһә боғаға. 

Һүҙенә күрә яуабы, саҙаҡаһына күрә cауабы 
Һүҙенән ҡайтҡан - ир түгел 
Һүҙ күп ерҙә эш аҙ булыр. 
Һүҙ менән түгел, эш менән күрһәт. 
Һүҙ һөймәгән тирмән ҡорған. 
Һүҙең менән эшең бер булһын.

.

ТЫУҒАН ИЛ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Иле барҙың – көнө бар. 
Айғыр малға ни етә, йөрөй белгән кешегә; тыуған илгә ни етә, ҡәҙерен белгән кешегә. 
Айырылған ил аҙыр, ҡушылған ил уҙыр. 
Аҫыл кеше алтын тип үлмәҫ, илем тип үлер. 
Ат әйләнеп төйәген табыр, һыу әйләнеп юлын табыр, ир әйләнеп илен табыр. 
Ат туйған ерендә, ир тыуған илендә. 
Алтын- көмөш яуған ерҙән тыуған-үҫкән ил артыҡ. 
Берҙең көнө ил менән, илдең көнө ер менән. 
Берҙә түгел, илдә көс. 
Биле ныҡтың – иле ныҡ, иле ныҡтың – биле ныҡ. 
Данлы егет ил өсөн үлер. 
Дуҫынан айырылған ете йыл илар, 
Иленән айырылған ғүмер буйы илар. 
Ерҙең даны ирҙән. 
Ерҙең көнө ил менән, илдең көнө ер менән. 
Ерҙән айырылған елгә осор. 
Ере байҙың – иле байыр. 
Ерһеҙ кеше — илһеҙ кеше. 
Икмәк – илдән, һыу – күлдән. 
Ил барҙа сәпсек үлмәҫ. 
Ил барҙа, ир хур булмаҫ, ир барҙа, ил хур булмаҫ. 
Иле барҙың теле бар, теле барҙың иле бар. 
Ил ирекһеҙ булһа, ир күрекһеҙ булыр. 
Ил көйөнгәндә көйөн, ил һөйөнгәндә һөйөн. 
Ил ҡәҙерен белмәгән – башын юғалтҡан, 
Ер ҡәҙерен белмәгән – ашын юғалтҡан. 
Ил намыҫы хур итмәҫ. 
Ил терәге – ир, ир терәге – ил. 
Илгә бирһән ашыңды, ил ҡәҙерләр башыңды, 
Эткә бирһәң ашыңды, эттәр талар башыңды. 
Илгә ҡушылһаң – ир булырһың, илдән айырылһаң – хур булырһың. 
Илдең биле ныҡ булһын, ирҙең күңеле туҡ булһын. 

Илдең көнө ер менән. 
Илдең эше ир муйынында, ирҙең эше ил ҡуйынында. 
Илдә булһа үлмәҫһең, илһеҙ көнөң күрмәҫһең. 
Иле берҙәмдең, көнө берҙәм. 

Иленән биҙгән ир уңмаҫ, күленән биҙгән ҡаҙ уңмаҫ. 
Ир аҡылы – бер алтын, ил аҡылы – мең алтын. 
Ир булһаң, илгә таян. 
Ир-егеттең аҫылы ил эшендә танылыр. 
Ир-егетең яҡшыһы ил менән. 
Ир илендә ҡәҙерле. 
Ир терәге – ер. 
Ир – тыуған ерендә, ат – туйған ерендә. 
Ир яҡшыһы илгә ярай. 
Ирҙең даны иленән, халҡы менән еренән. 
Ирҙәр айырылһа, ил таралыр. 
Киң кейем туҙмаҫ, кәңәшле ил аҙмаҫ. 
Көтөү ташлаған малды бүре алыр, илен ташлаған ирҙе гүр алыр. 
Күл балығы менән данлы, ил халығы менән данлы. 
Мал ашаған еренә, ир тыуған еренә ҡайтыр. 
Осорорға ел көслө, көрәшергә ил көслө.

