Хакас тілінін урогы
5 класс
Темазы: Ирте часхыда. Собственнай паза нарицательнай адалыстар
Пöгіні: 1) Кічіг тöреен чиріне хынарга анны аарлирга, пілерге ÿгредері.
2) Собственнай паза нарицательнай ат адалыстарны танирга, пасхалирга, чоохта тузаланарга ÿгредері.
3) Пос чиріндегі аал – суглар, таглар аттарын пілерге ÿгредері.
4) Ирте часхынын килгенін, анын таныгларын орта сизініп, орта чоохтанарга ÿгредері.
Уроктын чöрімі
1) Чалахай часхы кÿннен, олганнар!
Одыранар.
Кöрінер, піссер пÿÿн аалчылар килділер.
Пÿÿн, кöрік айынын нинченче кÿні?
Орыс тілінде кöрік айы хайди адалча?
Пÿÿнгі уроктын чоох алгытчан темазы «Ирте часхыданар» чоох апарып, чоох хыгырып, хооснан тогыныбыстар.
Грамматика темазы «Собственнай паза нарицательнай ат адалыстар» (Доскадан хыгырчалар) хатирбыстар.
2) Чоох «Ирте часхыда» пастааны.
- Пÿÿнгі кÿнненер ниме чоохтап поларчыхсар?
- Хайдаг кÿн турча?
- Ниме полча тасхар?
- Нога іди полча?
- Хачан іди полча?
- Хайдаг часхы читкен пістін чирзер?
3) Хооснан тогыс «Ирте часхыда» (слайд).
Нимелер кöрчезер пу хооста?
Агастар хайдаг?
Тигір хайдаг?
Хар хайдаг чазыда? Арыгда?
Чолларда хар хайди полча?
Ниме чоохтанарын килче пу хооссар кöрзен? (4-5 предложение 2-3 ÿгренчі чоохтарча).
Доскадагы сöстерні тузаланчалар: Кинетін, ирте часхы, кÿннін чылыг сустары, хайылдырча, тамчыхтар, тамчылапчалар, сурнахтар, хысхы майых парган.
4) Ÿгренчінін сочинениезін хыгырганы, кирек сöстерні кирі пасханы.
Доскада: Март – часхынын пастагы айы. Сигізінчі марта ипчілернін пайрамы (ÿлÿкÿні) полча. Кÿн ÿзарапча, хараазы хысхарапча. Кÿн чылытча. Тамчыхтар тамчылапчалар. Хар тирлепче, харалча. Чоллардагы харлар хайылчалар. Тура хырларынан сурнахтар аймах ÿннернен сыныразыбысханнар. Кÿн теепчеткен чирде суучахтар пол парчалар. Тааннар чылыг чирден килгеннер. Ирте чахы читкен. (Кире пасхан сöстернен хада чоохты ÿннен килістіре хыгырчалар).
Кире пасхан сöстер хайдаг чох чардыгы? (адалыстар, нарицательнай)
Март ай хакас тілінде кöрік тіп адалча. Сагын кöрінер, нога іди?
Доскада: хаан – хоон, хаан хахатхлир. (Табырах чоохтанысты чоохтанчалар).
Тетрадьта пасчалар: 1) Хаан – хоон айы, кöрік айы, март айы.2)Хаан – хоон хаан хахатхлир.
5) Ирте часхынын чон таныглары.
Доскада: 1) Ыс кöні ööр сыхчатса, айас соох кÿн полар. 2) Иирде тигір чарии хызыл полза, айас кÿн полар.3) Иирдегі тигір чарии хып – хызыл полза, чил паза соох полар.
(Нарицательнай адалыстарны сурыг тургызып таапчалар).
Вывод: Нарицательнай ат адалыстар хайдаг букванан пазылчалар? Ирте часхыда ниме полчаттыр? Ирте часхыда хайдаг алызыглар полчаттыр?
Правило хыгырганы «Хакас тілі» стр.130
6) Аудирование. Искені. Кöргені.
Мин аалда чуртапчам. Минін алым угаа сіліг чирде турча. Ол улуг паза истіг. Аал аразында Тастÿп суг салбырап ахча. Он саринда узун Пойзым таг сööлінче, сол саринда, тізен, пöзік Монашка таг хасхайча. Ибіре хыралар. Тайга саринзар Абаза городсар чол сиилче. Ол чол пöзік сын азыра тайга аралии тартылча. Хайдаг илбек кöк тайга! Чазы саринда, тізен, улуг чол Хакас чиріні ööн городынзар Агбанзар апарча. Чолнын ікі саринда Илбек чазылар, хыралар чайылча. Хайди хынмас мындаг чирге!
Ÿзÿріг: Хайди сагынчазар, хайдаг аалданар піди пазыл парган? Хайди адап саларчыхсар? (Таштып аалы. Миннен аалым)
Хатап исчелер, слайдтар кöрчелер Таштып чиріненер.
Ÿгретчі агырин хыгырча, олганнар слайдтар кöрчелер, собственнай ат адалыстарны тетрадьта запятой пастыра пасчалар.
Пу хайдаг адалыстар? Хайдаг букванан пазылчалар? Собственнай ат адалыстарга нимелер кірчелер? (таглар, суглар, аал – город, аттары).
Вывод: Правило хыгырганы «Хакас тілі» стр.131
7) Таблицанан тогыс.
Таштып аймагындагы ааларнын аттарын хакас тілінен хыгырары.
Хайдаг ааллар пілчезер Таштып аймагында? (Орта адапчабыс, сагысха салчабыс, хыгырчабыс).
8) Вывод: Собственнай ат адалыстарга нимелер аттары кірчелер? Хайдаг букванан пазылчалар? Пÿÿн урокта ирте часхыданар ниме піліп алдар? Март айы хайди адалчаттыр? (кöрік, хаан айы).
9) Ибзер: Чоох «Ирте часхыда» пас килерге.
10) Оценка тургысханы.
Алгыс сірерге урок ÿчÿн!