Саха терут оонньууларын уцкуу хамсаныытыгар туьаныы

Саха терут оонньууларын уцкуу хамсаныытыгар туьаныы.

Сыала-соруга: Кыра о5ону кэрэ5э, утуе5э сыьыаран иитии.

Уцкуу тэтимигэр терут оонньуу хамсаныыларын киллэрэн,

о5ону ебугэ угэьигэр иитии.

Оонньуу педагогиката-омук ахсын бастыц баай.О5о оонньооон аьыллар,айыл5атынан сайдар.Сатаан оонньоппотоххо,оонньуу о5ону сылатар,тэйитэр.Мээрилээн уэрэтии эбэтэр туьата суох аралдьыйыы,кэччуйуу эрэ буолан хаалар.Оонньуу диэн о5о бэйэтин дьарыга,атын туох да5аны соругу туруоруммат.Оонньуу -сайдан уэрэххэ кубулуйар,оонньуу- о5ону аьан-арыйан сайыннарар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан иллэц кэмнэрин оонньоон-керулээн атааралларын астыналлара. Ебугэлэрбит о5ону иитиигэ мындырдык, дириц толкуйдаахтык сыьыаннаьара. Бу оонньуулар киьи илиитэ-ата5а сайдарыгар, о5о кыра эрдэ5иттэн мындыр, тэтиэнэх, кыайыгас, куустээх буоларыгар иитэллэрэ. Кыьыммыт кылгас куннээх, уьун тууннээх буолан,куну-дьылы кылгатаары,туун хойукка диэри оонньуу арааьын тэрийэллэрэ. Сайынын сайылыкка о5олуун-улаханныын керу-нары тардаллара, о5о аймах уерэн-кетен ча5аарара сайылык киэьэлэрин кэрэ музыката буолан иьиллэрэ.

Ебугэ угус оонньуута билигин умнуллубут эрээри, саха фольклорун сурун хайысхата сайдан сылдьар кэмэ.

Эбугэ о5ону иитэр угэьин 8 кэруццэ араараллар:

-айыл5аны харыстааьын;

=улэ5э,идэ5э иитии;

-Боотур уэрэ5э;

-кыыс о5ону иитии;

-сиэрдээх майгыга иитии;

-Айыыьыт уэрэ5э;

-Сахалыы оонньуу;

-Айыы уэрэ5э;

Сахалыы оонньуу- эйу сайыннарар ,сымса-быьый ,тулуурдаах буоларга уэрэтэр,о5о сэрэйэр-таайар дьо5урун сайыннарар,тылын -куолаьын эрчийэр,сатаан тыынарга уэрэтэр оонньуу элэмиэннэрин туьанан уцкуугэ уерэтии,эйун сытыылыыр-тобулар, кэрэ5э уьуйар

Оскуола иннинээ5и саастаах о5олор чабыр5ах, тойук, олоцхо толороллорун ааьан, хамсаныылаах, саха бастыц уцкуутун оьуохайы учугэйдик билэллэр. Иитээччилэр о5олору оьуохай хамсаныыларыгар уерэтэллэр. Саха оьуохайа о5о этин-сиинин, тылын –еьун сайыннарарын билэбит. Оьуохайы тэцэ биьиги ебугэлэрбит оонньууларын, иитии биир керуцун курдук тутан, уйэлэр тухары илдьэ сылдьыахтаахпыт.

Ол иьин, терут культурабытын билиьиннэрэн, сырдатан, дирицник ейдетен о5олорго тиэрдиэхтээхпит, о5ону кэрэни ейдуургэ, кэрэнэн дуоьуйарга уерэтиэхтээхпит. Бу оонньуулары сергутэн, сахалыы уцкуу хамсаныыларыгар туьанан, чопчу уол о5о5о анаан, туспа хайысхалаах улэни тэрийии сурун сыалбынан буолар.

О5о 6-7 сааьыттан хамсаныылара тупсар, хайдах хамсаныахтаахтарын чопчу ейдуур. Бу сааьыгар о5о музыканан холкутук хамсанар, туттан – хаптан кердерере тупсар, истэр дьо5ура куускэ сайдар, хамсаныынан санаатын тиэрдэр кыахтанар.

Уол о5ону уцкуугэ уерэтии, оонньуу элэмиэннэрин туттуу кинилэр сепке хаамалларыгар, суурэллэригэр, былчыцнара сайдарыгар, кене уцуохтаах буола улааталларыгар туьалыыр.

Сайылык о5олоро, Мацнайгы хаар, Боотурдар уцкуулэрэ, Чохчоохой диэн о5олорго туруорбут уцкуулэрбэр маннык ебугэ оонньуулара сурун хамсаныы буолан киирдилэр:

1. Атах тэпсии .Бу оонньууга ыытааччы уоллаах кыыьы кэккэлэьиннэрэ туруортуур.Оонньооччулар атахтарын бокутан,сиринэн сыыйа ыытан,уна атахтарын ис эттунэн сыьыары тыастаахтык сыбыр5аччы тэпсэллэр.Биир эмэ уоллаах кыыс атахтарын бокуйбакка эбэтэр сиринэн ыыппакка уэьэнэн тэпсэ сатыыр буоллахтарына олор туорууллар.Уьуннук тэпсибиттэр кыайыылаа5ынан тахсаллар.

Быьаарыы: Бу оонньуу имигэс, тулуурдаах буолууга уерэтэр, атах былчыца сайдарыгар кемелеьер.