ҺАУЛЫҠ ТУРАҺЫНДА МӘҠӘЛДӘР 

Һаулыҡ - ҙур байлыҡ. 
Һаулыҡты аҡсаға һатып алып булмай. 
Халыҡ һаулығы — дәүләт байлығы. 
Һаҡланған - һаулыҡҡа туйған. 
Һаҡланғандан үлем дә һаҡлана. 
Һау кешегә көн дә байрам. 
Һаулығың — байлығың. 
Һәр дарыу самаһынан уҙһа — ағыу. 
Тән ауырыһа, йән ҡурҡа. 
Тәне һауҙың йәне һау. 
Тир менән сир сыға. 
Самалы ашаған һау булыр. 
Саф һауа - тәнгә дауа. 
Сир аяҡ аҫтында. 
Сир ҡулдан йоғор, тымау - тындан. 
Сирле үлмәй, әжәле еткән үлә. 
Сирле, сирленең холҡо - кирле-мирле. 
Сирлегә йәйге селләлә лә һыуыҡ. 
Сирләмәйенсә һаулыҡтың, ҡартаймайынса йәшлектең ҡәҙерен 
белмәҫһең. 
Сәләмәт тәндә - таҙа аҡыл. 
Оҙаҡ ауырыу йән ала. 
Кешенең дарыуы - кеше. 
Йәнең һау булһа, ауырыумын тимә, тәнең һау булһа, ярлымын 
тимә. 
Ауырыу көсәйһә, йәнеңде алыр, 
Дарыу көсәйһә, малыңды алыр. 

Ауырыу күрмәгән кеше һаулыҡтың ҡәҙерен белмәҫ. 
Ауырыуға сыҙамаһаң, һаулыҡтың ҡәҙерен бел. 
Байлыҡ башы — һаулыҡ. 
Байлыҡ — бер айлыҡ, һаулыҡ — ҙур байлыҡ. 
Байлыҡтың алды — тән һаулыҡ. 
Паҡлыҡ һөйгән һау булыр.

Һынамыштар.

Тәбиғәтте күҙәтеү — быуын-быуындан килгән ғәҙәт, сөнки бик боронғо замандарҙан алып кешенең тормошо тәбиғәт күренештәренә бәйле булған. Хәҙер ҙә игенселек һәм баҡсасылыҡтағы отоу-отолоуыбыҙ күп осраҡта йылдың нисек килеүенә, һауа торошона, яуым-төшөмдөң булыу-булмауына бәйләнгән. Күп йылдар һыналып килгәнгә күрә лә халыҡ һынамыштарының күбеһе ысынға тура килә.

ҠЫШҠЫ ТӘБИҒӘТКӘ ҠАҒЫЛЫШЛЫ ҺЫНАМЫШТАР 

Ағаста бәҫ күп булһа, бал куп була. 
Ағастарҙы бәҫ ҡаплаһа - һыуыҡҡа, томан төшһә - йылыға. 
Бер ҡырпаҡ менән ҡыш булмаҫ. 
Боҙ ҡытыршы булып туңһа, иген уңыр. 
Бүрәнә шартлаһа, һыуыҡ булыр. 
Йыл башында ел булһа, йыл әйләнә ел-дауыл булыр. 
Ҡар күп булһа, йәй иген уңыр. 
Ҡар тәрән булһа, иген уңыр. 
Ҡыш көнө болот юлланып торһа, йылы булыр. 
Ҡыш көнө бәҫ күп булһа, бал күп булыр. 
Ҡыш көнө тоҙ еүешләнһә, ҡар яуа. 
Ҡыш көнө шәре сыҡһа, ашлыҡ уңыр. 
Ҡыш көнөндә ҡояш әйләнәһендә түңгәләк күренһә, буран булыр; 
Әгәр инде был түңгәләк ҡояшҡа бик яҡын булһа, аяҙ булыр. 
Ҡыш көнөндә урман елһеҙ шаулаһа, буран булыр. 
Ҡыш күк күкрәһә, бик ҡаты ел булыр. 
Ҡыш урман шаулаһа, йылы көндәр көт. 
Ҡыш һыуыҡ булһа, иген уңыр. 
Ҡышҡы көн йәйҙе әйтер, йәйге көндәр яйҙы әйтер. 
Ҡыш ҡар күп булһа, йәй ямғырлы булыр. 
Ҡыш ҡарһыҙ булһа, йәй ярлы була. 
Мейес көслө тартһа - һыуыҡ була, насар тартһа - епшек була. 
Мейестә утын шартлап янһа, көндәр йылытырға булыр. 
Мөрйәнән сыҡҡан төтөн ергә ятһа, йәйен ямғыр булыр, ҡышын ҡар яуыр. 
Төтөн тура сыҡһа - һыуыҡҡа тарта. 
Төндә бәҫ булһа, көндөҙ ҡар яумай. 
Һыуыҡҡа боҙ өҫтөнә шыя сыҡһа - йылы көндәр көт. 
Усаҡтағы утын һыҙғырып янһа, көн һыуытыр.

