Реализация основы ФГОС концепции духовно-нравственного развития и воспитания личности гражданина России и КБР на уроках кабардино-черкесского языка и литературы.

Адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкIэ егъэджакIуэхэм шыщхьэIум ирагъэкIуэкIа зэхуэсыныгъэ

Къэпсэлъэныгъэ «СтандартыщIэм(ФГОС-ым) и лъабжьэ-духовнэ-нравственнэ зыужьыныгъэм Урысеймрэ КъБР-мрэ и щlэблэ гъэсэнымкIэ къигъэув къалэнхэр адыгэбзэ, адыгэ литературэ дерсхэм гъэзэщIа зэрыщыхъур».

Зыгъэхьэзырар Тэрч езанэ лицейм и ШМО и унафэщI Iуэхъу Аллэщ

2021 гъэ

Къэпсэлъэныгъэ

Фи махуэ фIыуэ!Си къэпсэлъэныгъэм и темэр – «СтандартыщIэм(ФГОС-ым) и лъабжьэ-духовнэ-нравственнэ зыужьыныгъэм Урысеймрэ КъБРмрэ и щlэблэ гъэсэнымкIэ къигъэув къалэнхэр адыгэбзэ, адыгэ литературэ дерсхэм гъэзэщIа зэрыщыхъур.Шэч къытесхьэркъым, мыбы щIэс дэтхэнэ зыри мы концепцэм зэрыщыгъуазэр.Ауэ сэ къалэн зыщысщIыжащ абы и тегъэщIапIэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр нэхъ куууэ къызэпкърысхыну.

Концепцэм зэрыжиIэмкIэ, дэтхэнэ еджапIэми и къалэнщ зи Хэкур фIыуэ зылъагъу, абы хуэпэж цIыху гъэса къыщIыгъэкIыну, мы ди зэманым, технологиехэм зыщаужьым, хуиту хэзагъэу,гъуэгу щагъуэтыну,ябгъэдэлъ зэчийр къагъэлъэгъуэфу,къагъэсэбэпыфу щытыныр.Мы къалэнхэр щагъэзащIэкIэ еджапIэхэр зэпымыууэ дэлэжьэн хуейщ сабийхэм я адэ-анэхэм, цIыхубэ, дин зэгухьэныгъэхэм, доп.егъэджэныгъэхэм, спортым, щэнхабзэм,ТВ,СМИ.

Иджырей зэманым ди къэралым егъэджэныгъэм къыхуигъэув къалэн нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщщ щIэблэ гъэса, зэчиифIэ, зи Хэкум хуэпэж,абы и нобэри и къэкIуэнури зыхэзыщIэ икIи жэуап сыт щыгъуи зыхьыну хьэзыр,зи лъэпкъыр ,бзэр, хабзэр фIыуэ зылъагъу, ар зыхъумэну хьэзыр цIыхухэр къытщIэхъуэну.

ЦIыхум и гъэсэныгъэм и зыужьыкIэр.

ЦIыху и гъэсэныгъэм и лъажьэр къыщежьэр унагъуэрщ.Япэ илъэсхэм щегъэжьауэ сабийм унагъуэм хабзэ, нэмыс щилъагъур зыхелъхьэ, фIыри Iейри зэхыгъэкIын щIедзэ.АдэкIэ къыпэщылъ гъащIэм а псор тегъэщIапIэ щещIыж.Унагъуэм ис дэтхэнэ цIыхуми и къалэнщ: нэхъыжьым пщIэ лей хуэщIыныр,нэхъыщIэр гъэгушхуэныр,лъэпкъым и Iуэху гъэкIуэтэныр, ар гъэбэгъуэныр, лъагъуныгъэр, зэгурыIуэр, берычэтыр унагъуэм илъыным хущIэкъуныр.

КъыкIэлъыкIуэу цIыхум къэралым хуиIэ щытыкIэм зеужь. Абы и тхыдэм, хабзэм щыгъуазэу, лъэпкъ зыбжанэ щыпсэухэм пщIэ яхуищIу,гуп зыхэтым захигъэзагъэу щытын хуейщ. Патриотизм жыхуэтIэр яхэлърэ, я Хэкур фIыуэ ялъагъуу, ябы хуэпэжрэ къалэн хуащIэну хьэзыру къэгъэтэджыныр.ЩIэблэщIэ къыдэкIуэтейр хущIэкъун хуейщ:

лэжьыгъэм пэжагъ,хьэлэлагъ хэлъу бгъэдэтыным;