2.О5устар харсыьыылара. О5олор о5устары утуктэн,айаатыы-айаатыы буору ытыстарынан хаьыйан,тобуктаан сыльдан тэбэ тэбэлэруттэн тирэьээт, харсыспытынан бараллар. Харсыьар кэмнэригэр оонньуу ыытааччы ус метр сири мээрэйдиир уонна ортотунан сурааьын тардар.Икки харсыьар о5олору ол сурааьын икки ардыгар туруорар тэбэлэрун холботон баран хамаанда биэрэр. Эскэтун бастакы о5о иккис о5ону сурааьыныттан 1м50см тэйиччи утуруйэн илтэ5инэ иккис о5о кыайтарбытынан аа5ыллар.

Быьаарыы: Бу оонньуу уцкуугэ киирдэ5инэ о5олору оруолларынан оонньуурга, сымса буоларга уерэтэр, илии-атах былчыцнарын сайыннарар.

3.Ыт буутун охсуьуута. Бу олох былыргы кыргыс уйэтинээ5и оонньуу эбит . Оонньооччулар туэлбэлээн тэгуруччу тураллар.Туэлбэ ортотугар икки сымса дьон киирэллэр.Иккиэн уна илиилэринэн ханас атахтарын кэннинэн уна атахтарын туталлар.Уонна чохчойо сылдьан анар атахтарынан ыстаналаьа сылдьан бэйэбэйэлэрин санныларынан анньыьаллар. Хайалара да илиилэрин араарыа суохтаах иккиттэн биирдэстэрэ саннынан таарыллан илиитин ата5ын ыьыктан кэбиьээт олооро тустэ5инэ кыайтарбытынан аа5ыллар.

Маннык хамсаныы уол о5ону эмиэ ата5ар тирэхтээх, толкуйдуур дьо5ура сайдарыгар уерэтэр.

4.Кулун куллурустуур.

Бу хамсаныылар биьиги инники келуенэ ыччаттарбыт доруобай, чэбдик, кыанар буола улааталларын ситиьэр хайысха буолар.

О5о араастык хамсанар, уцкуулуур ба5ата маннык эрчиллиилэри толоруу,оонньуу нецуе дэбигис ситиьиллэр,ол иьин о5о дуоьуйууну ылар, себулээн дьарыктанар. О5о доруобуйатын тупсарыыга, чэбдигирдиигэ, чел олоххо тардыьыылаах буолуутугар иитии – биьиги инники сыалбыт.

5. Кырынаастыыр.

Бу уол о5о барахсан уолугунана тыынан, ата5ын тоботунэн дугунан, этэ-хаана умайыктана сылдьар кэмигэр, сиьигэр тоьо кыахтаа5ын кордорон, илиитинэн дугунан, ыстаналыыр оонньуута. Кырынаастыыр киьи сиргэ икки илиитинэн уонна ата5ын тоботунэн тирэнэн турар. Оро ыстанарыгар илиилэоин анньынар уонна кулгаахтарын ытыстарынан таарыйан ылаат, илиитинэн сиргэ тирэнэ туьуохтээх. Бу кэмнэ тобуктарын бокутуо суохтаах. Ыстаналыыр киьи тохтоло суох кулгаахтарын ытыстарынан охсо-охсо утарылаьааччытын кыайыар диэри ыстаналыахтаах. Хамаанданан эмиэ оонньонор. Бу оонньууну ханнык ба5арар кэмнэ оонньуохха соп.

Быьаарыы: Манна уол о5о илиитигэр, ата5ар куустээх, сымса туттуулаах буола улаатара саарба5а суох.

6. Харах симсии.

Оонньууга кыттааччылар бары киэнник тогуруччу тураллар. Тогурук иьигэр оонньуу ыытааччы уонна биир эккирэтээччи о5о. Ыытааччы эккирэтэр о5о5ну биир сиргэ 5-6 эргитэр уонна ыйытар: -Дьаакып бааргын дуо, - баарбын.- Дьаакып булуон дуо. – сибилигин булуом. Оччо5о ус киьини 30 ахсаан иьинэн тут. Эккирэтээччи ыйыллыбыт бириэмэ5э 3 киьини кыайан туппата5ына оонньуу тохтотуллар. Хара5ын баайыытын суорээт да ыстарааптыыллар. Онтон бириэмэтигэр дьонун барытын тутта5ына кыайыылаах буолар.

Ункуугэ араас хамсаныылары дьуорэлээн, о5о кыа5ын учуоттаан, сааьыгар соп тубэьиннэрэн , билиьиннэрэн, кордорон аттардыбыт. Маннык хамсаныылары уорэтэн биьиги о5о доруобай, чэбдик, кыанар буола улааталларын ситиьэбит.

О5о араастык хамсанан ункуулуур ба5ата маннык эрчиллиилэри толорууга, оонньуу нонуо дибигис ситиьиллэр, ол иьин о5о дуоьуйууну ылар, собулээн дьарыктанар. О5о доруобуйатын тупсарыыга , кэлэр кэнчээри ыччаппыт чол олоххо тардыьыылаах буолуутугар иитии – биьиги инники сыалбыт.

Туьаныллыбыт литература:

- И.Н.Монастырева. «О5о саас оонньуута». Майя 2008с.

- А.С.Федоров. «Обугэлэрбит оонньуулара» Якутскай 1992 с.

- Якутские народные танцы. Туьулгэ. Якутск 1996 с.

- О5о иитиитигэр норуот фольклорун туьаныы. А.Д.Слепцова. Якутскай 1992с.

- Г.С.Попова – Санаайа «Киьитийии сэьэнэ» Дьокуускай «Бичик» 2006 с.

Сахалыы оонньууну уорэтии сыллаа5ы былаана.

Орто болох.

Улахан уонна бэлэмнэнии болох.