МАРТ АЙЫНА БӘЙЛЕ ҺЫНАМЫШТАР 

Март башында тамсы тамһа, йәй яҡшы килә. 
Март сыҡмай – дәрт сыҡмай. 
Мартта йылы булһа, йыл һалҡын була. 
Мартта көн менән төн тиңләшә. 

Марттың шартын апрель сығарыр. 
Яҙ иртә килһә, ашлыҡ уңыр. 
Март береһендә аяҙлыҡ – йәй көнө ҡыярға туҡлыҡ. 
Март башында сәпсек эсерлек һыу булһа, йәй яҡшы килер. 
Мартта ҡар өҫтөндәге һалам ҡарға эреп инһә, бер айҙан ҡар китер. 
Беренсе мартта ел иҫеп торһа, бөтөн йәй елле булыр; 
Көн ҡояшлы, елһеҙ булһа, яҙ, йәй яҡшы булыр, иген уңыр. 
Ҡар ағасҡа йәбешеп торһа, көн епшетер.

МАЙ АЙЫНА БӘЙЛЕ ҺЫНАМЫШТАР 

Майһыҙ ҡар бөтмәҫ. 
Майҙа ямғыр күп булһа, арыш уңыр. 
Иртә күк күкрәһә, йыл ямғырлы булыр. 
Муйыл сәскә атһа, көн һалҡынайыуын көт. 
Май айы һалҡын булһа, игенгә туҡлыҡ булыр, себенгә юҡлыҡ булыр. 
Болот юлланып торһа, ямғырға. 
Ямғыр яуһа, ергә май.
Ҡайын һыуы күп булһа, йәй ямғырлы булыр.
Май айы һалҡын булһа, игенгә туҡлыҡ булыр, себенгә юҡлыҡ булыр.
Ҡуҙғалаҡ күп булһа, киләһе йылдың ҡышы йылы булыр.
Майҙа ямғыр күп булһа, арыш уңыр.
Сыйырсыҡ бала сығарғанда һоло, ҡарабойҙай сәс.
Торна бейеһә, һауа йылыныр.
Бүҙәнә ҡысҡырһа, бойҙай уңа.

КӘКҮККӘ ҠАҒЫЛЫШЛЫ ҺЫНАМЫШТАР, ЮРАУҘАР 

Ата-бабаларыбыҙ тәү тапҡыр кәкүк саҡыра башлағас, ергә ятып ғүмер, иген, үлән дауаһын һорайбыҙ, тип аунай торған булғандар. Әйләнгән ыңғайы берәй семтем тупраҡ эләктереп алғандар, уны өйҙөң тупһаһы аҫтына һипһәң , бөтә бәлә-ҡазанан һаҡлап ятасаҡ, тигәнгә ышанғандар. 
Кәкүк йылы яҡтарҙан япраҡ ярылғансы ҡайтһа, ағастың иң башына ултырып йә беренсе тапҡыр күк күкрәгәнсе саҡырһа, йыл ауыр киләсәк, ҡоролоҡ йә башҡа сәбәп менән йүнле уңыш булмаҫ. Ә түбәнерәк ботаҡҡа ҡунған икән - ураҡ мул булыр. 
Тәүге тапҡыр саҡырыуын ишеткәндә аҡса шылтыратһаң, һис юғында, кеҫәңде ҡапшаһаң - байлыҡ артасаҡ. Ғөмүмән, был ҡошто беренсе ишетеүсегә ырыҫ киләсәгенә күп халыҡтар ышана. Тауыштың уң ҡолаҡҡа салыныуы айырыуса хәйерле тип иҫәпләнгән. 
Башҡорттарҙа «Кәкүк айы» тигән төшөнсә булған - йәйләүгә сығыу мәле, ҡоштоң ҡысҡыра башлауы менән тап килгән. Киләсәккә пландар ҡороу өсөн хәйерле ваҡыт тип иҫәпләнгән. Ә бына ауылға, йортҡа кәкүк осоп килеүҙе насарға юрағандар (аслыҡ, янғын, кеше үлеү), хәүефтән ҡотолоу әмәле - ҡошто кирбес киҫәге йә ут ҡағылған башҡа таш менән бәргесләп ҡыуыу.

