?деп, адамшылы? – амандасудан басталады. Адам баласыны? рухани тарихында ?олы жеткен зор игілігі – с?лемдесу. Оны? шарапаты мен кереметі сонда, адамзат ?дебіні? ?алыптасуында, ж?мыр басты пенделерді? бір-біріне жылы мейір мен ке? пейіл к?рсетуінде, досты?ты ?зара жа?ынды?ты бейнелеуде аса зор ма?ыз?а ие. Адам баласы ?ашанда тыныш-бейбіт, басы аман, бауыры б?тін, бір-бірімен тату-т?тті, сыйласып ?мір с?руді а?сап, арманда?ан. Соны? негізін с?лемдесу ?дебі. Сонды?тан да болса керек, с?лемдесу ??дайшылы?, имандылы? нышаны ретінде т?сініліп ?абылдан?ан. Сонды?тан бізді? халы?тарымызда, м?селен, ?аза?тарда бар «с?лемі т?зу», «с?лемнен кеткен жо?» сия?ты с?здер татулы?ты, а?айын арасыны? б?зылма?анын білдіреді. Со?ан орай бізде «т??ірді? с?лемін беру», «с?лемін ?абыл алды» ??ымдары ?алыптас?ан. М?нда?ы т??ір – ??дайды? бір аты. Оны? т?п т?ркіні ежелгі заростаризм дініні? ??дайы – Т??іріні? есімімен байланысты. «Т??ір жарыл?асын!» деген т?сінікті? ?зі сол заманнан бізді? кезімізге дейін жетіп, к?дуілгі салт-д?ст?рімізге араласып кеткен.
С?лемдесуді? м?ні – е? алдымен адамны? кейіп-кескінін тану, болмысын бай?ау, ?зіне деген к??іл ауанын білу ж?не тілек ар?ылы ?зіні? ?алауын (ниетін)??тыру; бір-біріні? аман-саулы?ын с?расу, ?здеріні? аман-есен дидарласып т?р?андарына ?уанып, ш?кіршілігін жасау, ниеттеріні? а?-адал, таза екенін білдіру. Орта Азияда?ы туыс?ан т?ркі халы?тары, барлы? м?сылман елдеріндегідей, «Асслаума?алейкум» деген араб с?зімен амандасады, оны? ма?ынасы «Сізге тынышты? тілеймін» дегенді білдіреді. О?ан жауап, я?ни с?лемді алу ретінде айтылатын «Уа?алейкумассалам» с?здері «Сізге де тынышты? тілейміз» дегенді ??тырады. Содан кейін барып: «?й- іші?із, мал-жаны?ыз аман ба? Денсаулы?ы?ыз жа?сы ма?» деген сия?ты ?ал-жа?дайды білісу, жай, ж?н с?расу р?сімі жал?асады.
Д?ние ж?зіндегі сан алуан халы?тарды? с?лемдесуі де т?рлі-т?рлі болып келеді.
Б?рын?ы КСРО ша?ыра?ыны? астында ??мыр кешкен жылдарда халы?тарымызды? ?деп-инабат д?ст?рі к?з т?рткі болып, с?лемдесу ?дебімізге де теріс ?серін тигізді, бая?ы жарасымды, халы? ж?регіне ысты? ?рітере? м?нді халы?ты? ??рып?а зор н??сан келтірілді. М?ны? ?зі, е? алдымен, адамны? алтын басын к?зге ілмеуге, ?адір-?асиетін елемеуге со?тырып, бірімен-бірі «здраствуй» десіп ?те шы?атын н?рсіздікке, пары?сызды??а, са?ынды??а душар етті. С?йтіп атам заманнан келе жат?ан халы?тарымызды? бір-біріне иба к?рсетіп, таны?ан-таныма?анына ?арамай с?лемдесу, ?лкендерді? алдынан кесе ?тпеу, ?ос ?олдап ?ол алысу, та?ерте? ?й?ыдан т?р?анда ата-ана?а, жасы ?лкендерге с?лем беру сия?ты аяулы, адамшылы? салтымыз «ескілікті? ?алды?ы» ретінде ??сталанып, б?рімізге бірдей міндетті ?деп нормасынан шы?ып ?алды. Мектептерді? к?пшілігінде о?ушылар с?лемдесуді ерен санамай, адамдар арасында жатыр?аушылы? орын тепті. ?сіресе, ?ала жа?дайында бір ауылда т?рып, к?нде дидарласып ж?рген ересек адамдарды? ?зі беті?е ба?шиып ?арап с?лемдеспей ?те береді, немесе к?рсе де к?рмегенсиді. М?ны? ?зі сайып келгенде, адамдарды? т?рпілігіне, суы? ж?зділігіне, бір-біріне ілтипатсыз, мейірімсіздігіне, т?рпайылы?ына ?кеп со?ты.
Бая?ы заманнан бері адамгершілік, парасат белгісі болып келген с?лемдесу д?ст?рі жайында ?ара?алпа? а?ыны Ш. Аяпов былайша тол?анды:
«?ссалаума ?лейкум» деп дидар несіп еткенде,
?ол алысып, к??ілденбес жо? пенде.
К?н н?рындай с?леміне адамны?,
Б?л д?ниені? ?анибеті жеткен бе!
С?лемдесуді? т?п негізі жылы шырай, кішіпейілділік екенін, о?ан ?лкендер де лайы?ты жауап ?атып: «К?п жаса, балам!», «?мір жасы? ?за? болсын!» деген сия?ты ізгі тілек, ы?ылас-пейіл к?рсетіп отыруы мамыражай к??іл жа?ынды?ы, жарасты? нышаны болатынын ?мытпа?ан ж?н. С?лемді сел?ос ?абылдау, ?олыны? ?шын ?ана беріп, кекірею, жа?тырма?ан кейіп таныту – инабатсызды?, т?ккапарлы? белгісі, оны халы? к?ргенсіздікке санайды. Шынында да, ашы? ?аба?пен, к?лімсіреп берген с?лем адамны? жан д?ниесін жадыратып жібереді.
Мектептегі с?лемдесу ?дебіні? м?ні зор екенін айтып ?ткен ж?н. Ш?кірттерді? мектепке келген таныс, бейтаныс адамдарды? б?рімен ?ол алысып амандасып шы?уы міндетті емес, кейде олай етуге болмайды да. Жай «С?леметсіз бе?» деп амандасып, жол беру керек. Д?лізде немесе мектеп айналасында ж?рген ш?кірттерге «С?леметсі?дер ме?» деп есендесіп, олардан «С?лематсыз ба?» деген жауап алуды? да арты?ты?ы жо?. Ал сынып?а м??алім кіргенде, т?рып амандас?анда бір ізгілікті? белгісі.
С?лем беру - ?ткінші міндет емес, ?мірлік міндет.
С?лем беру де парыз,
С?лем алу да парыз.
(?збек ма?алы.)
?дептілік белгісі-иіліп с?лем бергені,
Жа?ынды?ты? белгісі-келіп-кетіп ж?ргені
Ма?сут Шайхзада.
?депті елді? баласы
Алыстан с?лем береді.
(?аза? ма?алы.)
407
112 617 
