Разработка урока по крымскотатарской литературе на тему: Эрвин Умеров. Аяты ве яратыджылыкъ ёлу. "Янъгъызлыкъ" сюргюнлик этильген сонъ виранеге дёнген...

09.03.2017 с Къырымтатар эдебияты 11 сыныф

Дерснинъ мевзусы: Эрвин Умеров. Аяты ве яратыджылыкъ ёлу. "Янъгъызлыкъ" сюргюнлик этильген сонъ виранеге дёнген...

Дерс макъсады: Талебелернинъ нутукъ инкишафыны осьтюрмек; Эрвин Умеровнынъ яты ве яратыджылыгъы акъкъында малюмат берюв; талебелерге Ватангъа севги ве садыкълыкъ ашлав; озь халкъына, медениетине, урф-адетлерине урьмет дуйгъусыны ашламакъ ве синъдирмек; бирлик, достлукъ киби чизгилерни тербиелемек; "Янъгъызлыкъ..." инсан ве табиат арасындаки багъны косьтерюв; омюр сынавларына чыдамлыкъны косьтермек ве талиль этмек.

Дерс донатылувы:  презентация.

Дерс кетишаты:

I.Тешкилий къысым. Селямлашув.Талебелернинъ дерске эмоциональ азырлав .

II. Оджанынъ кириш сезю.

Талебелернинъ бильгилерини актуаллештирюв:

Къырым – бизим Ватанымыз. Бу ерде бизим къартбаба-деделеримиз яшагъан. Бизде Къырымда догъдыкъ ве мында яшаймыз. Шунынъ ичюн биз Къырымны Ватан деп саямыз.

– Халкъымызнынъ такъдири акъкъында нелер билесинъиз?( Башата бизим халкъ Къырымда яшады. Сонъ оларны 18 майыс куню 1944 сенеси Къырымдан сюргюн эттилер. Оларны Озьбекистангъа, Уралгъа ве башкъа ерлерге сюргюн эттилер. Халкъ озь тилини, урф-адетлерини унута башлады.Чокъ вакъыт кечти. Халкъ озь Ватанына къайта, аякъкъа тура, эвлер къура. Къырымтатар халкъы озь тилини огрене ве эдебиятынен таныш ола.Бунъа бизге пек чокъ ярдым эткен мектептир. Мектепте оджалар бизге тиль ве эдебиятны огретелер.)

Эр бир халкънынъ озь тимсаллери бар. Бизим халкънынъ да озь байрагъы ве гимни бар. Къырымтатар халкъынынъ тимсаллери акъкъында не билесинъиз?

Бизим байракъ-мавы тюсте,алтын тамгъасы бар. Алтын тамгъаны биринджи байракъкъа Менъли Герай хан ерлештирген. Алтын тамгъа - темизликни ифаделей. Бизим гимнинъ сезлерини Номан Челебиджихан язды.

Проблемли суаль: Дикъкъатнен динъленъиз: (дерсимизнинъ мевзу ве макъсады талебелер бельгилемелилер)

1.Не себептен шимди биз бу малюматны акъылымызгъы кетиремиз?

2. Не себептен бу мевзуны биз бильмек (огренмек, сакъламакъ) керекмиз?

3. Халкъымыз Улу дженк вакътында нелерге огърады ? Бу вакъиалар акъкъында кимлер ве къаерде ачыкъ-айдын костьтерелер?

Демек, бугунь насыл мевзу боюнджа чалышаджамыз?

Насыл макъсадлар къоюла? Не ичюн?

Оджанынъ анълатмасы.

Эрвин Умеров Къырымда Октябрь районындаки Ени-Сала кбюнде оджалар къорантасында догъды. Къырымтатар халкъы 1944 сенеси ватанындан сюргюн этильген сонъ Умеровларнынъ къорантасы Озьбекистанда Алты арыкъ районында яшай. Орта мектепни битирген сонъ Эрвин колхозда_чалышып башлай, сонъра нефть заводында чиленгир олып чалыша.