АВГУСТ АЙЫНА БӘЙЛЕ ҺЫНАМЫШТАР 

Августа ураҡ ҡыҙа, һыу һыуына. 
Август – көҙ бағыр. 
Августа көндәр аяҙ булһа, көҙ ямғырлы һәм бысраҡ булыр. 
Августа аяҙ булһа, көҙ бысраҡ килер. 
7 августа иртән һалҡын булһа, ҡыш иртә килер, оҙон да булыр. 
Ашлыҡ урғанда һалам шыртлап һынһа, ямғыр булыр. 
Сөмбөләлә арыш сәс, тамағың булмаҫ ас (сөмбөлә тип 22 августан 22 сентябргә тиклемге осор аталған.)

НОЯБРЬ АЙЫНА БӘЙЛЕ ҺЫНАМЫШТАР 

1 ноябрҙә ямғыр өҫтөнә ҡар яуһа, йәй һалҡын килер, бесән уңыр. 
9 ноябрҙә бәҫ ҡунһа, алдағы көндәр – һыуыҡ, томан булһа, йылы булыр.
Көҙ оҙон килһә, яҙ һуң килер. 
Көҙ аҙағында түңәрәк-түңәрәк ваҡ ҡына боҙ яуһа, ҡыш һыуыҡ булыр. 
Беренсе ҡар көндөҙ яуһа – ҡыш һыуыҡ, төндә яуһа – йылы килер. 
Йорт ҡоштары баштарын ҡанаттары аҫтына йәшерһә, көн һалҡынайыр. 
Ҡаҙ-өйрәктәр ҡарҙа ҡойонһа, көн йылыныр, буран булыуы ихтимал. 
Ҡырмыҫҡалар бейек иләү яһаһа – һалҡын ҡышҡа.

АЙҘАР МЕНӘН БӘЙЛЕ ҺЫНАМЫШТАР 

Ғинуарҙың көнө ҡыҫҡа, февралдең айы ҡыҫҡа. 
Беренсе ғинуарҙа көн йылы булһа, арыш уңыр; 
Ел булһа, тары уңыр, томан булһа, һоло уңыр. 
Йыл башында ел булһа, йыл әйләнә ел-дауыл булыр. 
25 ғинуар ҡояшлы икəн - күсмə ҡоштарҙың көньяҡтан иртəрəк ҡайтыуҙарын көт. 

Февралдә ҡайын ботағында ҡар алҡа-алҡа булып аҫылынып торһа, ул йылды иген уңыр. 
Февралдә һыуыҡ: «Һыйыр мөгөҙөн һындырыр инем дә, көнөм генә ҡыҫҡа, тип әйтә», — имеш, ти. 
Февраль ҡыш мөгөҙөн һындыра. 
Февраль — ҡарға, ә апрель һыуға бай. 
Йылы февраль һыуыҡ яҙ килтерә. 
Февраль – бүреләрҙең туй айы. 

Беренсе мартта ел булһа, йыл алама килер. 
Беренсе мартта көн елле булһа, бөтөн йәй елле булыр. 
Беренсе мартта көн ҡояшлы, елһеҙ булһа, яҙ, йәй яҡшы булыр, иген уңыр. 
Март башында сәпсек эсерлек һыу булһа, йыл яҡшы була. 
Март башында тамсы тамһа, йәй яҡшы килә. 
Март - марттың көнө шарт . 

Мартта йылы булһа, йыл һалҡын була. 