мурад зыхуагъэувыжрэ ар ерыщу, щхьэмыгъазэу зрагъэхъулIэфыным;

щIэныгъэ зригъэгъуэтрэ и лъэпкъым ,къэралым сэбэпынагъ къыхуихьыным;

и лъэпкъ ,дин, хабзэ, тхыдэ, бзэр ищIэрэ ар зэрихъумэным и ужь итыным;

щIыуэпс дыщыпсэум и къэкIуэным егупсысыну, ар ихъумэным;

цIыхубэм хэзагъэу,лъэпкъ зэхуэмыдэхэм я хабзэм, диным пщIэ хуэщIыным, и Iуэху еплъыкIэ, гупсысэкIэ яIэжыным,адрейхэм я Iуэху еплъыкIэм пщIэ хуэщIыным, мамырыгъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ мы дунейм зэрыщитепщэным хущIэкъуным.

Мы концепцэм къигъэув къалэнхэр адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ и егъэджакIуэхэм армырми ягъэзащIэ зэпытщ.Дэ дыегъэджакIуэ къудейкъым, дыкласс унафэщIщ, дыгъэсакIуэщ, дыущиякIуэщ, дычэнджэщэгъущ. Адыгэбзэ дерсхэм къыщыдгъэсэбэп псалъэжьхэм, усэ пычыгъуэхэм, текстхэм(комплексный анализ) гупсысэ пыухыкIа хэлъу къыхыдох.Зы дерс щIагъуэ къанэркъым сабийхэм хабзэм, нэмысым,Хэкум, тхыдэм, лъэпкъым теухуауэ зыгуэр щIэуэ, къыхуэщхьэпэну къыщыхамых.Бзэм зезыгъэужь лэжьыгъэхэри аращ. ЕджакIуэхэм я Iуэху еплъыкIэ,гупсысэкIэр наIуэ къещI,зрегъэужь.Адыгэ литературэмкIэ дерсхэр Iуэхугъуэ щхьэхуэщ.Адыгэ тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкI гъуэзэджэхэр къигъэсэбэпкIэрэ егъэджакIуэм концепцэм къигъэув дэтхэнэ къалэнри игъэзэщIэфIынущ.Ди программэм тхыгъэ мащIэ дыдэщ «гъущэу»,зэшыгъуэу хэтыр.Тхыгъэ къэс зы гупсысэ, гъэсэныгъэ,ущииныгъэ гуэр къыхихынущ сабийм, Iэзагъ хэлъу,щIэщыгъуэу бгъэдэплъхьэм.Тхыгъэхэр теухуащ Iуэхугъуэ зыбжанэхэм:

Хабзэм (КIэрашэ Тембот «ГъащIэм и дерс», Хъупсырокъуэ Хь.Хь. "Имыхабзэу щыуащ", Нало З.М. "ЦIыху напэ" балладэр).

Хэкум (Журт Б. «Адэ лъапсэжь»,Идар Темрыкъуэ и хъыбар)

Лъагъуныгъэм,насыпым,бэнэныгъэм (ЩоджэнцIыкIу Iэдэм"Уи цIэр фIэсщынщ" повестыр, Туаршы А. «Нобэ - зэи» романыр, ЩоджэнцIыкIу Алий «Къамботрэ Лацэрэ»,Мадинэ»).

Зауэм (Къашыргъэ Хь.Хь. «Зы жэщ», Брат Хьэбас «Замир»рассказхэр)

Адэ-анэмрэ бынымрэ я зэхущытыкIэм (КIэрэф Мухьэмэд«Адэ щIэин мылъку хъурэ?» повестыр, Мыкъуэжь А.Хь. "Псалъэ жагъуэ", ШэджыхьэщIэ Хь.ТI. "Къуэрылъху" рассказыр,Къущхьэ СулътIан «Анэ» ,Брат Хь.М. "Лъэпкъым и къуэпсхэр"повестыр,Нало Ахьмэдхъан «Псыхьэ нанэ»,Елгъэ Кашиф «Псы къиуа»тхыгъэхэм)

Зэныбжьэгъугъэм (Уэхъутэ А.Н. «Дудакъ» рассказыр, Щомахуэ Амырхъан «ЗэкъуэшитI», Хъан-Джэрий «Шэрджэс хъыбархэр»,Мыжей Михаил «Пщэху»)

Лэжьыгъэм (КIуащ БетIал и усэхэр, Щомахуэ Амырхъан «Бгырыс шухэр», Къашыргъэ ХьэпащIэ «Насыпым и хэкIыпIэ» романыр.)

