"Саха халандаарын оҥоруу". Доклад. Дягилева Виолетта 4 кылаас

18

Муниципальнай үптэн үбүлэнэр уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ

«Муома уопсай үөрэхтээһинин алын сүһүөх оскуолата»

Чинчийэр үлэ

Саха халандаарын оҥоруу.

Толордо: 4 «а» кылаас үөрэнээччитэ

Дягилева Виолетта

Салайааччы: алын сүһүөх кылаастар учуутала

Карпова Любовь Павловна

Хонуу сэл., 2024 с.

Иһинээҕитэ

Киириитэ....................................................................................................................................3

I. Саха халандаарын суолтата

1.Ыйдар сахалыы бэлиэлэрэ уонна уратылара……………………………….…………..…5

2.Нэдиэлэ куннэрин урукку уонна аныгы ааттара………………………………….………6

II. Чинчийии

1.Муома алын сүһүөх оскуолатын оҕолоругар анкетаны ыытыы………………………..7

2.Саха аныгы халандаарын мастан оҥоруу………………………………………….…….. 7

3.Саха халандаарын туһана үөрэнии…………………………………………….…………. 8

Түмүк …………………………………………………………………………..……….……. 9

Туһаныллыбыт литература ……………………………….………………….….………….10

Сыһыарыыта

Киириитэ

Биһиги хас күн аайы халандаары туттабыт. Халандаары көрөн ыйбытын, күммүтүн былаанныыбыт. Сыл аайы халандаарбыт уларыйар. Халандаар компьютерга, телефоҥҥа баар. Истиэнэгэ ыйанар, остуолга ууруллар, кып-кыра халандаардар бааллар. Кинилэр, үксүн,кумааҕыттан оҥоһуллаллар.

Халандаар диэн латин тыла. «Kalendal» диэн хас биирдии ый бастакы күнүн аата. Халандаар күнү уонна ыйы кытта ыкса сибээстээх буолар. Араас омуктар бэйэлэрэ туспа халандаардаахтар. Хас биирдии саха халандаар ыйдарын, күннэрин сахалыы ааттарын уратыларын араарыахтаах.

Чинчийии үлэтин тоҕоостооҕо: билигин биһиги, кистэл буолбатах, үксүн нууччалыы тыллары кыбытан саҥарабыт.Ыйдары, нэдиэлэ күннэрин нууччалыы аатынан билэбит.Хас биирдии омукка күндүтэ,баайа-төрөөбүт тыла.Биһиги, оҕолор, кыра эрдэхпититтэн төрүт тылбытынан саҥара үөрэниэхтээхпит.

Сыала: саха халандаарын оҥоруу.

Соруктара:

• Саха халандаарын нөҥүө саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, култууратын кытта билсиһии.

• Сахалыы ыйдар, күннэр ааттарын билии-көрүү.

• Саха халандаарын туһунан литератураны үөрэтии, куйаар ситимиттэн информацияны булуу.

• Аныгы саха халандаарын мастан оҥоруу уонна тутта үөрэнии.

• Чинчийии үлэтин бэчээттээһин, хаартыскаҕа түһэрии, видеоролик оҥоруу.

Чинчийии объега: саха халандаара.

Чинчийии биридимиэтэ: саха халандаарын оҥоруу.

Сабаҕалааһын: сахалыы ыйдар, күннэр ааттарын билэн-көрөн, бэйэбит сахалыы халандаары оҥоруохпутун сөп.

Чинчийии ньымалара:

• Саха халандаарын туһунан литература үөрэтии, куйаар ситимиттэн информация булуу.

• Аныгы саха халандаарын мастан оҥоруу.

• Анализтааһын, түмүк таһаарыы.

Торумнаан таһаарыы.

• Аныгы саха халандаарынан тутта, саҥара үөрэнии.

• Билбит билиибин чугас дьоммор, бииргэ үөрэнэр, билсэр оҕолорбор тарҕатыы.

Практическай суолтата

Саха халандаара - «үйэттэн үйэҕэ бэриллэр халандаар» буолар. Бырааһынньыктарга, төрөөбүт күннэргэ өйдөбүнньүк бэлэх буолар.

