________________ ___________________ 10 сыныф
Дерснинъ мевзусы: ________________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады: _________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: _________________________________________________________________
Дерснинъ типи: _____________________________________________________________________________
Корьгезме васталар:___________________________________________________________
Иш шекиллери:_______________________________________________________________________________
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Текрарлав
Сайы бу:
а) предметнинъ даимий аляметини ифаделеген там маналы сёзлер;
б) предметлик манасыны ифаделеген ве грамматик сайы, мулькиет, келиш категориялары олгъан там маналы сёзлер;
в) предметке, аляметке я да микъдаргъа догърудан-догъру ад олмайып, лякин бир де-бир усулнен шу предметни, аляметни я да микъдарны бильдирген там маналы сёзлер;
г) предметнинъ микъдарыны, сайысыны я да сырасыны ифаделеген там маналы сёзлер;
д) предметнинъ иш-арекетини, рухий ве булунгъан алыны бильдирген там маналы сёзлер.
Бир сой предметнинъ микъдарыны, сайысыны я да ерлешюв, япылув тертибини ифаделеген там маналы сёзлерге сайы дейлер. Сайы адетте исимге багъланып исим ифаделеген предметнинъ микъдарий аляметини косьтере.
САИЫЛАРНЫНЪ ЯЗЫЛУВЫ
1.Дёрт сайысына пай сайысынынъ -ер ялгьамасы къошулгъанда сёзнинъ сонъундаки т сеси янъгъыравукълашыр ве дёрдер оларакъ айтылыр, лякин дёртер шеклинде язылыр.
2.Муреккеп сайыларнынъ къысымлары айры язылыр: отуз учь, докъсан дёрт, сексен бир.
3.Муреккеп сайынынъ ялынъыз сонъки къысмына чокълукъ, келиш, мулькиет, сыра ве пай сайысы ялгъамалары къошулыр: йигирми алтышар, он аптыгъа, он экимиз, он биринджи, он бешер.
4.Теркибинде юз, бинъ, миллион сёзлери олгъан муреккеп сайыларда пай сайысы ялгъамалары юз, бинъ, миллион сёзлеринден эвель кельген сайыларгъа къошулыр: Экишер юз килограмм эрик джыялар.
5.Сыра сайысы ялгъамалары къалын-индже, дудакълангъан ве дудакъланмагъан шекиллерде язылалар: алтынджы, секизинджи, онунджы, учюнджи.
6.Чифт сайылар арасына дефис (-) къоюлыр: он-он беш, отуз- къыркъ.
7.Арап ракъамларнен язылгьан сыра сайылары ве -нджи, -ынджы, -инджи, -унджы, -юнджи ялгъамалары арасында дефис (-) къоюлыр: 4-юнджи курс, 18-инджи мектеп, 122-нджи эв.
Текрарлав вазифеси:
Ракъамларнен язылгьан сайыларны сёзлернен денъиштирип, сёз бирикмелерини дефтеринъизге кочюрип язынъыз. Сайыларнынъ имлясыны анълатынъыз, чешитлерини бельгиленъиз.
11 портакъал; лимон; 10 алма; 6 чифт чызма, чарыкъ тиктилер; 500 грамм вермишель
Анълатма
Сайыларны талиль этюв тертиби:
1. Манасына коре чешити: эсап сайы (онынъ чешитлери), сыра сайысы, пай сайысы, тахминий сайы.
2. Къулланувына коре чешитлери: бутюн сайы, кесир сайы.
3.Тизилишине коре чешитлери: саде, муреккеп, чифт сайы.
Иш орьнеги: экинджи — сайы, сыра сайы, бутюн сайы, саде сайы.
САЙЫЛАРНЫНЪ ТИЗИЛЮВИНЕ КОРЕЧЕШИТЛЕРИ
|
| Саде сайылар | дёрт, он, бинъ, миллион |
|
| Т еркипли сайылар | он беш, унъ юз он, еди бинъ сексен |
|
| Чифт сайылар | бешер-алтышар, едишер-едишер - |
Иза:
1. Теркипли сайылар айры язылырлар.
