ТЕМА: Пошкырт калыкын шÿшпыкшö – Шайхзада Бабич.
КЛАСС: 6
ЦЕЛЬ: Йоча-влакын пошкырт калыкын поэтше Шайхзада Бабич дене палдараш. Марий йоча-влакым пошкырт поэзий деке шÿмандымаш. Башкортостан кундемын историйже, культурыжо, калык семÿзгарже – курай – дене палдарымаш. Илышыште поэзийын кÿлешлыкшым рашемдымаш. Почеламутым сылнын лудмо навыкым вияндымаш.
ОБОРУДОВАНИЙ: поэтын портретше, тудын нерген книга выставке, тунемше-влакын сÿретышт, курай сем, мандолина сем почеламут-влак, карт, магнитофон.
Урокын радамже.
1. Оргмомент.
2.Туныктышын ончылмут.
В.Осиповын «Шочмо мланде» сем йонга (сем почеш лудам).
(Ш.Бабичын «Нимучашдыме пиал» почеламутшо гыч ужаш)
Ший такиям – кавасе олык,
Мландем гын – кугыжан пÿкен,
Куан гын – кÿшнö кече солык,
Мылам сонарпылым тÿнден.
Да йöратем мый шÿдыр тылзым
Йолташла, ÿдыр тан-влакем.
Мылам турий мура пеш сылнын,
Ондакак шÿшпык деч волен.
Коштам ма шурно пасулаште,
Пурем ма отыш юмылташ,-
Я олыклаште, я чодыраште-
Чылан тыршалыт саламлаш.
Элнаже порылык ден темын:
Йошкар рокем, я ош кавам...
Ушет кая мо, - тутло семым
Ушет кая мо,- тутло семым
Да эрыкым пуэн АВАМ!!!
3. Цельым каласымаш.
Тыгай сöрал почеламут дене мый тачысе урокым тÿналам. Возен тудым эрык илышым, Башкортостан кундемым, тудын куатшым, моторлыкшым йöратыше, моктышо уста поэт - Шайхзада Бабич.
Шукерте огыл тудлан 113 ий теме. Поэтын илышыштыже онайжат, веселажат, йöсыжат лийын, ÿмыржат рвезынек кÿрылтын – 24 ий гына илен.
Ик кугу ушан ен каласен: «Айдемын илышыже висалтеш мыняр ий Ош тÿняште илымыж дене огыл, а мыняр тудо калыкын шÿмыштыжö, чоныштыжо ила». Шочмыжлан 113 ий, а ме кызытат тудын нерген ойлена. Тачат урокыштына ойлаш тÿналына – тудын илышыже, поэзийже дене палыме лийына.
4. Туныктышын каласкалымыже.
Пошкырт кундемын ик мотор лукешыже, (Картыште ончыктымаш) Дöртылö районысо Асян ялыште йÿштö, луман кечын 2 январьыште 1895 ийыште кугу кок пачашан пöртыштö шочшо азан кычкыралме йÿк шоктен. Тиде ялыште мола лийше Мухаметзакир Бабич – Шайхзада лÿмым пуэныт. Ончыкыжо тиде ешыште Эше вич ÿдыр шочеш. Но Шайхзада эн йöратыме эргышт лийын. Пöртыштышт чÿчкыдын верысе интеллигенций погынен – Туныктышо, музыкант, мурызо, литератор. Шайхзада Изинек шинчымашым налаш тыршен. Мöнгыштыжö библиотека лийын. Адакшым ачаже библиотекыжым газет да журнал дене пойдарен. Шуко икшыван ешыште книга эн шергылан шотлалтын. Тыге Шайхзада Изинек юмо мутшым йöратен шынден.
5.Йоча-влак дене мутланымаш.
- Кö книгам лудаш йöрата?
- А молан книгам лудаш кÿлеш?
Книга – мемнан поро йолташна. Тудым лудын шуко палаш тÿналат, уш-акылым погет, мут-влак кузе возалтыт, пален налат, шуко уым шкаланет почат.
«Эй, книга!» почеламутым лудмаш (кок тунемше лудеш).
Открой мне, книга, навсегда сокровища свои,
Из чистых родников меня ты знаньем напои.
Скорей открой мне путь прямой среди кривых дорог,
Пожар невежества залей водой прозрачных строк!
Ты - утешенье мое, ты – материнский свет.
Скорблю и мучаюсь, когда тебя со мною нет.