Мин саха халандаарын күннээҕи олохпор күн аайы туттан ыйдар, күннэр сахалыы ааттарын билэн билиибин дьоҥҥо тарҕатыам.Оччоҕо элбэх киһи сэҥээрэн саха халандаарын туттуохтарын баҕарыахтара этэ.

I.Саха халандаарын суолтата

1. Ыйдар сахалыы бэлиэлэрэ уонна уратылара

Былыр былыргыттан сахалар халлаан сулустарынан, ый уонна чолбон алтыһыытынан, кыыллар-көтөрдөр сырыыларынан, айылҕа араас көстүүлэринэн күнү-дьылы үчүгэйдик билгэлииллэрэ.Ол билгэһээлиннэринэн сөп түбэһиннэрэн олороллоро, хаһаайыстыбаларын тэринэллэрэ, сүөһүлэрин-астарын көрүнэллэрэ.

Хас биирдии улууска, хас биирдии ыалга тус-туспа халандаардаах буолаллара [2 сыһыарыы]. Ол халандаар аата «Дьыл оҕуһа» диэн [3 сыһыарыы]. Бу халандаар үйэттэн үйэҕэ барар халандаар этэ. Өбүгэлэрбит манна билгэһээлиннэрин сыл аайы бэлиэтээн иһэллэр этэ. Ыйдар сахалыы ааттара ол кэмҥэ ааттаммыттара. Сахаларга Саҥа дьыл ыам ыйыттан саҕаланар этэ.

1.Ыам ыйа (май)- Ынах төрүүр, ыам (үүт) дэлэйэр.Ол иһин ыам ыйа итинник ааттаммыт буолуохтаах.

2.Бэс ыйа (Июнь)-Бэс туорааҕа астанан сиэмэтэ сиргэ ыһыллар кэмэ.Сайын кэлэр.Ыһыахтар саҕаланаллар.

3.От ыйа(Июль)-Саха сиригэр от хомуура саҕаланар.

4.Атырдьах ыйа(август)-Бу ыйга сахаларга оттообут отторун кэбиһии буолар.Оту кэбиһэллэригэр атырдьах элбэхтик туттуллар.Ол иһин бу ыйы атырдьах ыйа диэн ааттаабыттар.

5.Балаҕан ыйа (сентябрь)-Сахалар сайылыктан кыстыкка көһөн балаҕаҥҥа киирэллэр. Ол иһин балаҕан ыйа диэн ааттаабыттар.

6.Алтынньы ый (октябрь)-Алтынньы ыйы былыр сахалар кыһыҥҥы ый ахсаанынан ааттыыллар эбит. Кыһын кэлэр.

7.Сэтинньи ый (ноябрь)-Байанай ыйа-сахалар саамай сүгүрүйэр ыйдара.Байанай ыйа булду-алды кытта ыкса сибээстээх буолар.Кыһын кэлиитэ идэһэлэнэллэр, муҥхалыыллар.

8.Ахсынньы ый (декабрь)-Сахалар балаҕаҥҥа хаайтаран олорон олоҥхону, остуоруйаны истэллэрэ.Саамай кылгас күннээх, саамай уһун түүннээх ый.

9.Тохсунньу ый (январь)-Дьон бу ыйга бит-билгэ көбөр диэн итэгэйэллэр.Ол иһин таҥха диэн үөскээбит.

10.Олунньу ый (февраль)-Олоҥхону,остуоруйаны, кэпсээни истии дэлэйэр.Олунньу ыйга күн лаппа уһуур, күнүс күн тыгар.

11.Кулун тутар (март)-Сахалар биэ төрүө балтараа-икки ый иннинэ кулунун арааран биэни сынньатар үгэстээхтэр. Сааскы бастакы ый, ол иһин кулун тутар ый диэн ааттаммыт.

12.Муус устар (апрель)-Сахалар балаҕантан муус түннүгүн устан, сайыҥҥы хабах эбэтэр сүлүүдэ түннүгү олордор кэмнэрэ.

2. Нэдиэлэ күннэрин урукку ааттара

Сахалар нэдиэлэни 7 күн дииллэр эбит. Нэдиэлэни сэттэнэн ааҕыы бары норуоттарга баар, ол барыта ый сэттэлии хоно-хоно уларыйыытын кытта ситимнээх эбит [4 сыһыарыы].

