Сабактын иштелмеси

Сабактын темасы: Фонетика жън\ндъ т\ш\н\к. Тыбыш жана тамга.

Сабактын максаты: Студенттерге фонетика жън\ндъ жалпы т\ш\н\к бер\\, адабий тилдин башаты фонетика экендигин, анын негизги бъл\г\ болгон тыбыш жана тамганы туура айтууга, окууга, туура пайдаланууга \йрът\\.

Сабактын жабдылышы: Темага байланышкан таблицалар, с\ръттър, буклеттер, илимий жана окуу китептери, маркер, ж.б.

Сабактын тиби: «Кадам артынан кадам»;

«Шаг за шагом»; «Step by step».

Сабактын ж\р\ш\:

1. Уюштуруу: «Тыюу салынган тамга» оюнун ойнотуу менен студенттердин къё\л\н сабакка буруп уюштуруу.

- Ишен\\гъ болбой турган окуя болду, алфавиттен тамга жоголду. Ал кошулган създърд\ колдонууга болбойт деп жарыялайм. «б» тамгасы жоголгон болот.

- Сенин жактырган телебер\\ё кайсы?

- Кыргыз жана орус тили сабактары сага жагабы?

- Ч.Айтматовдун кайсы чыгармасын окугансыё?

- Кыргызстанда кандай кооз эс алуучу жерлер бар?

- Адамдардагы баалаган сапаттарыё?

- Досторуёа каалоо-тилек айт?

- Мугалимдерге комплемент айтып кой?

- Тилдин ъзгъчъ белгилерин жана касиетин айтып бер?

- «Тыюу салынган тамга» оюну кандай экен?

/й тапшырмасын суроо:

- /йгъ кандай тапшырма болгон?

- Азыркы кыргыз адабий тили жън\ндъ окуп кел\\.

- Кана, адабий тил деп эмнени айтабыз?

- Диалекти деп эмнени айтабыз?

- Б\г\нк\ к\ндъ кыргыз адабий тилинин ън\г\\ темпи кандай деёгээлде?

- Кыргыз тилинин б\г\нк\ к\ндъг\ ролу, башкача айтканда колдонулушу? ж.б.

Кортундулоо:

Демек адабий тил, диалекти, говор жана алардын колдонулушу деген суроолорго жооп берген жообуёар жана «Кыргыз тили- Кыргыз Респубиликасынын мамлекеттик тили» деген темадагы дилбаяныёарды угуп олтуруп, силердин адабий тилге болгон къз карашыёар жакшы деёгээлде экен деп жаёы теманы баштайбыз.

Жаёы тема: Фонетика жън\ндъ т\ш\н\к. Тыбыш жана тамга.

Студенттер, силер буга чейин фонетика илими менен таанышсыёар. Кана айткылачы фонетика жън\ндъ эмне билсеёер «Билем», эмнени билгиёер келсе «Билгим келет», сабактын акырында эмнени билсеёер б.а. билгим келет деген суроого жооп тапкан болсоёор «Билдим» деген, тъмънк\ таблицаны толтургула.

Адам баласынын тили – тыбыштык тил. Тилдин тыбыштык жагын тил илиминин бир бъл\г\ болгон фонетика \йрътът. Фонетика гректин «фоне» кыргызча «тыбыш» деген съз\нън алынган. Фонетикада тилдеги тыбыштар, алардын жасалышы, бъл\н\штър\, ън\г\ш\, ъз ара айкалыш эрежелери, тыбыштык ъзгър\\лър, кептин тыбыштык жактан м\чълън\ш\, муун, басым, интонаця жана алардын баарынын тилдик тыбыштык каражаты катары аткарган кызматын изилдейт.

Фонетика изилдъъ обьектисинин кеёдигине карай жалпы жана жеке фонетика болуп экиге бъл\нът. Жалпы фонетика – адамзат тилинин тыбыштык жагын, бардык тилдер \ч\н орток фонетикалык кубулуштарды \йрън\\гъ багытталган. Айталы, д\йнъл\к тилдерде учураган \нд\\лър, алардын табияты же муундун теориялык маселелери ж.б. кыскасы, мында бардык тилдердин фонетикалык кубулуштары камтылып, жалпы теориялык жыйынтыктар чыгарылат.

Жеке фонетика белгил\\ бир тилдин (кыргыз, орус, ъзбек ж.б.) тыбыштык т\з\л\ш\н изилдейт. Азыркы кыргыз тилинин фонетикасы жеке фонетикага кирет.

Бир тилдеги тамгалардын белгил\\ тартип боюнча жайгаштырылган системасы алфавит деп аталат. Кыргыз алафаввити орус алфавитмнмн негизинде т\з\лгън жана ал 36 тамгадан куралган.