Талебелик чагъында Эрвин эдебияткъа авеслене ве 15 яшында олгъанда «Къанлы интикъам» адлы биринджи икяесини яза^Бу икяе «Адам озь ерини тапты» серлевасынен рус тилинде «Омюримизнинъ куньлери» («Дни нашей жизни») джыйынтыгъында басылды. Истидатлы яшкъа икяени неширге азырламагъа белли языджы Ш. Алядин ярдым этти.

1959 сенеси Къырымтатар эдебияты кенъешининъ тевсиесинен Эрвин Умеров Москвадаки Максим Горький адына эдебият институтына кирди.Оны битирген сонъ «Ленин байрагъы» газетасында чалышты. Сонъра Москвагъа кетти ве анда "Детская литература» нешриятында терджимеджи оларакъ чалышты.

Эрвин Умеровнынъ ана тилинде язгъан биринджи эсерлери «Ленин бадрагъы» газетасында ве «Иылдыз» меджмуасында басылды. Ёиринджи китабы исе 1970 сенеси «Эр дайм кунеш олсун» серлевасынен дердж олунды. Онынъ бир сыра икяе ве повестьлер джыйынтыкълары нешир этильди: «Эки атеш арасында» (1975), «ЭкинДжи келин» (1978), «Йылдызларгъа догъру» (1983), «Умют» (19.^8) ве дигерлери.

Эрвин Умеров озюнинъ эсерлеринде окъуйыджыларны эеджанландыргъан, раатсызлагъан, меракъдандыргъан земаневий меселелерни акс этмеге чокъча эмиет береЛОнынъ эсерлеринде ахлякъий мевзулар меркезий ерни алалар. Аятта, инсан мунасебетлериндеки мераметлик, инсанийлик, алидженаплыкъ киби мусбет хасиетлерге къаршы оларакъ, языджы омюрде расткельген нефисхорлыкъ, мулькчилик, резиллик, ашалыкъ, алчакълыкъ ве іцігер менфийликлерни тенъештирюв тарзында ачып косьтере.

Онынъ къараманлары шахсий менфааты ведзажданлыкъ чапразы арасында аятий сынавдан эрте-кеч кечирилелерцКъараманларынынъ къайсы бири сынав эснасында пишкинлеше, ахлякъий мевамыны ве мусбет хасиетлерини сакълай, пеките. Къайсы бири исе сынав нетиджесинде озюнинъ ахлякъий дегерлерини гъайып эте, атта джинаетчи ола биле. Языджы ахлякъ мевзусыны бойле кескин шекильде, меракълы ве кучьлю образлар вастасынен ача.

1989 сенеси «Йылдыз» меджмуасынынъ экинджи санында Э. Умеровнынъ къырымтатар халкъынынъ сюргюнлигини акс эткен учь икяеси басылды — «Янъгъызлыкъ», «Къара поездла] ве «Рухсет». Бу учь икяе бири биринен эсас мевзунен багълыдьг Биринджи «Янъгъызлыкъ» икяесинде къырымтатарларынынъ сюргюн этилювинден сонъ эки кунь тасвирлене. Бу фаджиагъа бом- бош койде янъгъыз къалгъан копек биле чыдап оламай, оле. Экинджи «Къара поездлар» икяесинде халкънынъ къара вагонлар ичинде ёл бою чеккен азаплары, фаджиалы олюмлер тасвирлене. Учюнджи «Рухсет» икяесинде комендантлыкъ режимининъ зулумы ве халкънынъ амансыз вазиети косьтериле.

Эрвин Умеров терджимеджи оларакъ да гъайретнен чалыша. О, бир сыра беллй озьбек языджыларынынъ эсерлерини къырымтатар тилине терджиме этти. Сонъки йыллады «Йылдыз» меджмуасында онынъ икяелери, пьесалары басылды.

Дерсликнен чалышув. Окъув.

Янъгъызлыкъ

(Къыскъартылгъан)

I

Дженк кельди. Ачлыкъ башланды, эвлер къаранлыкъ ичине комюльдилер. Айдер гонъюлли оларакъ джебеге кетти, пек чокъ эркеклер кеттилер. Бундан сонъ колхознынъ къоюнларыны, туварларыны, атларыны айдап алып кеттилер. Сабырлы ишсиз къалды.

