Сабакта отулуучу лекция

Тема: Табияттын коруктагы территориялары жана заповеддик иштер

План

1. Заповеддик иштердин ѳнүгүшү

2. Табияттын коруктагы территорияларынын

3. Ѳнүгүшүнүн илимдик, коомдук, экономикалык жана укуктук ёбёлгёлёръ.

4. Азыркы учурдагы табияттын коруктагы территориялардын системаларынын ёнъгъъ концепциясы Биосфералык заповедниктердин системалар.

5. Заказниктер жана табияттын эстеликтери.

Адабияттар:

1. .Ю. В. Новиков «экология, окружающая среда и человек»; м., 1999г.
2.Брылов С.А., Грабчак Л.Г и др., «Охрана окружающей среды» М.: Высшая школа 1985г.

3.Родзевич Н.Н., Пашканг К.В., Охрана и преобразование природы. М.: «Просвещение», 1986

Заповедник – ёзгёчё корукка алынган табийгий комплекстин бир търъ. Заповеднике кадимки географиялык (областын, же аймактын) комплекстин, баалуу ёсъмдъктёрън, жаныбарларын, ландшафын, минералдардарын кучагына алган территориясы киргизилет. Заповедниктин территориясында музейлер жайланышы мъмкън. Адистешкен багытта да заповедниктер уюштурулат (мисалы фауналык заповедниктер бир же эки тър жаныбарларды коргоо ъчън уюштурулат). Флористикалык заповедниктерде сейрек кездешкен жана жоголуп бараткан ёсъмдъктёрдъ же ёсъмдъктёрдън ассоциациялары коргоого алынат. Мисалы Кавказдагы Пицунд заповедниги – реликт Кызыл карагай токойун гана коргоо ъчън уюштурулган. Геологиялык-геоморфологиялык заповедниктерде сейрек кездешъъчъ геологиялык обьектер корголот, мисалы Ильмен заповедниги геологиялык породаларды жана минералдарды сактоо ъчън тъзългён.

Заповедниктерде табияттын търдъъ, комплекстерине илимий изилдёё жъргъзълёт.

Заповедникти уюштуруу, бул табиятты коргоонун бир търъ.

Табиятты коргоонун укуктук режиминде кёргёзългёндёй: чексиз коргоого алынган территориянын чегинде, табийгий жана маданий жагынан ёзгёчё балуу обьектер болушу мъмкън; илимий иштер ъчън заповедниктин территориясынын белгилъъ бёлъгъ чектелет; заповедниктин территориясы чарбачылык иштерден тъбёлък чыгарылып салынат; заповедниктин ичинде же сыртында анын табиятынын комплексин бузуучу баардык иш чараларга тыюу салынат; заповедниктин территориясында: жаныбарларды атууга, жмурткаларын жыйного, суудан балыктарды жана башка жаныбарларды кармоого, ёсъмдъктёрдъ терип, гълън уругун, тамырын жыйноого, мал жайууга, чёп чабууга ж.б. чрбачылык иштерди жъргъзъъгё тыюу салынат; заповедниктин территориясына киръъгё, анын жолу менен ётъъгё улуксат жок; адамдар, заповедниктин администрациясынын улуксаты менен гана, анын территориясына кире алат; улуксатсыз, заповедниктин территориясына кирген адамдардын мылтыгы же башка жаныбарларды кармай турган шаймандары болсо, анда алар браконьер деп эсептелет да, жоопко тартылат; жоопко тартуу ъчън ар бир ёлкёнън ёзънън закондору болушу керек.

Табыйгый резерваттар бардык коруктарда уюшулушу мъмкън (заповедниктерде, парктарда, заказниктерде) болот да, ёзгёчё корукка алынат. Табыйгый резерваттар корукка алынган территориялардын эь баалуу бёлъгъ болуп эсептелет да заповеддик режимде болот. Коруктун табыйгый резерват бёлъгъндё айыл-чарбачылыкка гана тыюу салынбастан, туристер, экскурсанттар киргенге да тыюу салынат.

Мамлекеттик улуттук парктар чет мамлекттерде (артыкча АКШ да, Канадада, Японияда) кеьири таралаган. Мамлекеттик улуттук парктарда, адамдын таасири астында азырак ёзгёргён кооз ландшафтар, бай фаунасы жана флорасы коргоого алынат. Бирок, улуттук парктарда табиятты коргоо адамдардын ден соолугун чыьоочу жай катарында жана туризмди ёнъктъръъ менен байланыштуу болот. Экскурсиялардан, туризмден тъшкён пайдаларга улуттук парктарды ёнъктъръъгё кеьири мъмкънчълък тъзълёт.