Орус алфавитинде 33 тамга бар. Ал тамгалар кыргыз алфавитине толук кабыл алынып, кыргыз тилинин тыбыштык ъзгъчъл\г\н туюнткан ъ, \, ё тамгалары менен толукталган.

Създърд\ айткан учурда кулака угулган айырм-айырым \ндър тыбыш болуп эсептелет. Тыбыштарды айтабыз, угабыз бирок кол менен кармоого жана къз менен кър\\гъ м\мк\н эмес. Ал эми ошол тыбыштарды белгилъъ \ч\н алаынган шарттуу белгилер тамга деп аталат. Тамганы укпайбыз, бирок кол менен кармоого жана жазууга болот. Тамга менен тыбыш экъъ эки т\ш\н\ккъ ээ болгону менен булар бири – бирисиз жашай албайт.

Ооз къёдъй\б\здън чыгып келе жаткан аба эч кандай тоскоолдукка чурабай, шыбыш кошулуп айтылса \нд\\ тыбыштар деп аталат.

Кыргыз тилинде 8 кыска, 6 соозулма \нд\\ тыбыш бар. Кыск \нд\\лър атайын тамга менен белгиленген, ал эми созулма \нд\\лър кыска \нд\\ тамганын эки кайтраланып жазылышы менен белгиленет.

/нс\з тыбыштардын жасалыш негизин шыбыш т\зът да, алар бири-биринен ъздър\нъ м\нъзд\\ шыбыш аркылуу айырмаланат. /нс\з тыбыштар жасалганда кездешч\ тоскоолдуктар с\йлъъ органдарыбыздын булчуёдарынын чыёалышынан келип чыгат. Анын \ст\нъ тыбыштардын тоскоолдукка учурашы, аны абанын агымы бузуп чыгышы да бирдей болбойт. Бир катар \нс\здър с\йлъъ органдарыбыздын булчуёдарынын к\чт\\ чыёалышынан пайда болгон тоскоолдукту абанын агымы к\ч менен жарып чыгышынан (мисалы: т,к,п); биръълър\ с\йлъъ органдарынын булчуёдарынын алсыз чыёалышынан пайда болгон тоскоолдукту жарып чыгышынан (мисалы: б,г,з); кээ биръълър\ булчуёдун абдан алсыз чыёалышынан пайда болгон тоскоолдукту жарып чыгышынан (мисалы: м,н,л,р) жасалат.

/нс\з тыбыштар ушул жасалыш бътънчъл\ктър\нъ карата \чкъ бъл\нът:

1. Каткалаё (к\ч менен айтылган) \нс\здър: п,т,ш,ч,к,к,х,ф,ц,щ;

2. Жумшактар (алсыз айтылчулар): б,в,д,з,ж,ж,г,г;

3. Уяёдар (абдан алсыз айтылчулар): л, м,н,ё,р,й.

I. Жасалуу ордуна карай

А) Эринчил \нс\здър

1. кош эринчилдер б, м, п;

2. эрин-тишчилдер в, ф;

Б) Тилчил \нс\здър

1. уччулдар д,н,т,ш,з,с,ж,л,ц,щ,р;

2. орточулдар й,ж,ч;

3. артчылдар г,ё,к,х;

4. т\пч\лдър к,г;

5. къмъкъйч\л х;

II. Жасалуу ыгына карай

1. жарылма \нс\здър б,д.г.м,н,ё,п.т,к;

2. жылчыкчыл \нс\здър :

а) бир фокустуулар: в,г,ф,ш,х.з.с;

б) эки фокустуулар: ж;

в) капталчыл: л;

3. Африкаталар : ж,ч,ц,щ;

4. Дирилдеме : р.

III. /н менен шыбыштын катышына карай :

1. Жумшак \нс\здър: б,в,г,г,д,й,м.н.ё,з.ж,ж,л.р;

а) шыбышчылдар: б.в,г,г,д;

б) уяёдар :м,н,ё,й,л,а.

2. Каткалаёдар :к,к,п.т,с.ф.х,ц,щ,ч.

IV. Жумшак таёдайдын абалына карай:

а) Оозчулдар: б,в,г,г,д,ж,ж,з,й,к,к,л,п,р,с,т,ф,х,ц,ш,щ,ч.

б) Мурунчулдар: м,н,ё.

Студенттер топ-топ болуп иштешет, карточкалардын негизинде:

I. «Окуу» тобу.

1. Кыскача текст жаратып окуу. Канча \нс\з тыбыш катышты,

каткалаё, жумшак \нс\здъргъ м\нъздъмъ бер.

