"Саха халандаарын оҥоруу" Презентация Дягилева Виолетта 4 кылаас

Муниципальнай үптэн үбүлэнэр уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ

«Муома уопсай үөрэхтээһинин алын сүһүөх оскуолата»

Саха халандаарын оҥоруу.

Толордо: 4 «а» кылаас үөрэнээччитэ

Дягилева Виолетта

Салайааччы: алын сүһүөх кылаастар учуутала

Карпова Любовь Павловна

Биһиги хас күн аайы халандаары туттабыт.

Халандаары көрөн ыйбытын,

күммүтүн былаанныыбыт

Чинчийии үлэтин тоҕоостооҕо:

Биһиги билигин үксүн нууччалыы тыллары кыбытан саҥарабыт.

Ыйдары, нэдиэлэ күннэрин нууччалыы аатынан билэбит.

Хас биирдии омукка күндүтэ-баайа-төрөөбүт тыла.

Биһиги, оҕолор, кыра эрдэхпититтэн төрүт тылбытынан саҥара үөрэниэхтээхпит

Чинчийии сыала:

Саха халандаарын оҥоруу.

Соруктара :

1. Саха халандаарын нөҥүө саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, култууратын кытта билсиһии.

2. Сахалыы ыйдар, күннэр ааттарын билии-көрүү.

3. Саха халандаарын туһунан литератураны үөрэтии, куйаар ситимиттэн информацияны булуу.

4. Аныгы саха халандаарын мастан оҥоруу уонна тутта үөрэнии.

5. Чинчийии үлэтин бэчээттээһин, хаартыскаҕа түһэрии. видеоролик оҥоруу.

Чинчийии ньымалара:

1. Саха халандаарын туһунан литература үөрэтии, куйаар ситимиттэн информация булуу.

2. Аныгы саха халандаарын мастан оҥоруу.

3. Анализтааһын, түмүк таһаарыы.

Чинчийии сабаҕалааһына:

Сахалыы ыйдар, күннэр ааттарын билэн-көрөн

бэйэбит сахалыы халандаары оҥоруохха сөп.

• Чинчийии объега: саха халандаара.

• Чинчийии биридимиэтэ: саха халандаарын оҥоруу.

Торумнаан таһаарыы:

1.Аныгы саха халандаарынан тутта, саҥара үөрэнии

2.Билбит билиибин чугас дьоммор, бииргэ үөрэнэр,билсэр оҕолорбор тарҕатыы

• Чинчийии ньымалара:
• 1. Саха халандаарын туһунан литература үөрэтии, куйаар ситимиттэн информация булуу.
• 2. Аныгы саха халандаарын мастан оҥоруу.
• 3. Анализтааһын, түмүк таһаарыы.

Чинчийии практическай суолтата

Саха халандаара - «үйэттэн үйэҕэ» бэриллэр халандаар буолар.

Халандаары сыл аайы уларыппаккын.

Бырааһынньыктарга, төрөөбүт күннэргэ өйдөбүнньүк бэлэх буолар.

Мин саха халандаарын күннээҕи олохпор күн аайы туттан ыйдар,

нэдиэлэ күннэрин сахалыы ааттарын билэн билиибин дьоҥҥо тарҕатыам.

Оччоҕо элбэх киһи сэҥээрэн саха халандаарын туттуохтарын баҕарыахтара этэ

Былыр былыргыттан сахалар халлаан сулустарынан, күнү-ыйы көрөн,

кыыллар-көтөрдөр сырыыларынан, айылҕа араас көстүүлэринэн

күнү-дьылы үчүгэйдик билгэлииллэрэ.

Ол билгэлээһиннэринэн сөп түбэһиннэрэн олороллоро,

хаһаайыстыбаларын тэринэллэрэ,сүөһүлэрин-астарын көрүнэллэрэ.

Хас биирдии улууска,хас биирдии ыалга тус-туспа

мастан халандаардаах буолаллара.

Ол халандаар аата «Дьыл оҕуһа» диэн эбит.

Саха халандаара «үйэттэн үйэҕэ» барар халандаар буолар.

Өбүгэлэрбит манна билгэлээһиннэрин сыл аайы

бэлиэтээн иһэллэр этэ.

Ыйдар сахалыы ааттар ол кэмҥэ ааттаммыттара.

Сахаларга Саҥа дьыл ыам ыйыттан саҕаланар этэ

Ыйдар ааттарын быһаарыы:

Ыйдар ааттарын быһаарыы:

1.Ыам ыйа(май)-Ынах төрүүр, ыам(үүт)дэлэйэр.Ол иһин ыам ыйа итииник ааттаммыт буолуохтаах.