2.Чокълукъ, келиш, мулькиет, сыра ве пай сайыларынынъ ялгъамалары теркипли сайыларнынъ сонъки сёзюне къошулалар: эки бинъ биринджи сене; он бешер талебе.
3.Чифт сайылар дефиснен (-) язылырлар.
САЙЫ
| Маналарына коре чешитлери | Мисаллер |
|
| эсап | беьи, он, юз, бинъ, черик, бештеучъ, ярым, бучукъ |
|
| сыра | бешинджи, онунджы, юзюнджи |
|
| пай | онар, бешер, бешер юз, едишер бинъ |
|
| тахминий | онлар, дёртлер, беш-он, аз, чокъ, баягъы, бираз |
Иза: Бир сой предметлернинъ микъдарыны, сайысыны я да сайылув тертибини бильдирген сёзлерге сайы дейлер.
ЭСАП САЙЫСЫ
| Чешити | Тюрю | Мисаллер |
| Эсап | Микъдар | беш (алма), он эки (дефтер), беш бинъ эки юз (адам) |
| Кесир | беште учъ, онда бир, ярым, бучукъ, черик |
Иза:
1. Кесир сайыларда биринджи сайы ер келишинде къулланыла: учъте эки (2/3).
2.Бучукъ сёзю микъдар сайыларындан сонъ келир: Шимди саат беш бучукъ.
3.Кесир сайылары предметнинъ къысымларыны ифаделейлер: Емишлернинъ учъте эки къысмы даа джыйылмады.
ЯПМА САЙЫЛАР
|
| Чешити | Ялгъамалар | Мисаллер |
| I | Сыра | -нджы - -нджи, -ынджы - -инджи, -унджы - -юнджи | алтынджы, единджи докъузынджы, бешинджи онунджы, дёртюнджи |
| II | Пай | -ар - -ер, -шар - -шер | онар, бешер, алтышар, едишер, бешер юз, секизер бинъ |
| III | Тахминий | -лар - -л ер | онлар, беипер беш-он, аз, нокъ, бираз, баягъы |
Иза:
Теркибинде юз, бинъ, миллион сёзлери олгъан
теркипли саиыларда паи саиысы ялгъамалары юз, бинъ, миллион сёзлери огюндеки сайыларгъа къошулыр: едишер юз, учер бинъ.
Тахминий саймлары предметнинъ тахминий микъдарыны, бельгисиз сайысыны анълата.
Тахминий сайылары бойле япылалар:
1. Микъдар сайысына -лар, -лер ялгьамасы къошулувынен: саат секизлер эди.
2. Микъдар сайыларнынъ чифтленювинен: учъ-дёрт (адам), биржи (саат).
3. Аз, бираз,чокъ, бир чокъ, бир къач, баягъы киби сёзлер де тахминий, бельгисиз микъдарны анълаталар: Мектепке бир кьач талебе даа кельди.
Сайылар тизилюв джеэттен учь группагьа болюнелер: 1) саде сайылар; 2) муреккеп сайылар; 3) чифт сайылар.
Саде сайы бир сёзден япылыр: эки, учь, алты, секиз, он, отуз, элли.
Муреккеп сайы бир микъдар тюшюнджесини анълата, эки ве экиден зияде сайыларнынъ къошулувынен япыла: бир бучукъ, сексен дёрт, бир бинъ докъуз юз етмиш учь.
Чифт сайы эки сайыны бир-бири артындан чифт алда къулланылувынен я да бир сайыны текрарлавнен япыла: бир-эки, еди- секиз, беш-он, алтмыш-етмиш, сексен-докъсан, онар-онар
Вазифе 1: Джумлелерни окъунъыз. Сайыларны тапып, мана джеэттен чешитлерини анълатынъыз. Кочюрип язынъыз.