2. Кыргыз тилиндеги макалдардан мисал келтирип, т\гъйл\\ жана

т\гъйс\з \нсъздъргъ м\нъздъмъ бер.

3. Толгонай кайсы чыгарманын баш каарманы? Анын монологун эсиёе

салып айтып бер, орточул жана уччул \нс\з тыбыштарга м\нъздъмъ

бер.

4. Букардын тоосу бурулуш,

Бурулуп учат улуу куш. (Асты сызылган съзгъ фонетикалык

талдоо ж\рг\з).

II. «Жазуу» тобу.

1. Тъмъндъг\ съз айкаштарын катыштырып кыскача текст т\зг\лъ.

М: Къкмък асман, шаарга кел\\, алтын саат, \йдън алыс эмес, тез

басуу. (жарылма, жылчыкчыл \нс\з тыбыштарга м\нъздъмъ бер)

2. /нс\з тыбыштардын тил илиминде зарылдыгы барбы? Болсо

кандай, болбосочу, далил менен т\ш\нд\р.

4. Татаал с\йлъм т\з\п, морфологиялык талдоо ж\рг\з. (кош эринчил

\н\сздъргъ м\нъздъмъ бер).

III. «Музыка» тобу.

1. Ъз\ёъргъ жаккан каалаган тилде (кыргыз, орус, ъзбек) эки куплет

ыр ырдагыла, /нс\здърд\н колдонулушун, позициялык абалын

т\ш\нд\рг\лъ.

2. Аллитерация, ассонанс, анафора сыяктуу адабий терминдерди эске

алуу менен бир куплет ыр жазып обонго салгыла.

4. Тъкмъ акындардын айтышын эске алгыла уяё, мурунчул

тыбыштардын ъзгъчъл\г\ кандай, мисал менен.

IV. «Искусство» тобу.

1. Бул с\рътт\н ъз\ндъ канча зат атооч бар? Ал с\рътт\ с\йлът, \нс\з

тыбыштарды санап бер.

2. Пластлиндин жардамы менен эпизод т\з. Суроо-жооп т\з\п, канча

\нс\з тыбыш катышты м\нъздъмъ бер.

3. /нс\з тыбыштарды аппликациянын жардамында жасоого болобу?

Болсо кърсът.

1. Кыялыёдагы нерсени т\ст\\ карандаштын жардамы менен баянда.

Аны суроо-жооп менен маанисин ач, эки \нс\з тыбышка

м\нъздъмъ бер.

Ушул сыяктуу суроолор менен карточкалар жасалат.

Ар бир топто 5 минут олтуруп, андан соё саа жебесинин багытында орун которушат. М: окуу жазуу музыка искусство.

Студенттердин эрте б\ткън\н (5 минутага чейин) доскага чыгарып аткарган жумушун сурап турам.

Тексттен ъз\нъ жаккан с\йлъмд\ мисалга алып, фонетикалык талдоо ж\рг\з\лът

Эстутум рекорддору.

Азыркы мезгилде эстутумду арттыруунун чеги жок экендигин дагы бир жолу тастыктаган, юрист Самвел Гарибян болуп эсептелет. Ал Ростов университетинде студент болуп ж\ргън кезинде ден-соолугуна байланыштуу врачтарга кайрылат, врачтар болсо жарым жыл бою окуганга жана жазганга тыюу салат. Ошол мезгилден тартып ал угуу жъндъмд\\л\г\н ъст\р\\гъ ътът.

1990-жылы Гиннестин китеби ага «жер ж\з\ндъг\ эё к\чт\\ эстутумга ээ адам» наамын берген. Самвел Гарибян он тилде с\йлъгън, бири-бири менен эч байланышы болбогон 1000 създ\ бир эле жолу укканда эсине тутуп, кайрадан айтып берген.

17-кылымда Италиянын Флоренция шаарында туулган Антонио де Марконун жъндъм\нъ да таё бербеске арга жок. Ал бир окуган китебин \т\р, чекитине чейин эсине тутуп калуу жъндъмд\\л\г\нъ ээ болгон. Антонио де Марко 81 жашка чыккан, ългънгъ чейин бул адатын таштаган эмес. Китептин бир бетин 2-3 секундда эле окуп койгон.

19-кылымда жашаган Паул Чарлз Морфии Ахмат боюнча таё каларлык ийгиликтерди жараткан. Ал къз\н таёдырып алып, бир эле учурда бир нече адам менен шахмат ойноого жъндъмд\\ болгон. Бул инсан търт ж\здън ашуун маанил\\ оюндарынын ар бир ж\р\ш\н ъм\р\н\н акырына чейин акылында сактап калгандыгы менен да уникалдуу. (Шоокум, №6, 2008, 23-б 184 съз)

Бышыктоо: Студенттер «Билдим» бъл\г\н толтурат.