Кэлин 7 күн нэдиэлэ диэҥҥэ солбуллубута. Нэдиэлэ күннэрэ билиҥҥи ааттарынан ааттанар буолбуттара.

2023 сылтан нэдиэлэ күннэрэ диэн Сэттиэлэ диэн ааттанар буолла.Онтон Сэттиэлэ күннэрэ маннык ааттанар буолбуттар:

1.Бэнидиэнньик-Аан күн (Саҥаны саҕалыыртан толлума!)

2.Оптуорунньук-Ханыы күн (Барытын ханыылаан, тэҥнээн көр!)

3.Сэрэдэ-Орто күн (Барыта ортотунан, этэҥҥэ буоларын ситис!)

4.Чэппиэр-Чэбэр күн (Сырдык санаанан салайтаран олоххун түстээ!)

5.Бээтинсэ-Чөл күн (Чөл буолуохтаах буолуу-олох ирдэбилэ: тыл, эйгэ чөл буоларын туһугар кыһадын!)

6.Субуота-Сүбэ күн (Аймах-уруу дьон сүбэ тутан олоххутун салайыҥ!

7.Баскыһыанньа-Өрөбүл күн (Сынньанан, эккин-сииҥҥин эрчийэн чэбдигир, өрүтүн!) [5 сыһыарыы].

II.Чинчийии

2.1. Муома алын сүһүөх оскуолатын оҕолоругар анкетаны ыытыы.

Муома алын сүһүөх оскуолатын үөрэнээччилэрэ ыйдар сахалыы ааттарын, сэттиэлэ күннэрин төhө билэллэрин көрөөрү анкета ыыппытым. Анкета толоруутугар уопсайа 20 оҕо суруйда. Анкета 4 ыйытыылаах этэ. Муома алын сүһүөх оскуолатын 20 үөрэнээччилэригэр

анкетаны ыытыы

Ыйытыктара:

1. Сахалыы ыйдары суруй. (нууччалыыттан сахалыы ааттарын суруйаллар)

2. Сэттиэлэ күннэрин аныгы ааттарын ааттаталаа.

3. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн (выжигателынан) тутта сылдьыбытын дуо?

4. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн ону-маны онорбутун дуо?

1 ыйытыы: Билэбин – 75%, билбэттэр 25%,

2 ыйытыы: Билэбин – 10%, билбэттэр 90%

3 ыйытыы: туттубутум – 2 о5о, 10%

4 ыйытыы: онорбутум – 2 о5о, 10%.

Анкета түмүгүнэн оҕолор сахалыы ыйдар ааттарын билэллэр, ол эрээри үксүлэрэ ситэри толорботохтор, оттон сэттиэлэ күннэрин саҥа ааттарын билбэттэр эбит.

Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн (выжигателынан) 2 о5о тутта сылдьыбыт.

Анкетаны ыытан баран, кэлин үөрэнээччилэргэ бэйэм онорбут халандаарбын көрдөрүөм, сахалыы ыйдар, сэттиэлэ саҥа күннэрин туһунан кэпсиэм, диэн санааҕа кэллим.

1. Саха аныгы халандаарын мастан оҥоруу

Мин саха халандаарын үөрэтээри фанераттан ийэбин уонна аҕабын кытта мастан саха халандаарын оҥордум.

Туттуллар материал: фанера, клей «Момент», лобзик, электродрель, выжигатель, 3 кыра мас, 3 уһун соҕус быа

Халандаары оҥоруу:

• Аан бастаан аҕам халандаары сыһыарар уонна ыйыыр маһын лобзигынан быһан оҥордо.

• Онтон аҕам фанераттан лобзыгынан быһан оҕуһу оҥордо.

• Аҕам дрелынан халандаарга күннэри, ыйдары, сэттиэлэни бэлиэтииргэ хайаҕас оҥордо [6 сыһыарыы].

• Оҕуһу маска «Момент» клейынан сыһыардыбыт.

• Ийэбин кытта халандаарга выжигателынан оҕуспутун оҥордубут [7 сыһыарыы].

• Выжигателынан ый күннэрин, ыйдары, сэттиэлэ күннэрин суруйдубут [8 сыһыарыы].

• Быаны халандаарга оҕус муннугар баайдым. Ол быаларга кыра мастары ииллим [9 сыһыарыы].