1.Мышыкъ киби, дёрт букленип, огге сычрады. 2. Эмине къыркъ беш яшларында эсмери, сырлы козь, тул бир къадын эди. 3. Онынъ хозяйствосында дёрт ат, эки араба, дёрт сыгъыр, учь бузав, йигирми беш къой бар эди. 4. Элли-алтмыш ханелик кой рыкъма-рыкъ ат-араба ве дёрт бир якътан топлангъан халкънен толу эди. 5. Анасынен берабер куньде йигирми-йигирми эки, яз куньлери исе йигирми бешер чифт чарыкъ тикелер. 6. Къарасувбазар ортасындаки ешиль чардакълы эвни тез арада тапып, ярым саат кечер-кечмез, элиндеки пешкир бавынен кери къайтып кельди. 7. Баракъта алты адам къалдыкъ. 8. Оларда йигирми беш бинъ адам ве къыркъ топ бар. 9. Олардан бирини айланып кечтим дегендже, экинджи бири келип чыкъа ве эп текрарлана берген бу денъишмез левха инсанны къыр ёлунынъ гуя уджсузлыгъына къандыра эди. 10. Бундан эки ай эвельси, дёрт йыллыкъ дженк мешакъатларыны сагь-селямет баштан кечирген солдат, бир джан олып, тувгъанларына, коюне ашыкъты.
Вазифе 2: Ашагъыдаки джумлелерни кочюрип язынъыз. Ракъамларнен язылгьан сайыларны дефтерлеринъизге сёзлернен язынъыз ве тизилювине коре чешитлерини анълатынъыз.
1. Майыс 15 куню Корсунь янында исьянджы полклары пейда олдылар. 2. Мен, Эрденеден 1626 сенеси бу фани дюньягъа келем. Арадан 1—2 афта кечер-кечмез, Якъуб джебэге гонъюлли оларакъ кеткен бир яшнынъ ерине отьмек тюкянына сатыджы оларакъ кирди. Оларнынъ базы бирлери 5—6 юз метр теренликтен ер юзюне нефть чагьлайлар. . — Буюрынъыз, кошедеки 22-нджи койкагьа ерлешинъиз, — деди. Башкъаларында адамлары бар. 1655 сенеси декабрь 20-де, Багьчасарайдаки эльчилер, хан ордусы иле берабер сеферден кьайткъаныны ве Белгород татарларында токътагьаныны бильдилер. Онынъ артындан экинджиси, учюнджиси пейда олды. Клубнынъ дёрт джамлы эки уфакъ пенджереси бар
Дерснинъ нетиджеси: ________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Вазифе 1: Джумлелерни окъунъыз. Сайыларны тапып, мана джеэттен чешитлерини анълатынъыз. Кочюрип язынъыз.
1.Мышыкъ киби, дёрт букленип, огге сычрады. 2. Эмине къыркъ беш яшларында эсмери, сырлы козь, тул бир къадын эди. 3. Онынъ хозяйствосында дёрт ат, эки араба, дёрт сыгъыр, учь бузав, йигирми беш къой бар эди. 4. Элли-алтмыш ханелик кой рыкъма-рыкъ ат-араба ве дёрт бир якътан топлангъан халкънен толу эди. 5. Анасынен берабер куньде йигирми-йигирми эки, яз куньлери исе йигирми бешер чифт чарыкъ тикелер. 6. Къарасувбазар ортасындаки ешиль чардакълы эвни тез арада тапып, ярым саат кечер-кечмез, элиндеки пешкир бавынен кери къайтып кельди. 7. Баракъта алты адам къалдыкъ. 8. Оларда йигирми беш бинъ адам ве къыркъ топ бар. 9. Олардан бирини айланып кечтим дегендже, экинджи бири келип чыкъа ве эп текрарлана берген бу денъишмез левха инсанны къыр ёлунынъ гуя уджсузлыгъына къандыра эди. 10. Бундан эки ай эвельси, дёрт йыллыкъ дженк мешакъатларыны сагь-селямет баштан кечирген солдат, бир джан олып, тувгъанларына, коюне ашыкъты.