Мугалим студенттерди аралап ж\ргън учурда оргинал жоопторду байкаса жалпы тайпага тааныштырса болот. Андан тышкары суроо-жооптун негизинде ът\лгън теманы кыскача жыйынтыктоо.

/йгъ тапшырма: Ът\лгън теманы окуп, с\йлъм т\з\п фонетикалык талдоо ж\рг\з\\, \нд\\, \нс\з тыбыштарды салыштыруу.

1.Сабактын темасы: Сан атооч

2.Сабактын максаты:

а) студенттерге сан атооч боюнча теориялык маалымат бер\\

б) байланыш кеьин ъст\р\\,калыптандыруу.

в) бири-бирин угууга,сыйлоого табиялоо.

3.Сабактын жабдылышы: Темага байланышкан таблицалар, с\ръттър, буклеттер, илимий жана окуу китептери, маркер, ж.б.

4. Сабактын формасы: практикалык

5. Сабактын ж\р\ш\: 1.Саламдашуу

2.Уюштуруу: «Тыюу салынган тамга» оюнун ойнойбуз.Шарты менен таанышабыз.

1.Студенттерди эки тайпага бълъб\з,1-2 деп санайбыз

2.Эки тамганы тамганы тандап алабыз,булл тамгалар доскага илинет.

3.Кайсы тайпа канча съз табааары аныкталат.

2./й тапшырмасы: Таркатмалар таратылып, оозеки суроо берилет

1.Сын атооч деген эмне?

2.Сын атоочко кандай суроолор берилет?

3.Сын атоочтун даражалары

4.Сын атоочтун заттанышы

5.Сын атоочтун т\з\л\ш\

3. Жаёы тема: Сын атооч боюнча маалымат берилет

Сан атооч създър заттын, же кыймыл-аракеттин сан-ълчъм\н,иреттик ъзгъчъл\кт\р\н билдирип, канча? канчанчы? канчоо? канчадай? деген ъёд\\ суроолорго жооп болуп т\шът.Маанилик жактан абстрактуу

келип башка съз т\рк\мдър\ндъг\ създърдън семантикалык,морфологиялык синтаксистик белгилери боюнча айырмаланып турат.

Морологиялык жактан ъз\нч\ м\нъзд\\ -ынчы ,-оо, -дай, -ча деген форма жасоочу м\чълър\ бар. Ъз манисинде сандык, ълчъмд\к т\ш\н\кт\ камтып тургандыктан,сан категориясы м\нъзд\\ эмес.Эгерде -лар м\чъс\ жалганса, чамалоо,балжолдо маанилерин пайда кылат. М: Анда Жантай алтымыштарга барып калган эле.

Сан атоочтордун айрымдары эсептик, иреттик,чамалама ъз маанисинде турганда сын атооч създър сыяктуу ъз\ багынган съзгъ аныкталгыч болуп т\ш\т. Мындай учурда алар жъндъмъ, таандык, Жак м\чъълр\ менен ъзгърбъйт. М:Эки бала бешинчи катар, ъёдой китеп, он бешче окучу ж.б.Эсептик сан атоочтор бъл\кт\к мааниде келген Жана саноого м\мк\н болбогон заттардын чен-ълчъм\н туюнтканда, сан атооч менен зат атоочтун арасына «баш», «дана» ,»короо», «т\п», «кило», тонна, центнер, «метр» деген ъёд\\ създър кыстырылып ыйтылат.М:ж\з боо чъп, беш кап \н, ъё т\\п даракт, бир баш пияз, сегиз метр кездеме.

Ал эми аныкталгыч т\ш\р\л\п же ъз\нчъ келип да заттык мааниде колдонулган сан атоочтор жогорудагы съз ъзгърт\\ч\ м\чълър менен ъзгър\п, синтаксистик жактан бардык с\йлъм м\чъс\н\н милдетин аткара берет.М:Бешти оё \чкъ къбъйт.Бириё мени менен Жур, экъъё ушул жерде

к\тк\лъ. Бул жерге сегизибиз келдик. Кезек боюнча учунчумунж.б . Бирок мындай ъзгъчъл\ктър бардык сан атоочторго м\нъзд\\ эмес. Маселен, -мын м\чъс\ иреттик сан атоочко уланса биринчимин, башка т\рлър\нъ уланбайт ж.б.д.у.с.