2.Бэс ыйа(июнь)-Бэс туорааҕа астанан сиэмэтэ сиргэ ыһыллар кэмэ.Сайын кэлэр. Ыһыахтар саҕаланаллар.

3.От ыйа (июль)-Саха сиригэр от хомуура саҕаланар.

4.Атырдьах ыйа(август)-Бу ыга сахаларга оттообут отторун кэбиһии буолар.

Оту кэбиһэллэригэр атырдьах элбэхтэ тутуллар. Ол иһин бу ыйы атырдьах ыйа диэн ааттаабыттар.

5.Балаҕан ыйа (сентябрь)--сахалар сайылыктан кыстыкка көһөн балаҕаҥҥа киирэллэр.Ол иһин балаҕан ыйа диэн ааттаабыттар.

6.Алтынньы ый (октябрь)-алтынньы ыйы былыр сахалар кыһыҥҥы ый ахсаанынан ааттыыллар эбит. Кыһын кэлэр.

7.Сэтинньи ый (ноябрь)-Байанай ыйа-сахалар саамай сүгүрүйэр ыйдара.

Байанай ыйа булду-алды кытта ыкса сибээстээх буолар.Кыһын кэлиитэ идэһэлэннэллэр, муҥхалыыллар.

8.Ахсынньы ый (декабрь)-сахалар балаҕаҥҥа хаайтаран олорон олоҥхону, остуоруйаны истэллэр.

Ахсынньы кылгас күннээх, уһун түүннээх ый.

9.Тохсунньу ый (январь)-дьон бу ыйга бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэр.Ол иһин таҥха диэн үөскээбит.

10.Олунньу ый (февраль)-олоҥхону, остуоруйаны, кэпсээни истии дэлэйэр.Олунньу ыйга күн лаппа уһуур,күнүс күн тыгар.

11.Кулун тутар (март)-сахалар биэ төрүө балтараа-икки ый иннинэ кулунун арааран биэни сынньатар үгэстээхтэрэ.Сааскы быстакы ый, ол иһин кулун тутар ый диэн ааттаммыт.

12.Муус устар (апрель)-сахалар балаҕантан муус түннүгү устан сайыҥҥы хабах эбэтэр сүлүүдэ түннүгү олордор кэмнэрэ

Сахалар нэдиэлэни 7 күн дииллэр эбит.

Нэдиэлэни 7 күнүнэн ааҕыы бары норуоттарга баар.

Ол барыта ый сэттэлии хоно-хоно уларыйыытын кытта ситимнээх эбит.

Кэлин 7 күн нэдиэлэ диэҥҥэ солбуллубута.

Нэдиэлэ күннэрэ билигин ааттарынан ааттанар буолбуттара.

2023 сылтан нэдиэлэ күннэрэ Сэттиэлэ диэн ааттанар буолбутттара.

Нэдиэлэ күннэрин былыргы ааттара:

Бэнидиэнньик- Ый күнэ

Оптуорунньук -Аҥарах күнэ

Сэрэдэ -Мэндэҥэ күнэ

Чэппиэр -Сэндэли күнэ

Бээтинсэ -Дьэллэҥэ күнэ

Субуота -Дьэндэли күнэ

Баскыһыанньа -Күн күнэ

Сэттиэлэ күннэрин аныгы ааттара:

1. Бэнидиэнньик -Аан күн (Саҥаны саҕалыыртан толлума!

2. Оптуорунньук -Ханыы күн (Барытын ханыылаан, тэҥнээн көр!)

3. Сэрэдэ -Орто күн (Барытын ортотунан, этэҥҥэ буоларын ситис!)

4. Чэппиэр -Чэбэр күн (Сырдык санаанан салайтаран олоххун түстээ!)

5. Бээтинсэ -Чөл күн (Чөл буолуохтаах буолуу-олох ирдэбилэ:тыл, эйгэ чөл буоларын туһугар кыһалын!)

6. Субуота -Сүбэ күн (Аймах-уруу дьон сүбэ тутан олоххутун салайыҥ!)

7. Баскыһыанньа -Өрөбүл күн (Сынньанан, эккин-сииҥҥин эрчийэн чэбдигир,өрүүтүн!)