Табыйгый эстеликтерге – корукка алынган табияттын чёйрёсънън таасири астында пайда болгон обьектер – сейрек кездешъъчъ аска-зоолор, тоо породалары, ёзгёчё уникалдуу рельефтер, сейрек кездешкен ёзгёчё формадагы дарактер, булактар, водопаддар ж.б кирет. Мисалы АКШ дагы Кентукки штатындагы Мамонттук ъькър, Уралдагы Кунгур муз ъькъръ, Кыргызстандагы ъькърлёр, Жети-Ёгъз тоосу жана анын Жарылган-Жърёк бёлъгъ, Апшыр-Ата суусу.

Заказниктерде - табийгий комплекстин бир бёлъгъ корукка алынат. Заказниктер убактылуу же туруктуу уюштурулат. Заказниктерде бир же эки търдъ коргоп, азайган санын кайрадан калыбына келтиръъ максаты коюлат. Кёбънчё аьчылык заказниктер уюштурулат, коргоого алынган търлёрдън саны калыбына келгенден кийин коруктук режим алынып салынат да, заказниктер кайрадан аьчылык территорияга айланат. Аьчылык заказниктерде отундарды даярдоого, козу карындарды жана ёсъмдъктёрдън мёмёлёрън жыйноого уруксат берилет.

Табиятты коргоого алууга арналган закондор

• Кыргыз Республикасынын Конституциясы (КР);

• КР айлана чёйрёнъ коргоо боюнча закону;

• КР ёзгёчё корукка алынган табыйгый территориялары жёнъндёгъ закону;

• КР биосфералык территориялары жёнъндёгъ закон;

• КР токой ресурстары жёнъндёгъ кодексы;

• КР Атмосфералык абаны коргоо боюнча закону;

• КР жер жёнъндёгъ кодексы;

• КР сууну пайдаланышкан ассоцияларды бириктиръъчъ закон;

• КР айыл-чарбачылыкка пайдалануучу жерлерди башкаруу закону;

• КР экологиялык экспертиза жёнъндёгъ закону;

• КР жаныбарлар дъйнёсъ жёнъндёгъ закону;

• КР ёсъмдъктёр дъйнёсъ жана анны пайдалануу жёнъндёгъ закону;

• КР ёсъмдъктёрдъ коргоо жана аларды пайлануу боюнча закону;

• КР суу жёнъдёгъ закону;

• КР балык-чарбачылыгы боюнча закону; ж.б.

• КР элинин радиоактивдъълък коопсуздугу жёнъндёгъ закону;

• КР Кен байлыктары жёнъндёгъ закону;

• КР информацияларга (маалыматтарга) эркин търдё жетиши жёнъндёгъ закону;

• КР информатизациялаштыру жёнъндёгъ закону;

• КР энергетикасы жёнъндёгъ закону;

• КР жергиликтъъ жана жергиликтъъ мамлекеттик администрациялоо закону;

• КР бюджеттик укуктун негизги принциптери жёнъндёгъ закону;

• КР билим алуу жёнъндёгъ закону;

• КР Иссык-Кёл системасынын экологиялык-экономикалык туруктуу ёнъгъъсъ жёнъндёгъ закону;

• КР административдъълък кодекси;

• КР кылмыштуулук кодекси.

Кыргызстандын территориясында 70 ашык заказниктер уюуштуруган.

Айдархан (хайдаркан) заказниги – областын Кадамжай районунун аймагындагы ботаникалык заказник. Хайдаркан ашуусуна жакын жайланышкан. Жалпы аянты 30 га. Мала Кызыл жоогазын ёскён аймакты коргоо максатында 1975 ж уюшулган.

Акбуура заказниги – Ош областын Карасуу районунун аймагындагы аьчылык заказниги. Ош шарынан жана Папан суу сактагычынын тъштък тарабында. Акбуура дарыясынын жайылмасын ээлейт. Заказник 1975 ж. кыргоол, чил жана кеклик уялоочу аймакты коргоо максатында уюшулган. Жалпы аянты 10 миь га. Ош шарына жакын Акбуура дарыясынын жайылмасынан 2 га Ош областык аьчылык инспекциясынын алдында балык ёстъръчъ кёлмёлёр курулган.

Аксуу заказниги – Чъй областынын Москва районунун аьчылык заказниги. Кыргыз Алатоосунун тъндък жагында. Жарташ, Карагер, Бултуке сууларынын алабын камтыйт. 1975 жылы уюшулган, аянты 7 миь га, азайып бараткан тоо эчкини, улар, кекиликтерди коргоо жана кёбёйтъп калыбына келтиръъ максатында ачылган.