Будь книга, пахарем моим: мне без тебя беда-
Колосьям светлых дум грозят бурьян и лебеда.
- Мо нерген тиде почеламут?
- Мо дене книга танастаралтеш?
6.Мутер паша.(хор дене лудмаш)
- Могай у мут-влакым пален нална, тетрадьышкына возена (доскаште мут-влакым возымо)
Асян ял – Асяново
Мухаметзакир – поэтын ачаже
Молла – мулла.
7. Туныктышо каласкала.
Йоча-влак, те чыланат йöратеда калык йомакым, туштым, калыкмутым? Шайхзада Бабич изинек йöратен шке шочмо калыкшын мурыжым, йомакшым, патыр-влак нерген моктеммутым. Шонгыенын каласкалымыжым колын гын, пагален колыштын да шкаланже шарнашлан возен. Илен-толын, поэт калык ойпого гыч эн сайжым, моторжым ойырен налын да почеламутыштыжо кучылтын.
1910 ийыште Шайхзада Бабич Казахстаныш илаш кая. Тудо палынеже улмаш, кузе кусныл илыше калык-влак иленыт. Шайхзада Тургай степьыште ила. Тыште тудо йоча-влакым туныкта. Тысе пÿртÿсын моторлыкшо дене кугешнен, почеламут-влакым воза.
(Сем почеш кок тунемше «Товатлымаш» почеламутым ойлат. «Присяга народу»).
1-ше. Мурем чапкакагазлан верч огыл
Шöртнялге, Ший онгыр – мутем...
Кумалын, Кÿсотышто шогылт,-
Элемым шке семын моктем!..
Шийвундыла йылгыж волгалте
Ош йÿксö Кагаз – пыстылем:
Семем Элпасушко ÿдалте,-
Чон лийын шыта сугынеьем.
2-шо.Муремым мый шке шонен омыл,-
Тул дене Элем шуарен!..
Чынакак, нужна пешак огыл,
Мутерлан поян калыкем!
Пиалдымемлан Ом öпкеле,-
Кеч корно кужу, лавыран...
Векат пÿрымашна перкеле –
Поянак лиеш, рыскалан!
- Тау.
1911 ийыште мöнгышкыжö пöртылеш да Уфа оласе «Галия» медресен шакирдше – тунемшыже лиеш.
8. Мутер паша. (хор дене лудмаш)
Патыр – богатырь
Медресе – тунемме вер
Шакирд – тунемше
9. Мутланымаш.
Медресеште тунеммыж голым Шайхзада Бабич моло-влак деч ойртемалтын. Кид дене возымо «Крючок» журналым лукмаште участвоватлен. Шайхзада – пÿсö ушан, уста лийын, концертым организоватлен.
- Мый мураш, кушташ йöратем.
-Тый мураш йöратет?
- Могай семÿзгарын шоктымыжым колышташ йöратет?
Шайхзадан эн йöратыме семÿзгарже лийын мандолина. Ончалза (Сÿрет мандолина). Самырык поэт шокташ гына огыл, мурым мураш йöратен, почеламутым сылнын каласкален, концерт годымак мурым шонен мурен.
«Галия» медресен поян библиотекыже тудын эн йöратыме верышкыже савырнен. Тыште тудо татар литературын классикше Галимзан Ибрагимов дене палыме лийын. Бабичын поэт корныш шогалмаштыже кугу рольым модын. А йöратыме поэтше Габдулла Тукай лийын.
Теве вашке тудо Пошкырт кундемыште кумдан палыме поэт лиеш, эре ончылно коштеш. Шайхзада Бабич илен 20 курым тÿналтыште. Илыш вашталт шоген. Поэт жапын яра эртарылын огыл. Кажне шагатшым кÿлешлан кучылтын – шуко возен шке шочмо калыкшылан. Вет тудо шочмо калыкшым пагален, йöратен. Бабич шке жапыштыже татар ден башкир-влак коклаште эн пагалыме ен лийын. Тыгай пагалымашыжым мыскара, сатирический произведенийже-влак дене сулен налын.
Тале поэт эрык илышым йöратен, эрык верч кучедалмышке ушнен. 1919 ий 28 мартыште Зилаир селаште поэтым карательный отряд кучен да шучкын пуштын.
Тале Бабич,
Лÿддымö Бабич,
Шулдыран Бабич.