Чинчийии

Муома алын сүһүөх оскуолатын 20 үөрэнээччилэригэр

анкетаны ыытыы

Ыйытыктара:

1. Сахалыы ыйдары суруй. (нууччалыыттан сахалыы ааттарын суруйаллар)

2. Сэттиэлэ күннэрин аныгы ааттарын ааттаталаа.

3. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн (выжигателынан) тутта сылдьыбытын дуо?

4. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн ону-маны онорбутун дуо?

Анкета түмүгүнэн оҕолор сахалыы ааттарын билэллэр, ол эрээри сорохтор ситэри толорботохтор.

Сэттиэлэ күннэрин саҥа ааттарын билбэттэр эбит.

Кэлин оҕолорго бэйэм оҥорбут халандаарбын көрдөрүөм.

Сахалыы ыйдар, сэттиэлэ саҥа күннэрин туһунан кэпсиэм

1 ыйытыы

Билэбин – 75%, билбэттэр 25%

2 ыйытыы

Билэбин – 10%, билбэттэр 90%

:

3. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн (выжигателынан) тутта сылдьыбытын дуо?

4. Маhы уотунан сиэтэр тэрилинэн ону-маны онорбутун дуо?

Саха аныгы халандаарын мастан оҥоруу:

Мин саха халандаарын үөрэтээри ийэбин уонна аҕабын

кытта мастан аныгы саха халандаарын оҥордум

Туттуллар матырыйаал:

1. Фанера

2.Клей «Момент»

3.Лобзик

4.Электродрель

5.Выжигатель

6.3 кыра мас

7.3 уһун соҕус быа

Халандаары оҥоруу:

1.Аҕам халандаары сыһыарар

уонна ыйыыр маһын лобзигынан

быһан оҥордо.

2.Фанераттан лобзигынан быһан

оҕуһу оҥордо.

3.Электродрелынан халандаарга

ыйдары,күннэри, сэттиэлэни

бэлиэтиир хайаҕастары оҥордо.

4.Оҕуһу маска «Момент»клейынан

сыһыардыбыт

5.Ийэбин кытта халандаарга выжигателынан

оҕуспутугар харах, мурун оҥордубут.

6.Выжигателынан ый күннэрин,

ыйдары,

сэттиэлэ

күннэрин суруйдубут.

7.Быалары оҕус муннугар баайдым.

Ол быаларга хайаҕастарга батар кыра

мас ииллим.

8.Халандаар бэлэм буолла.Хоспор

истиэнэҕэ тоһоҕо саайан баран

ыйаабытым уонна күн аайы туттабын.

Саха халандаарын туһана үөрэнии:

Халандаарга 31 чыыһыла баар,

12 ый,

сэттиэлэ күннэрэ.

Итиннэ барытыгар бэлиэтииргэ хайаҕас оҥоһуллубута.

Халандаарга 3 быа, 3 мас баалла сылдьар.

Хас биирдии мас тус-туспа аналлаахтар.

Холобур,ахсынньы 31 күнүгэр (Саҥа дьылга) мин биир маһы 31 диэн

сыыппараҕа баар хайаҕаска угабын.

Иккис маһы ахсынньы диэҥҥэ баар хайаҕаска угабын.

Онтон үһүс маһы Ханыы диэн сурук аттыгар баар хайаҕаска угабын.

Ахсынньы 31 күнэ, Ханыы күн (оптуорунньук) диэн буолла.

Ити курдук мин күн аайы халандаарым мастарын сыҕарытан иһэбин

уонна ыйдар,сэттиэлэ күннэрин сахалыы саҥарарга үөрэнэб ин.

Түмүк

Саха халандаарынан туттаммын ыйдар,сэттиэлэ күннэрин сахалыы ааттарын үөрэтэ сылдьабын. Ол билиибин чугас дьоммор, доҕотторбор кэпсиибин.Хаһыаттар сэттиэлэ күннэрин сирэйдэригэр бэчээттииллэр, ол эрэн дьоҥҥо киэҥник тарҕана илик.Кэнники дьон күннээҕи олоххо ыйдар, сэттиэлэ күннэрин сахалыы этэ, тутта үөрэниэхтэрэ диэн эрэнэбин.

Бу чинчийэр үлэбин суруйаары

эбэбин кытта элбэх кинигэ көрдүбүт, аахтыбыт, куйаар ситимигэр көрдөөтүбүт. «Саха халандаара» диэн тема наһаа киэҥ эбит.Улахан кылаастарга таҕыстахпына бу теманы өссө төгүл талан дириҥник үөрэтэргэ быһаарынным.

Болҕомтоҕут иьин махтал!