Сан атоочтор башка създърдън жасалбайт бирок айрымдары аз санда болсо да зат атооч, ат атооч, этиш създърд\н жасалышына база болот.М:биримдик,\чт\к,бешилик,беш атар, жетиген, тогуз кат, экъънъ, ар бир, кимдир биръъ ж.б. Сан атоочтор т\з\л\ш ъзгъчъл\г\нъ карай жънъкъй Жана татаал сан атоочтор болуп бъл\нът.Татаал сан атоочтор эки же къп сан атоочтордун же айрым създърд\н айкаша кел\\с\нъ т\з\лът.М: Он бир, токсон экидей, беш чактынж.б.

Ошондой эле сан атоочтор маанилик Жана курулуу ъзгъчъл\ктър\нъ ылайык эсептик , иреттик ,жандама, чамалама, бълчък Жана топ сан болуп алты т\ргъ ажырайт:

1)Эсептик сан атооч тубаса създ\к формада келип, сан-ълчъмд\к т\ш\н\кт\н аталышы, же зат менен кыймыл-аракеттин сан ълчъм\н билдерет да канча? Нече? Деген суроолорго жооп болуп т\шът. Эгерде затка же кыймыл-аракетке багынбай ъз алдынча колдонулса, заттанып, эсептик т\ш\н\кт\н аталышы туюнтат.М:1)Бир даракта кырк бутак, кырк бутакта сексен беш уя. Жети ълчъп бир кес. 2)Жыйырма алты экиге калдыксыз бъл\нът.Кошумча т\ш\н\к берилет.

Сан атоочтун башка т\рлър\ кайсыл бир м\чълърд\н -ынчы, -оо , -ча ж.б жардамчы създърд\н чакты, ашоон ж.б эсептик сандарга жалгануусуна т\з\лът. Мындай м\чълърд\ С.Давлетов форма жасоочу м\чълър деп караса, Н.Чечейбаева съз жасоочу м\чълър деп эсептейт.

Бул маселеде С. Давлетовдун пикирине кошулууга туура келет. Анткени сан-ълчъмд\ т\ш\н\кт\н ар кандай маанилик бътънчъл\ктъ берилишин «жылкычы», «балалык», «арабакеч» деген създърд\н жасалышындай кароого болбойт. Н.Чечейбаеванын пикири боюнча караганда,сын атоочтун даражаларын, этиштин туунду формаларын, мамиле, ыёай категорияларын уюштуруучу ж.б м\чълърд\ да съз жасоочу м\чълър катарында кароого туура келер эле.

1. Иреттик сан атооч заттын катарын же кыймыл-аракеттин аткарылыш иретин билдирип , эсептик сан атоочко -ынчы м\чъс\н\н жалганышын аркылуууюшулат.Ъз маанисинде келгенде с\йлъмдъ аныктоочтук жана бышыктоочтук милдетти аткарат. Ал эми заттанып келгенде жъндъмъ,таандык,къпт\к,Жак м\чълъ\р\ уланып ар кайсыл с\йлъм м\чъс\н\н милдетин аткарылышы м\мк\н. М: Търт\нч\лърдън Адам келди, жолдош командир. Азырынча биринчибиз. Экинчисин азыр б\тдим.

2. Жамдама сан атооч бирден жетиге чейинки эсептик сан атоочторго –оо, -ъъ м\чълър\н\н жалгануусунан уюшулуп, заттанган маканиде колдонулат да, аныкталгычты жандабай келет. Съз ъзгърт\\ч\ м\чълърд\ кабыл алуу менен бардык с\йлъм м\чъс\н\н милдетин аткара алат. М:Экъън\н кесиби да, иштеген жери да бир болчу. /чъб\згъ чагыруу кагазы бир учурда келди ж.б.

3. Чамалама сан атооч эсептик сан атоочко -ча,- дай, -лаган, -лап м\чълър\ жалганып жана « чакты», «жакын», «ашуун», «чамалуу» деген жардамчы създър айкашы кел\\ менен жасалып, так эмес сан-ълчъмд\к т\ш\н\кт\ туюнтат. М: Ошондн он бештей адамды поездге салышты, оё чактыбыз кийинкиге калтырылдык ж.б.

4. Бълчък сан заттык же сан-ълчъмд\к б\т\н т\ш\н\кт\н бъл\г\н билдирет да, бъл\м\ чыгыш жъндъмъдъ алымы атооч жъндъмъдъ келген эки эсептик сан атоочтун айкашынан т\з\лът.М:Бештен эки, оёдон търт ж.б.

5. Топ сан топтоштурулган сан-ълчъмд\к т\ш\н\кт\ туюнтуп, эсептик сан атоочко чыгыш жъндъмън\н жалганышы Жана кайталанып берилиши аркылуу т\з\лът. М:Колдоруна экиден китеп кармаган балдар търт-бештен болуп келип жатышты.