Шуко почеламутшо кокла гыч шÿмышкем возо ик почеламутшо – «Курай» (1918).
(Курай сем почеш почеламутым йоча-влак ойлат).
Кураем, тый муралте, шокталте
Тÿнямбалсе чыла тÿс денат.
Кураем, чыла ойгым шалате,
Пошкыртланат пуал вийымат.
Тый моктал ÿжаран семжымат,
Чал Уралын мотор тÿсшымат.
Тек чымат имне-влак олык гоч,
Сер тÿр дене лупшалтын йогат.
Кураем, калыклан муро гоч
Лук семетым эрат, кастенат.
Кузерак качымарий кÿтен,
Оргамакшым йÿдвошт пасуэш.
Чапле ÿдыр тÿрлалын, тыршен,
Ончыкталын йомак паласеш.
А мыняре логалын тÿсаш,
Ялт шонгемыч яндар кураем.
Шортальыч тый суксыла раш:
Илышдам ойлен мунаен...
Вÿд ÿмбалне йонгалт веселан,
Лышташлам лÿнгалтаре шыман.
Муралталын колташ турий гай,
Тек волгалтше вÿргене ший гай!
Тек пычкемыш кодеш Йyд омеш,
Тек шаргÿэш пеледыш кушкеш.
Тек курай ден пырля шÿм-чонна
Шошо агалан эртак куана.
- Тау.
Ме палена, пошкырт калык – эргым йöратыше калык. Тудо кызытсе семын ик верыште илен огыл. Кушко шонен, тушко каен шке ешыж дене, кушто шонен, тушто илыме верже лийын. Мардеж гай эрыкан илышым йöратен.
- Мо тугай курай?
- Семÿзгар.
Курайым ыштат пеледыш гыч. Ончалза (сÿрет). Курай пеледыш пура Башкортостанын гербышкыже. (гербым ончыктымаш).
Тиде почеламутыштыжо Шайхзада Баьич Пошкырт кундемым, калыкын илышыжым ончыктен. Тыште тудо чонан, почеламутын тÿн геройжо. Кузе патыр Онар але Чумбылат (марий эпос гыч налын) шке калыкше верч шоген, туге поэт курайым калыкын ожнысо йöсö илышыжым шарнен илаш да ончыкылажымат волгыдо, пиалан илыш верч кучедалме нерген мондаш огыл манын йонгалтараш йодеш.
Республикыштына Шайхзада Бабич нерген шарнымашым аралат. Тудын лÿмжым урем ден сквер-влаклан пуат. Тудын творчествыжым уроклаште шымлат. Нунын коклаште таче меат улына. Шочмо Асян члыштыже поэтлан кугу памятникым шогалтыме, музей пöртшым почмо.
Шайхзада Бабичын тукымжо Мишкан районын Кигазытамак (ачаже тушто шочын, илен), Кугу Шаде яллаште иленыт. Кигазытамак ялысе калыкын пелыже Бабичев фамилиян улыт. Тиде ялысе школлан поэтын лÿмжым пуымо.
Бабичев тукым киндым ончен куштен, калыклан служитлен, тукым гыч тукымыш воин лийыныт, шке Шочмо Элым араленыт. Тендан ончылно Бабичев родо – тукымжым ончыктымо.
Тÿналтышыже Бэбэс – эргыже Мухтар – эргыже Ишбулды – эргыже Гильван – эргыже Мухаметзакир – Шайхзада.
10. Иктешлымаш.
Икманаш, Шайхзада Бабичевын поэзийже сэсэн гай пÿсö йылман, курайын юзо йÿкшö гай, шÿшпык муро семын йонгышо, яндар памаш вÿд гай йогышо.
Поэт нерген выставкым ончыктымаш.
- Ынде тале поэтын «Башкортостан» почеламутшым башкир йылме дене йонгымыжым колыштса. Ме тендан дене Башкортостан кундемыште илена, садлан Республикын йылмыжым пагалаш кÿлеш. (йоча-влак лудыт).
-Тиде почеламут дене урокна мучашыш лишеме.
-Могай пот дене ме палыме лийна?
-Могай почеламут-влакшым шарналтышта?(Товатлымаш, Башкортостан, Мандолина, Эй, книга, Курай)
-Могай районеш шочын?
-Ялжын лÿмжö могай?
-А йöратыме поэтше кö лийын?(Габдулла Тукай).
10 554
3 119 