Немселер пейда олдылар — Сабырлы, эбет, оларнынъ душман женини бильмей эди. Бир кере, эски адети боюнджа, койни доланып чыкъмакъ истеди. Кене яхшы о, айланчыкъ ёлларнен кельди ве бу омы къуртарды. Къуршун атылды — о буны корьди — ве ёлнынъ ортасында чапып кетеяткъан сары копек буруныны балчыкъкъа сокъаракъ йыкъылды. Сабырлы копек турармы экен деп бираз бекледи, лякин мийи ве къаны акъып яткъан копек бир даа турмады.

Эдебият назариеси

Эдебий услюп меселеси

Услюп сёзю чокъ саада къулланыла. Бедиий эдебиятта услюп– бу бир девирге я да бир языджыгъа менсюп олгъан аятий адисе, вакъиаларны бедиий эсерде акс этюв тарзыдыр. Бедиий эдебиятта усул ве услюп бири биринен узвий багълыдыр.

Бедиий усул бир девир языджыларынынъ умумий тарафларыны къайд эте. Услюп исе языджыларны бири биринден фаркълы эткен хусусиеттир. Услюп языджынынъ яратыджылыгъыны этрафлы къаплап аларакъ, мевзу, фикир, мундеридже, эсернинъ къурулыш ве ифаделик хусусиетлерине тесир эте 1 Эр бир языджы озюнинъ аятий теджрибесине, ичтимаий-сиясий мевамына (позициясына), табиатына, истидатына коре омюрден белли бир адисе, вакъиаларны сайлап, озюндже оларгъа къыймет кесип, косьтере. Яраткъан образлары исе языджынынъ дуйгъу, фикирлерини, арзу, истеклерини, хаялларыны акс эте;' Демек, услюп мундеридже, мевзу, гъае, фикирнен узвий багълыдыр. Бу багъ эксерий алда ап-ачыкъ сезильмей. О, талиль нетиджесинде беян ола.

Лякин ифаделик ве тиль саасындаки услюп хусусиетлери ачыкъ- айдын корюне. Белли шайр ве языджыларнынъ тиль ве ифаделик хусусиетлери оларны бири биринден айыра ве эр бирининъ шахсиетине аит эдебий услюбини тешкиль эте.

Бедиий эсернинъ тили, къулланылгъан тасвирий васталар, характер ве образ яратув усуллары, муэллифнинъ бедиийлик меарети¹ языджынынъ услюбини тешкиль эте.

Дерснинъ нетиджеси чыкъарыла:

1.Икяеде насыл фаджиалы вакъиа тасвирлене?

2.Вагон ичиндеки вазиетни муэллиф насыл тасвирлей? Инсанлар къара вагон ичинде насыл алгъа кельгенлер. Вазиетнинъ агъырлыгъыны, амансызлыгъыны языджы насыл сёзлернен ифаделей?

3.Баласы ольген сонъ Джеваирени насыл дуйгъулар сарып ала? Джеваире насыл алда? Джеваире тюшюнде нелерни коре? Насыл левхалар джанлана?

Эв вазифеси: 1. Эрвин Умеров. Аяты ве иджады акъкъында къыскъа конспект язып

огренмек;(ученик имеет возможность вып.задания (конспект, презентация

(выполнил сам+защитил по автобиографии).

2."Янъгъызлыкъ" икяесининъ окъувны девам этмек; (прочитать по желанию весь

рассказ)

Баалав: 1."5". 2.Оджа талебелерге бири-бирине баа къоювына разылыгъыны бере.

3.Эр бир талебе озюне ве сыныфдашына баа къоя ве тасдикълай..не ичюн..Мисаль:

Бугунь дерсте биз .....мевзунен таныш олдыкъ ве ... огрендик.Дерсимизде чалышкъаным ичюн озюме ".(3,4,5).." къоям, чюнки яхшы чалыштым. Сыныфдашларыма да .... къоям, чюнки.... Сагъ олунъыз.