4.Бышыктоо: Кън\г\\ иштелет.

1.Жети ълчъп, бир (эсеп) кес.

2.Мен шаарга эки бардым, ал \ч барды.

3.Атамдын алтымыш коюу бар.

4.Ал экъъ (жамдама) дос.

5.Бул жумуш экъъб\згъ аздык кылат.

6.Мурун колхоз-совхоздордо миёдеген (чамалама) малдарды табышкан

7.Аудиторияга отузга (чамалама) жакын студент кирди

8.Айназик экинчи (иреттик) катарда отурат

9.Бир тайпада отуздан ( топ сан) бала окуйт.

10.Ал нандын экиден бирин (бъл.сан) алды.

5.Баалоо

6./й тапшырмасы

1.Сабактын темасы: Сабатка үйрөтүүдөгү көрсөтмөлүүлүк, аны пайдалануунун жолдору

2Сабактын максаты:

а) билим бер\\ч\л\к:Сабатка \йрът\\дъг\ кърсътмъл\\л\к,аны пайдалануунун жолдору тууралуу билимге ээ кылуу

б) тарбиялык: Бири –биринин съз\н угууга, сыйлоого тарбиялоо.

в) ън\кт\р\\ч\л\к: Студенттердин байланыш кебин ъст\р\\,сабакта кърсътмъ куралдарды колдонуунун ыгын арттыруу

3.Сабактын тиби: Аралаш сабак

4.Сабакта колдонулган усул: Салттык,СО,интерактивд\\

5.Сабактын жабдылышы: окуу китептери, окуу куралдары, кърсътмъ куралдар ж.б.

6.Сабактын ж\р\ш\:

1.Уюштуруу: Студенттер менен саламдашуу. Саламдашкан соё аларды эки тайпага «бир», «эки» деп саноо аркылуу бъл\шт\р\\.Эки тайпадагы студенттер ар бири тайпа \ч\н жана жеке ъз\ к\ръшът,б.а. кимиси канчалык къп суроого жооп берсе,тайпага жана ъз\нъ упай топтойт.Муну менен тайпанын жана студенттин активд\\л\г\ аныкталат.

Сабак 5 м\нътт\к нан жън\ндъ ыр тасма менен башталат.Тасма къргъз\лгън соё, студенттер менен биргеликте диалог ж\рг\з\лът. Нандын жасалышы, ыйыкыгы, мааниси жънъндъ ъз ойлорун ортого салып, айтып беришет жана макал-лакаптарды айтышат. Мисалы: «Нанды жерге таштаба кесири тиет», «Нан баарынан улук»,ж.б.у.с.

2./й тапшырмасын суроо: /й тапшырмасы Сабактын структуралык т\з\зл\ш\.(Сабактын иштелмеси)

Андан соё \йгъ берилген тапшырманы «Чынжыр» усулун пайдалануу менен сурап алам. Мисалы:

• Сабактын структуралык т\з\л\ш\ деген эмне?

• Сабактын иштелмеси деген эмне?

• Сабактын максаттары кандай?

• /й тапшырмасы качан суралат?

• Жаёы тема менен бышыктоонун айырмасы?

• Уюштурууга мисал келтир?

ж.б.у.с. суроолор менен кайрылуу аркылуу \й тапшырмасы жыйынтыкталат.

3.Жаёы тема: Сабатка үйрөтүүдөгү көрсөтмөлүүлүк, аны пайдалануунун жолдору

Негизги маселелер:

1. Эне тилин окутууда көрсөтмөлүүлүк принцибинин орду.

2. Алиппедеги сүрөттөр,тексттер менен иш жүргүзүү.

3. Сабактын жабдылышы:

а)Окуу китептери

б)Окуу куралдары

в)Кърсътмъ куралдар же дидактикалык материалдар.