Алабука заказниги – Джалал-Абад обласынын, Алабука районундагы аьчылык заказниги, Чаткал кырка тоосунун тъштък-чыгыш капталындагы Ёръктъ, Алабука, Чанач, Кызылата даряларынын алабында жайланышкан. Сейрек кездешип, азайып бараткан улар, чъткёр ж.б жаныбарларды сактап калуу максатында 1973 жылы уюшулган.

Алмалы заказниги – Ыссыккёл обласынын Жетиёгуз районундагы мамлекеттик ботаникалык заказниги, Кыргыз Ала-тоосунун тъндък капталында…. Тъндък батышынан орун алган. Табыйгый шартта жакшы ёнъккён кыргыз алмасынын коргоо максатында 1979 жылы уюшулган.

Атбашы заказниги – Нарын областынын, Атбашы районундагы токой-аьчылык заказниги. Кайыьды, Атбашы дарыяларынын жана Атбашы суу сактагычынын жанындагы токойлуу жана бадалдуу ёрёндъ ээлейт. Аянты 120 миь га. азайып бараткан кеклик, коён, кыргоол, элик ж.б. канаттуулар менен жаныбарларды коргоо жана алрдын санын кёбёйтъъ максатында 1973 ж. уюшулган.

Байдамтал заказниги – Ыссыккёл областындагы, Тоь районундагы мамлекеттик ботаникалык заказник. Боом капчыгайында, Чъй дарыясынын боюнан Кёкмойнок кыштагынан Байдамтал суусуна чейин орун алган. Аянты 20 га. Сейрек учурачуу жана реликтъъ чёп ёсъмдъктурдъ шибер жана Сибирь боз кёьёрчёгън коргоп жана кёбёйтъъ максатында уюшулган.

Балтыркан заказниги – Жалал-Абад областынын, Чаткал кырка тоосунун тъштък капталындагы токой заказниги. Авлетим дарыясынын ёрёнъндё 304 га аянтты ээлейт. 1975 ж. Аксы районунун аймагында (Авлетим токой чарбасында) теьиртоонун эндемиги болгон кёк карагайдан башка теьиртоо карагайы, жаьгак, акчечек, алма, алча, шилби, табылгы, четин ж.б ёсъмдъктёрдъ сактоого багыт алган.

Белентеке заказниги – Чъй областынын, Москва районундагы, аянты 30,5 миь га болгон аьчылык коругу. Кыргыз Алатоосунун тъндък капталында, Кашкасуу, Тепши, Миьтокум, Кёл сууларынын алабын ээлейт. Саны азайып бараткан тоо эчкини, улар, кекиликтерди ж.б. жаныбарларды коргоо жана аларды кёбёйтъъ масатында 1973 ж. уюшулган.

Бълёёлъ заказниги – Ош областынын, Алай районундагы токой заказниги (Ош токой чарбасынын аймагында), 1975 ж. теьиртоо карагайы ареалында тъштък, чет жакасындагы карагай токойунун эталон деп эсептелген аймагын коргоо максатында уюшулган. Арча токою басымдуулук кылат, бадалдардан: четин, аю караганы, табылгы, ит мурун ж.б бадалдар жыш ёсёт. Аймагынан , анын 261 гасын теьирим карагайы ээлейт.

Гълчё заказниги – Ош областынын Алай районунун аймагындагы аьчылык заказник. Гълчё кыштагына жакын жайгашып, Куршаб дарыясынын жайылмасын ээлеп жатат. Заказниктин жалпы аянты 600 га, фаунасы бай, кыргоолдор кёп чычырканак токоюн коргоо масатында уюшулган.

Дашман заказниги – Жалал-Абад областынын Базаркоргон районунун (Гъмкана токой чарбасынын аймагындагы жаьгактуу-жемиш токойунда жайланышкан. Аянты 5 миь га. Жаьгак, жапайы алма, алмурут, алча, изирик, долоно ж.б. баалуу жемиш токоюн коргоо максатында 1975 ж. уюшулган.

Жазы заказниги – Ош областынын Ёзгён районундагы (Ёзгён токой чарбасында) аьчылык заказниги. Жалпы аянты 5 миь га, Жазы дарыясынын жайылмасында, Ёзгён шаарына жакын жайланышат. Жазынын жайылмаларындагы камыш-чычырканактуу массивди коргоо максатында 1975 ж. уюшулат. Чычырканактуу, камыштуу токойунда кыргоол уялайт, суусунда суучул канаттуулар кыштайт.