Диным (КIыщокъуэ Алим «Мэжджыт»,ХьэтIохъущокъуэ Къазий «Хъарзынэ» тхыгъэхэр)

Егъэджэныгъэм (КIуащ Б. «Си гъусэщ» усэр)

Тхыдэм (IуэрыIуатэр, Шортэн Аскэрбий «Бгырысхэр»)

Адыгагъэм ,бзэм (Бицу А.М. "Си анэдэлъхубзэ" усэр. Бемырзэ М.Хь. "Уадыгэным къикIыр", «ЛъэIу» усэхэр)

Акъылым,захуагъэм (КъэзэнокъуэЖэбагъы «Хэт мысэр?» хъыбарым, ПащIэ Бэчмырзэ «Псалъэ пэжхэр»)

Тхыгъэм сабийм щапхъэ зытрихын, е зыдэмыплъейн гуэр къыхихыфынущ.ЛIыхъужь тхыгъэм къыхэщхэм я хьэл-щэн гуэрхэр зыхилъхьэнщ. Ар дерсым дихьауэ щIэсым, хуэгъэкъарууну лэжьыгъэ ептым, и лэжьыгъэм къыпэкIуа нагъыщэм къыхьым, езыр зыхуэарэзыжым, зригъэгъуэта щIэныгъэ щыгуфIыкIым, ар абы игу ириубыдэнущ.Дерсхэр нэхъ щIэщыгъуэ зэрыщIыным хэтын хуейщ, дерс зэIухахэр,дерс зыплъыхьакIуэхэр, хеящIэ дерсхэр,джэгукIэ дерсхэр къэгъэсэбэпын хуейщ,класс щIыб лэжьыгъэм жыджэру сабийр къешэлIэн,зэпеуэхэр зэхьэзэхуэхэр егъэкIуэкIын хуейщ.

Нобэ дызэрыт зэманым адэ-анэм, еджапIэм, егъэджакIуэм къалэнышхуэ иIэщ щIэблэщIэр гъэсэнымкIэ.Иджы щIалэгъуалэр зыщIапIыкIыр телевизорым жэщи махуи зэпымычу мыхъумыщIагъэу ди къэралми, хамэ къэралхэми щыIэр зэхуэхьэсауэ къигъэлъагъуэхэр аращ. Апхуэдэу щыщыткIэ, ди къарукIэ, Iэмал псори къэгъэсэбэпауэ ди щIэблэщIэр мы дунейм щекIуэкI Iуэхугъуэ бзаджэхэм, нэмысыншагъэм щыхъума зэрыхъунум щIэри жьыри делэжьын хуейщ. ТВкIэ ялъагъумрэ уэрамым щызэхахымкIэ сабийр гъэса хъунукъым,фIыми дыхуишэнукъым.Анэ-адэнэм жыджэру дадэлэжьэн хуейщ,еджапIэм щекIуэкI лэжьыгъэм къешалIэу хэгъэтыпхъэщ.Доп.образованием, щэнхабзэм, спортым, диным и лэжьакIуэхэми пыщIэныгъэ дахуиIэн хуейщ. Хэку, адыгагъэ, хабзэ,нэмыс,екIу,емыкIу, лъагъуныгъэ, мамырыгъэ,хьэкъ,хьэтыр ,гуэныхь,псапэ,жэуаплы мы псалъэхэр сыт щыгъуи къыхэщын хуей ди дерсхэм. «Акъырыр ландыщэщ, гъэсэныгъэр дыщэ жыгщ»,-жеIэ адыгэ псалъэжьым. Егъэджэныгъэм и Iэпэгъуу гъэсэныгъэ лэжьыгъэшхуэ зэредгъэкIуэкIын хуейр псоми къыдгурыIуэн хуейщ.Аращи,чы щIыкIэ къэдмыгъэшар, бжэгъу хъуа и ужькIэ къытхуэгъэшыжынукъым.

Си къэпсэлъэныгъэр и кIэм нэсащ. Гъэ еджэгъуэщIэ дызытехьэр тхуэугъурлын,тхуэмахуэн Тхьэм ищI!Фыузыншэу,фи лэжьыгъэм и хъер флъагъуу куэдрэ Тхьэм фигъэлажьэ. ЩIэблэ узыншэ, акъылыфIэ, нэмысыфIэ, насыпыфIэ Тхьэм къыдит!