Мугалимдин съз\. Көрсөтмөлүүлүк-бул дидактиканын негизги принциптеринен. Окутуунун принциптери билим берүүнүн жана тарбиялоонун максатына ылайык окутуунун мыйзам ченемдүүлүктөрүн пайдалануусунун мүнөздөөчү дидактикалык категория. Окутуунун принциптеринен окутуунун эрежелери келип чыгат. Алар бул же тигил принциптин жекече жоболорун чагылдырышат. Окутуунун эрежелери окутуу процессинин логикасына негизделген теориялык талаптар болуп эсептелинет. Бул принципти конкреттүүлүк жана абстрактуулуктун биримдиги жөнүндөгү диалектико-материалисттик жобонун негизинде кабыл алынат. Окутуунун ар бир мыйзамында билимди өздөштүрүү процессинин логикасына ылайык, таанып- билүүнүн башатын жана жекече көрүнүштөрдү байкоодон, издөө, же аксиома, теория, илимий түшүнүктөрдөгү абстрактуу ой жана жалпы тыянак, айрым фактылардан жана конкреттүү көрүнүштөн келип чыгуусунун мыйзамдуулугун айгинелейт. Көргөзмөлүүлүк принциби байыркы мезгилден бери эле колдонулуп келе жатат. Бизди курчап турган предметтерди, буюмдарды, айлана-чөйрөдөгү чындыктын окуяларын көрүп, байкап, талдоодон баштоо окутуунун ийкеминен камсыз кыларына көзү жеткен үлгүлүү дидактика илими окутуунун көргөзмөлүүлүк принцибин далилдеген. Я.А.Коменский адегенде адамдын туюмунда болбогон нерсе эч качан анын акылында болбойт деген пикирге келген. Адамдар кантип билимге ээ болушат? деген суроого Дистерверг билимди өздөштүрүүнүн көргөзмөлүүлүктөн башка бир да жолу жок деген жагдайда жооп берген. Песталоцци көргөзмөлүүлүк таанып-билүүнүн жана ойлоонун ишинин башаты экенин баса көрсөткөн. Ушинский көргөзмөлүүлүктү мугалимдин тез жана жеңил окутуусуна жардам берүүчү эң күчтүү педагогикалык каражат деп эсептеп, ачык талап кылат. Эгерде балага тааныш эмес беш сөздү үйрөтөм десе, ал анын үстүнөн узак жана натыйжасыз даалалаттанат, ал эми ошондой эле 20 сөздү сүрөт менен байланыштырса, анда дароо эле үйрөнүп алат. Балага жөнөкөй эле ойду баяндасаң, ал сени түшүнбөйт, ошол эле балага татаал сүрөттү түшүндүрсөң, андагы ой балага бат эле жетет. Бир эле окуяны жөндөмдүүлүгү бирдей эки балага айтып бер, бирине сүрөт менен, экинчисине- сүрөтсүз, ошондо бала үчүн сүрөттүн кандай мааниси бар экендигин билип аласың деген ойду баса белгилейт. Көрсөтмөлүү окутуунун түрдүү учурунда дале кабыл алуу абстрактуу ойлоо менен бирдикте болууга тийиш. Көрсөтмөлүүлүк балдардын ойлоосун активдештирүүчү индукциялык жалпылоого алып барат. Мындай окутуу айрыкча, башталгыч класстарга өтө мүнөздүү. Бирок, башталгыч класста балдарга белгилүү конкреттүү буюмдарды жалпылап, материалды дедукциялык тил менен ийгиликтүү үйрөтсө да болот. Башталгыч мектепте билим берүүнүн мазмунун өзгөртүү балдарды окутуудагы абстрактуулуктун элементтерин күчөтүүнү талап кылат. Көрсөтмөлүүлүк башталгыч класстарда эне тилин окутуунун методикасында, анын ичинде сабат ачууда башкы ролду ойнойт. Мугалимдин оозеки аңгемелешүүсүн угуу менен бала анын маанисине түшүнүүгө аракет жасай баштайт. Аларды угууда толук угууга аркет жасабастан, бөлүктөрү боюнча, т.а.тыбыш, муун аркылуу бөлүүгө мүмкүнчүлүк алат. Сүйлөмдү сөзгө, сөздү муунга ажыратууга, аларды угулушу боюнча классификациялоого калыптанат. Сабат ачууда көргөзмөлүүлүк принцибине өзгөчө көңүл бурууга тийиш. Ар бир өтүлүүчү сабак көргөзмөлүүлүк менен жүргүзүлөт. Тыбыштардын, тамгалардын үйрөтүлүшү сүрөттөр, сюжеттүү сүрөттөр аркылуу тааныштыруу менен гана чектелбестен, тамга кассасы, набордук полотно, кесме тамга, кесме муун, «Алиппе» окуулугундагы сүрөттөр менен иштөө алып барылат

Сүрөттүү алфавит сабат ачуунун ар бир сабагында үйрөтүлөт. Ал кесме муундардан, сүрөттөрдөн, сөздөрдөн, байланыштуу тектсттерден жана кошумча материалдардан түзүлөт.

Демонстрациялык таблицаларды колдонуунун негизги максаты-баланы ар бир тамганы эстеп калуусуна көмөк көрсөтүү болуп саналат. Мындай таблицалардын жардамы менен төмөнкү көрсөтмөлүүлүктү колдонууга болот.

1. Сөздөрдү муундарга ажыраттырып жана кайра муундардан сөз түздүрүп окуттуруу: апа (а-па), топу (то-пу), бата (ба-та), тала (та-ла), ийне (ий-не), ойно (ой-но) ж.б.