Жанчакты заказниги – Жалал-Абад областынын Лейлек районунун аймагындагы ботаникалык заказник. Исфана кыштагынын батыш тарабынан Аксуунун алабында, Тёёжайлоодо орун алган. Ушул аймакта жана кездешкен, Тъндък Памир-Алайдын эндемиги болгон жоогазымды коргоо максатында 1975 ж. уюшулган.

Жаьыжол заказниги - Жалал-Абад областынын Аксы районундагы, жалпы аянты 30,0 миь га жеткен аьчылык заказниги. Атойнок кырка тоосунун тъштък-батыш капталында, Манубалды жана Акжол сууларынын алабындагы, Токтогул районунун чегарасына чейинки тоо капталдарын ээлейт. Азайып бараткан търлёрдъ: элик, тоо эчки, улар, чъткёрлёрдъ коргоп жана алардын санын кёбёйтъъ максатында 1975 ж. уюшулган.

Жардыкайыьды заказниги – Чъй обласынын Панфилов районунун мамлекеттик аьчылык заказниги Кыргыз Алатоосунун тъндък капталында, Жарлуукайыьды суусунун алабын ээлейт. Жалпы аянты 8,7 миь га. Азайып жана жоголуп бараткан элик, каман, тоо эчки, кекилик, кыргоолдорду коргоо жана кёбёйтъъ максатында 1976 ж. уюшулган.

Желтийбес заказниги - Жалал-Абад областынын Аксы районунун аймагындагы ботаникалык заказник. Жалпы аянты 300 га, Ташкёмър шаарынын батыш тарабында жайланышкан. Тъштък жарым чёлдън эндеиктерин жана анда кеьири таралган караган, мисте жана жарым-чёлдън эфемер ёсъмдъктёрън коргоо коргоо максатында 1975 ж. уюшулган.

Жетиёгъз заказниги Ыссыккёл обласынын Жетиёгъз районундагы мамлекеттик аьчылык заказниги, Тескей Алатоонун тъндък капталынан орун алып, Жетиёгъз суусунун бът алабын ээлейт. Жалпы аянты 31,61 миь га. Эл аралык жаратылышты коргоо союзунун Кызыл китептерине кирген илбирс, саны азайып бараткан тоо эчкичи, элик, улар, кекилик, кыргоолдорду коргоп, алардын санын кёбёйтъъ максатында 1958 ж. уюшулган.

Жылгынды заказниги – Ноокен районунун аймагындагы токой заказниги. Мистелъъ токойду коргоо максатында 1975 ж. уюшулган. Аянты 300 га, анын 206 га сын сейрек търдёгъ мисте токою ээлейт. Чёп ёсъмдъктёрдён эфемерлер ъстёмдък кылат.

Кайыьды заказниги – Нарын обласынын, Нарын районундагы мамлекеттик токой заказниги, Кайыьды суусунун алабын ээлейт. Табыйгый шартта жыш ёскён теьиртоо карагайынын аймагын коргоо максатында 1977 ж. уюшулган. Аянты 100 га.

Карарарча заказниги – Талас обласынын, Карарбуура районундагы мамлекеттик ботаникалык заказник. Талас Алатоосунун тъндък капталында, Карарча суусунун алабында, аянты 100 га. Кыргыз Республикасынын Кызыл китебине кирген Грейг жоогазымынын табыйгый шартта сакталган жана таралган ареалын коргоо максатында 1980 ж. уюшулган.

Карасай заказниги – Жалалабад обласынын Лейлек районунун аьчылык заказниги. Туркестан кырка тоосунун тъндък капталында, Лейлимазар, Жетикёпърё, Урам сууларынын сууларынын алабындагы тоо капталдарын ээлейт. Аянты 15,0 миь га. Азайып бараткан каман, чъткёр, элик, тоо эчки, улар ж.б баалуу жаныбарларды коргоо жана алардын санын кёбёйтъъ максатында 1973 ж. уюшулган.

Карасуу заказниги - Жалалабад обласынын Аксы районундагы аьчылык заказниги. Атойнок кырка тоосунун тъштък-батыш капталында, Кызылсуу, Тъндък сууларынын (Карасуунун сол куймалары) алабын ээлейт. Аянты 62,6 миь га. Азайып бараткан каман, элик, тоо эчки, улар, чъткёр ж.б. жаныбарлардын търлёрън коргоо жана кёбёйтъъ максатында 1973 ж. уюшулган.

Карабуура заказниги - Талас обласынын Карабуура районунун мамлекеттик аьчылык заказниги. Талас Алатоосунун тъндък капталында, Аташчапкан, Кашкасуу, Тандыр сууларынын алабын ээлейт.