Халандаар бэлэм буолла [10 сыһыарыы]. Хоспор истиэнэҕэ тоһоҕо саайан баран, ыйаан, күн аайы тутта сылдьабын.

1. Саха халандаарын туһана үөрэнии

Бэйэм оҥорбут саха халандаарбын хоспор ыйаатым уонна сэтинньи ыйтан туттан эрэбин.Халандаарга 31 чыыһыла баар, 12 ый,сэттиэлэ күннэрэ.Итиннэ барытыгар хайаҕас оҥоһуллубута.

Халандаарга 3 быаҕа 3 мас баалла сылдьар. Хас биирдии мас тус-туспа аналлаах. Холобур, ахсынньы 31 күнүгэр (Саҥа дьылга) мин биир маһы 31 диэҥҥэ угабын, иккис маһы ахсынньы диэҥҥэ угабын, онтон үһүс маһы Ханыы күн диэҥҥэ угабын.

Ол курдук күн аайы халандаарым мастарын сыҕарытан мин ыйдар, сэттиэлэ күннэрин сахалыы саҥарарга үөрэнэбин.

Түмүк

Саха халандаарынан туттаммын ыйдар, сэттиэлэ күннэрин сахалыы ааттарын үөрэтэ сылдьабын. Ол билиибин чугас дьоммор, табаарыстарбар тарҕатабын. Хаһыаттар сэттиэлэ күнүн бэлиэтээн бэчээттэнэн тахсаллар, ол эрээри дьоҥҥо киэҥник тарҕана илик [12 сыһыарыы]. Кэнники дьон күннээҕи олоххо ыйдар, сэттиэлэ күннэрин тутта үөрэниэхтэрэ диэн эрэнэбин.

Бу үлэни суруйаары эбэбин кытта элбэх кинигэ көрдүбут-аахтыбыт, куйаар ситимигэр көрдөөтүбүт. «Саха халандаара» диэн тема наһаа киэҥ эбит. Улахан кылаастарга бу теманы талан өссе дириҥник үөрэтэргэ быһаарынным.

Чинчийэр үлэбэр туруоруммут сыалбын-сорукпун ситистим. Сабаҕалааһын бигэргэтилиннэ, сахалыы ыйдар, күннэр ааттарын билэн-көрөн бэйэбит сахалыы халандаары оҥордубут.

Туһаныллыбыт литература

1. Күн-дьыл эргиирэ. - Дьокуускай, 1992

2. Федоров А. С. Өбүгэ сиэрэ-туома.-Дьокуускай:Бичик,2011.-448 с.

3. Федоров И.Г.,Васильев П. К. Өбүгэбит олоҕо-дьаһаҕа.-Дьокуускай: Бичик,2012.-128 с.

4. Ыйдарынан туомнар.-Дьокуускай,1994

5.httpsHYPERLINK"https://edersaas.ru/saha-halandaara"://HYPERLINK "https://edersaas.ru/saha-halandaara"edersaas.ru HYPERLINK "https://edersaas.ru/saha-halandaara"/ HYPERLINK "https://edersaas.ru/saha-halandaara"saha-halandaara

6.httpsHYPERLINK"https://pikabu.ru/story/v_yakutii_sozdali_novyie_oboznacheniya_dney_nede li_na_yakutskom_yazyike_11354551":/ HYPERLINK

Сыһыарыыта

1 сыһыарыы

2 сыһыарыы

3 сыһыарыы

4 сыһыарыы

Нууччалыы	Латынныы	Сахалыы
Понедельник	День Луны	Ый күнэ	Бастакы күн
Вторник	День Марса	Аҥарах күнэ	Иккис күн
Среда	День Меркурия	Мэндэҥэ күнэ	Үһүс күн
Четверг	День Юпитера	Сэндэли күнэ	Төрдүс күн
Пятница	День Венеры	Дьэллэҥэ күнэ	Бэһис күн
Суббота	День Сатурна	Дьэндэли күнэ	Алтыс күн
Воскресенье	День Солнца	Күн күнэ	Сэттис күн

5 сыһыарыы

6 сыһыарыы

7 сыһыарыы

8 сыһыарыы

9 сыһыарыы

10 сыһыарыы

11 сыһыарыы

12 сыһыарыы