Мартта йылы булһа, яҙ һалҡын, елле була. 
Мартта көн менән төн тиңләшә. 
Мартта шарт та шорт, апрелдә апырыр ҙа шапырыр. 
Марттың берендә аяҙ булһа, яҙ буйы аяҙ була. 
Марттың егерме бишендә һыу ҡатһа, бер аҙналыҡ юлға сыҡ. 
Марттың шартын апрель сығарыр. 
Март сыҡмай – дәрт сыҡмай. 
Март берендә аяҙлыҡ – йәй көнө ҡыярға туҡлыҡ. 
Мартта ҡар өҫтөндәге һалам ҡарға эреп инһә, бер айҙан ҡар китер. 
Беренсе мартта ел иҫеп торһа, бөтөн йәй елле булыр; 
Көн ҡояшлы, елһеҙ булһа, яҙ, йәй яҡшы булыр, иген уңыр. 

Апрель артыҡ йылы булһа, май һалҡын, елле-ямғырлы булыр. 
Апрель етһә, яҙ етер, иреп ағып ҡар китер. 
Апрелдең алтыһында аяҙ булһа, йәй ҡоро килер, болотло булһа, ашлыҡ уңыр. 
Апрелдең шапырыныуы марттың дименән. 
Апрель яртыһында торна ҡысҡырһа, йыл яҡшы килә. 

Май айы һалҡын булһа, игенгә туҡлыҡ булыр, себенгә юҡлыҡ булыр. 
Майҙа ямғыр күп булһа, арыш уңыр. 
Майһыҙ ҡар бөтмәҫ. 
Май икмәк булдырһа, июнь бесән өлгөртә. 

Июндә ҡояш ҡалҡҡанда томра торһа, көн боҙола.
Егерме бишенсе июлдә ҡырау булһа, ҡыш һыуыҡ килер. 
Августа ураҡ ҡыҙа, һыу һыуына. 
Август – көҙ бағыр. 
Августа көндәр аяҙ булһа, көҙ ямғырлы һәм бысраҡ булыр. 
Августа аяҙ булһа, көҙ бысраҡ килер. 
7 августа иртән һалҡын булһа, ҡыш иртә килер, оҙон да булыр. 
Ашлыҡ урғанда һалам шыртлап һынһа, ямғыр булыр. 
Сөмбөләлә арыш сәс, тамағың булмаҫ ас (сөмбөлә тип 22 августан 22 сентябргә тиклемге осор аталған.) 
Беренсе сентябрҙә йылы булһа, бөтөн көҙ йылы булыр, Әгәр шул көндә ел булһа, киләһе йәй ашлыҡ насар булыр. 
Сентябрь аяҙ булһа, ҡыш һалҡын булыр. 
Сентябрҙә ҡар күренһә, ҡырҡ көн аяҙ булыр. 

Октябрь - ҡара бейә, ноябрь - ала бейә. 
Октябрь - ни арба, ни сана. 
Октябрь япмаһа, декабрь япмаҫ . 
1 октябрь көндө торналар китмәһә, ноябргә тиклем һыуыҡтар булмаясаҡ. 
8 октябрь тәүге ҡар еүеш ергә төшһә, иремәй ҡаласаҡ, ҡоро ергә төшһә - тиҙ иреп бөтәсәк.

1 ноябрҙә ямғыр өҫтөнә ҡар яуһа, йәй һалҡын килер, бесән уңыр. 
9 ноябрҙә бәҫ ҡунһа, алдағы көндәр – һыуыҡ, томан булһа, йылы булыр.

12 йыллыҡ мөсәл тураһында һынамыштар 

Тауыҡ йылы тары сәс, 
Барыҫ йылы барын сәс. 

Тауыҡ йылы – ҡоролоҡ, 
Ҡуй йылы – ҡытлыҡ, 
Ҡуян йылы – йотлоҡ, 
Йылан йылы – баллыҡ, 
Ҡабан йылы – байлыҡ, 
Лыу (аждаһа) йылы – һыулыҡ. 

Сысҡан йылы – игенле, 
Шуға сысҡан да күбәйә. 

Барыҫ йылды барын сәс, 
Һис булмаһа, тары сәс. 

Барыҫ йылы — байлыҡ, 
Һыйыр йылы — туҡлыҡ, 
Ҡуй йылы — ҡытлыҡ, 
Ҡуян йылы — йотлоҡ. 

Эт йылы буран була. 

Эт йылында мал үрсер, 
Барыҫ йылды бары үҫер. 

Йылҡы йылын һаҡлыҡ менән ҡаршы ал. 

Йылҡы йылы – ҡаты йыл, 
Уның башынан һағай.