Саламдашпай сөз баштаба?

Сабактын темасы:    Саламдашпай соз баштаба.

Сабактын максаты:
1. Окуучуларда адептүү болуу жонүндо ой жүгүртүүго өбөлгө түзүлөт.
2. Окуучулар адеп билимин калыптандырышат, озүн адептүү кармоого тарбияланышат.
3. Элдик каада-салтты, үрп-адатты баалоого конүгүшөт. Улууларды урматтоого, кичүүлордү сыйлоого чакырылат.

Сабактын жабдылышы: Макал-лакаптар жазылган плакатттар.
 Сабактын жүрүшү:

1. Уюштуруу:
Сабактын темасы, максаты боюнча тушунук беруу.

2. Жаны тема:
   Балдарым акыл-эстуу, адептуу болсо деп ар бир эле ата-эне тилек кылат. Ата-энебиз каалагандай бала боло алабызбы? Ата-бабаларыбыз байыртан эле адеп-ахлак маселесине олуттуу конул буруп келишкен.
 Кылымдар бою түзүлгөн элдик мораль, ата-бабаларыбыз түзгөн улуу адептик-ыймандык нарк-дөөлөттөр– күнүмдүккө эмес, түбөлүктүүлүккө эсептелген, калктын тарыхый тажрыйбасынан жаралып, доорлор сыноосунан өткөн көөнөрбөс элдик этикалык нарктар, адеп-ыймандык мурастар.  
   Калыгул даанышмандын гуманисттик этикасы насыяттайт: «Орой айтсаң адамга жукпайт, орой сөздү киши укпайт, сылык-сыпаа сөз жетет, ал мээге эмес, жүлүнгө кетет». Элдик кеменгер Калыгулдун ишениминде  оройлукту назиктик, сылыктык, ачууну токтоолук, сабырдуулук, жек көрүүнү мээрим менен сүйүү жеңет.
   Саламдашуу адеби да элдик этикада орчундуу орунду ээлейт.

САЛАМ БЕРУУНУН АДЕБИ Жаш киши кары кишиге; Атчан киши жоо кишиге; Арка тараптан келген киши алдыда бара жаткан кишиге; Аз жамаат коп жамаатка салам берет. Улуу болсо да, кичуу болсо да, аз болсо да, коп болсо да бир жерден келген киши отурган кишиге салам берет.

Копчулукко салам берилгенде, алардын ичинен бироо саламды алик алса, калгандары алик албаса да болот. Эч кимиси берилген саламды алик албаса, анда копчулуктун ичиндегилердин бардыгы жооптуу болуп калат. Ал эми саламды берген копчулук болсо, алардын ичинен бироо салам бергенде эле суннот орундалган болот, калгандарынын салам беришинин кажети жок. Башкача айтканда, копчулуктун ичинен бир кишинин салам бериши калгандарынын жоопкерчилигин жойгондой эле, копчулуктун ичинен бир кишинин саламды алик алышы да калгандарынын жоопкерчилигин жоёт. Мусулман киши салам беруу менен дин боордошун кадырлап, урмат корсоткон болот. Биринчи салам берген киши Алла тааланын жана пайгамбарынын алдында дагы суймончуктуу болот. Салам бергендин сообу саламды алик алганга караганда кобуроок. Пайгамбарыбыз мындай деп буюрган: “Адамдардын ичинен Алла тааланын алдында эн жогорусу – оозунуп салам айткандар” (Абу Давуд, Адеп, 144). Бир кишиден салам-дубай алып келгенин билдирген кишиге “Ва алейке ва алайхиссалам” деп жооп берилет. Бир катта жазылган саламга же кат менен, же соз менен жооп кайтарылат. Бир киши бироону “Баланчага менден салам айт” деп айтса, муну айтууга макул болгон киши убадасын орундатууга тийиш. Анткени айтам деп оз мойнуна алган бул милдет – бир аманат. Озунун уйуно кирген киши да уй-булосу менен учурашат. Азирети Анаска пайгамбарыбыз мындай деп айткан: “Уулум, сага жана уй-булоно берекет келсин десен, уй-булондун жанына барганда салам бер” (Тирмизий, Истизан, 10). Башка бироонун уйуно киргенде да салам берилет. Ыйык Куранда мындай деп буюрулган: “Оо, ыйман келтиргендер! Оз уйунордон болок уйлорго уруксат албай туруп, ун чыгарып уй ээлерине салам бербей туруп кирбегиле. Эгер ойлоп корсонор, бул силер учун дагы кайырдуу” (Нур суросу, 27-аят). Башка бироонун уйуно барганда, алгач уйго кируу учун уруксат суралат, андан кийин салам берилип анан ал-жай сурашып суйлошуу башталат. Намаз окуп жаткан, уйкудагы жана ажатканадагы кишиге салам берилбейт. Азан чакырылып жатканда салам беруу макуроо болуп саналат. Куран окуган же окулган Куранды угуп отурган кишиге салам беруу да – макуроо. Бирок азан чакырылып жана Куран окулуп жатканда салам бергендердин саламы алик алынат. Кутпа угуп жатканга да салам берилбейт. Тамак жеп жаткан кишиге оозундагысын жута электе салам берилбейт. Бир мечитте жамааттын бир болугу намаз окуп жатканда, бир болугу окубай турса, мечитке кирген киши намаз окубагандарга салам бере алат. Салам бербесе да суннотту кылбаган болуп эсептелбейт.

3. Бышыктоо:
Ата-бабаларыбыз тузгон улуу адептик-ыймандык нарк-дөөлөттөрду муноздогон макал-лакап, накыл создордон айтып бергиле. Аларды чечмелегиле.
Саламдашпай соз баштаба.
Сыйлаганга аш таппасан, сыпаалыкка соз тап.
Улууга урмат, кичууго ызаат.
Сыйласан сыйлуу болосун.
Сыйлашпаган тууганын, сыр айтпаган душмандай.
Сый сыйга жарашат, сый билбеген адашат.
Уят олумдон катуу.
Сабырдын тубу сары алтын.
Жылуу созго жылан ийнинен чыгат. Ж.б.

4. Жыйынтыктоо:
  “Карынын кебин капка сал” дегендей, ата-энебиз, улуулар айткан насаат создорду кунт коюп угуп, конулго туйуп, озубузду адептуу, ыймандуу, нарк- насилдуу болуп чоноюуга, келечекте “жакшы” адам болууга умтулуубуз керек экен.