Вазифе 2: Ашагъыдаки джумлелерни кочюрип язынъыз. Ракъамларнен язылгьан сайыларны дефтерлеринъизге сёзлернен язынъыз ве тизилювине коре чешитлерини анълатынъыз.
1. Майыс 15 куню Корсунь янында исьянджы полклары пейда олдылар. 2. Мен, Эрденеден 1626 сенеси бу фани дюньягъа келем. Арадан 1—2 афта кечер-кечмез, Якъуб джебэге гонъюлли оларакъ кеткен бир яшнынъ ерине отьмек тюкянына сатыджы оларакъ кирди. Оларнынъ базы бирлери 5—6 юз метр теренликтен ер юзюне нефть чагьлайлар. . — Буюрынъыз, кошедеки 22-нджи койкагьа ерлешинъиз, — деди. Башкъаларында адамлары бар. 1655 сенеси декабрь 20-де, Багьчасарайдаки эльчилер, хан ордусы иле берабер сеферден кьайткъаныны ве Белгород татарларында токътагьаныны бильдилер. Онынъ артындан экинджиси, учюнджиси пейда олды. Клубнынъ дёрт джамлы эки уфакъ пенджереси бар
Вазифе 1: Джумлелерни окъунъыз. Сайыларны тапып, мана джеэттен чешитлерини анълатынъыз. Кочюрип язынъыз.
1.Мышыкъ киби, дёрт букленип, огге сычрады. 2. Эмине къыркъ беш яшларында эсмери, сырлы козь, тул бир къадын эди. 3. Онынъ хозяйствосында дёрт ат, эки араба, дёрт сыгъыр, учь бузав, йигирми беш къой бар эди. 4. Элли-алтмыш ханелик кой рыкъма-рыкъ ат-араба ве дёрт бир якътан топлангъан халкънен толу эди. 5. Анасынен берабер куньде йигирми-йигирми эки, яз куньлери исе йигирми бешер чифт чарыкъ тикелер. 6. Къарасувбазар ортасындаки ешиль чардакълы эвни тез арада тапып, ярым саат кечер-кечмез, элиндеки пешкир бавынен кери къайтып кельди. 7. Баракъта алты адам къалдыкъ. 8. Оларда йигирми беш бинъ адам ве къыркъ топ бар. 9. Олардан бирини айланып кечтим дегендже, экинджи бири келип чыкъа ве эп текрарлана берген бу денъишмез левха инсанны къыр ёлунынъ гуя уджсузлыгъына къандыра эди. 10. Бундан эки ай эвельси, дёрт йыллыкъ дженк мешакъатларыны сагь-селямет баштан кечирген солдат, бир джан олып, тувгъанларына, коюне ашыкъты.
Вазифе 2: Ашагъыдаки джумлелерни кочюрип язынъыз. Ракъамларнен язылгьан сайыларны дефтерлеринъизге сёзлернен язынъыз ве тизилювине коре чешитлерини анълатынъыз.
1. Майыс 15 куню Корсунь янында исьянджы полклары пейда олдылар. 2. Мен, Эрденеден 1626 сенеси бу фани дюньягъа келем. Арадан 1—2 афта кечер-кечмез, Якъуб джебэге гонъюлли оларакъ кеткен бир яшнынъ ерине отьмек тюкянына сатыджы оларакъ кирди. Оларнынъ базы бирлери 5—6 юз метр теренликтен ер юзюне нефть чагьлайлар. . — Буюрынъыз, кошедеки 22-нджи койкагьа ерлешинъиз, — деди. Башкъаларында адамлары бар. 1655 сенеси декабрь 20-де, Багьчасарайдаки эльчилер, хан ордусы иле берабер сеферден кьайткъаныны ве Белгород татарларында токътагьаныны бильдилер. Онынъ артындан экинджиси, учюнджиси пейда олды. Клубнынъ дёрт джамлы эки уфакъ пенджереси бар
7 827
6 129 