2. Сөздүн башына жана аягына тиешелүү тамгаларды жайгаштыруу аркылуу жаңы сөздөрдү окуттуруу: на- нан, ун-тун, бат-бата, бот-бото, ал-тал, ол-тол, ой- ойлоо, ай-айла, ач-чач, эч-чеч ж.б.

3. Окшоштуруп, же уйкаштырылып берилген сөздөрдү салыштыруу аркылуу жаңы сөздөрдү окуттуруу: тал- тол-тул, бал-бол, ноо-боо, ток-тоок, сат-сак-сап, уй- үй, күй-куй ж.б.

4. Демонстрациялык таблицалар ар түрдүү ыкмалар менен колдонулат, алар предметтүү сүрөттөргө көбүрөөк байланышып, схемалуу сөздөр аркылуу, ал эми сюжеттүү сүрөттөр байланыштуу кепти өнүктүрүү үчүн, сөз жана байланыштуу тексттер окуу китебин толуктаган. Мындай таблицалардын жардамы менен окуучу сөздөгү тамгалардын структурасын анализдөөгө, андан үндүү тыбыштарды бөлүп алууга (кызыл түс менен боёлгон), сөздү окууга, алардын өзгөрүшүн, тамгаларды бири - бирине салыштырууга үйрөнөт.

5. Сабат ачууда демонстрациялоочу таблицаларды кайталоо жана бышыктоо сабактарында, тамгаларды кайталоо үчүн пайдаланылат.

6. Тамга кассасы, же заттардын сүрөттөрү жабыштырылган сүрөттүү алфавит да ар бир тамганын аталышын бекем сактоого чоң жардам берет. Мисалы, а-алма, т-така, о-от, н-нан, у-ун, б- бото, к-кат, э-эне, и-ийне, с-сап, ү-үкү, д-дан, ч-чай, ш-шаш, ж-жаа, ө-өрдөк, м-май, х-хор ж.б.

Сабат ачууда сүрөттүү таблицалар баланын ойлоо жөндөмдүүлүгүн жана сүйлөө кебин өстүрүү үчүн колдонулат. Сүрөттүү таблицалар заттарды топтоштуруу, же тематикалык группалардын тобу боюнча ажыратып үйрөтүлөт: үй-бүлө, мектеп буюмдары, окуу куралдары, идиштер, жашылчалар, жемиштер ж.б. Ошону менен бирге таратылып берилүүчү дидактикалык материалдар да колдонулат. Мында илип коюлуучу класстык жана ар бир баланын жеке тамга кассасы, кесме тамгалар, кесме муундар, сүрөттүү карточкалар менен иш жүргүзүлөт. Класстык сүрөттүү алфавит-тамга кассасы кездемеден тигилип, анын 36 чөнтөкчөсү болот. Набордук полотно дегенибиз-туурасынан 3-4 катар тилке кагаз жабыштырылган калың картон кагаз. Тилкелерге кесме муундан, тамгадан сөз, сүйлөм түзүшөт.

Сабактын жабдылышы тъмънкълърд\ ичине камтыйт:

1.Окуу китептери

2.Окуу куралдары

3.Кърсътмъ куралдар же дидактикалык материалдар

4.Окутуунун техникалык каражаттары

Жаёы теманы бышыктоо: Студенттер ъздър\ алып келген окуу куралдарынан кърсътмъ курал жасашат жана алар тууралуу баяндап беришет, талкуу ж\рг\з\лът.Андан соё, «К\н желеси» деген аталыштагы видео тасма кърсът\лът,тасма сабак жън\ндъ болот.Мында окутуунун кандай каражаттары колдонулгандыгын студенттер баамдап айтып беришет.Андан кийин сандыктагы таркатмалар таратылат:

1-таратма

1.Башталгыч класстардын окуу китептери ?

2-таратма

1.Кърсътмъ куралдарды атап бер

3-таратма

1.Калем сап, боемо-дептер,карандаш кърсътмъ курал боло алабы?

4-таратма

1.Окутуунун техникалык каражаттары эмнелерди ичине камтыйт.

Баалоо: Сабакка активд\\ катышкан студенттерди коментариялап баалоо.

/й тапшырмасы: Ът\лгън теманы окуу жана кърсътмъ куралдардын башка т\рлър\н жасап кел\\.

«Педагогикалык сабактар» бирикмесинин

окутуучусу______________________________________2015-2016-окуу жылынын

_____ семестри \ч\н бъл\нгън окуу ж\ктъм\н\н аткарылышы боюнча эсеп-кысабы

ПС бирикмесинин башчысы,доцент: Д.Ы.Жусупова