"САССР XV сыла" знагынан наҕараадаламмыт биир дойдулаахпыт М.Н. Попов.

«САССР 15 сыла» знагынан наҕараадаламмыт биир дойдулаахпыт Попов Матвей Николаевич.

• УЛУУС ЧУЛУУ ДЬОННОРО
• Ґлэ тірµтэ : Мин Балыктаах оскуолатын интернаатыгар олорон уірэнэбин. Иитээччим Мария Матвеевна аҕатын Матвей Николаевич олоҕуттан кэпсээнин иґиттим. Кини аҕата сахалартан бастакынан уґулуччулаах улэтин иґин САССР 15 сыла знагынан на±апаадаламмыт.
• Ґлэ суолтата :Кырдьаҕас кілµінэ олоҕун µірэтии киэІ араІаҕа сырдатыы. САССР 15 сыла знак туґунан дьоІІо сэргэҕэ тиэрдиэхпин баҕардым.
• Сыала-соруга :
• - Саха сирин знактарын µірэтии.
• -кимнээх ылбыттарын ирдэґии µлэтин тэрийии.
• -кинилэр олохторун сырдатыы.

Биографиятын кэрдиис кэмнэрэ

• 1915 сыллаахха атырдьах ыйын 2 күнүгэр Өргөннөөх өтө5өр Баатара нэhилиэгэр Мэңэ-Хаңалас оройуонугар САССР төрөөбүтэ.
• Төрөппүттэрэ боростуой бааhынайдар: а5ата - Попов Николай Матвеевич, ийэтэ - Мотрена Федоровна, бииргэ төрөөбүт балтылаа5а эрдэ өлбүтэ.
• 1930 сыллаахха «Өргөннөөх» колхозка киирбит.
• 1932 сылтан ыччат союhун, комсомол КИМ-кэккэтигэр киирбит.
• 1933 сыллаахха поселковай совет чилиэнэ буолбут.
• 1939-1948 с.с. нэhилиэк советын председателэ.
• 1948-52 сыллардаахха Сталин аатынан колхуос председателинэн үлэлээбит.
• 1952 – 1959 сыллардаахха Сыымах нэhилиэгин о5уруот биригээдэтигэр биригэдьиирдээбит.
• 1959-1968 сыллардаахха Төхтүргэ бөдөңсүйбүт Герой Попов аатынан колхуос о5уруотун биригээдэтин биригэдьииринэн.
• 1968-1970 сылларга совхоз киинэ Бэдьимэ5э араас үлэлэргэ үлэлээбитэ.
• 1970 сыллаахтан пенсия5а тахсыбыт.

Бииргэ төрөөбүт балтытынаан Вералыын 1938 сыл

Осипова Мария Андреевна – Герой ийэ, норуот маастара

• 1922 сыллаахха тохсунньу 6 күнүгэр төрөөбүт
• 1942с Попов Матвей Николаевичка кэргэн тахсыбыт.
• 1942с сэриигэ барбыт дьонун 8 тулаайах о5отун ииппит.
• 1942c сэриигэ барбыт 1945 с. кэлбит Соловьев Николай Кузьмич оҕолоро: Анастасия, Иннокентий, Оппуруос, Василий.
• 1942c сэриигэ барбыт 1946 с. кэлбит Петров Прокопий Еремеевич:Николай 2 кылааска уорэнэр этэ, Мотрена, Яков, Дмитрий (эрдэ олбутэ)
• Бэйэлэрэ уон оҕоломмуттар. Кинилэри а±алара улаатан истэхтэрин аайы батыhыннара сылдьан уорэтэр - такайар, оттотор - мастатар, араас улэни барытын толорор эбиттэр. Уолаттара (7 уол) бары армияҕа сылдьыбыттар, бары үөрэнэн араас идэ±э үлэлээбиттэр, сорохтор пенсияҕа тахсыбыттар.

Кэргэнэ Осипова Мария Андреевна, Герой ийэ.

10 о5олоохтор:Тамара Матвеевна, Николай Матвеевич, Иван Матвеевич, Петр Матвеевич, Василий Матвеевич, Матвей Матвеевич, Андрей Матвеевич, Мария Матвеевна, Саргылана Матвеевна, Федор Матвеевич.

• «САССР 15 сыла» знак
• Саха АССР Киин Ситэриилээх комитета муус устар 13 кµнµгэр 1937 сыллаахха «САССР 15 сыла» диэн тµіскэ анньыллар знагы олохтообута.
• Бу знагынан Саха сиригэр Советскай былааґы бі±іргітµµгэ активнай кыттыыны ылбыттар, норуот хаґаайыстыбатын сайыннарыыга уґулуччулаах кірдірµµлэри ситиспит бастыІ стахановецтар на±араадаланыахтаахтара бэлиэтэммитэ.
• Правительство сакааґынан знак Москваҕа оІоґуллубута. Знак ньолбуґах быґыылаах, 35 миллиметр кэтиттээх, 40 миллиметр µрдµктээх, Хотугу полушария фонугар уста сылдьар фабрика, бурдук куолаґа, булчут саата уруґуйдаммыттар. Итилэр Саха АССР норуотун хаґаайыстыбатын сµрµн салааларын кэрэґэлииллэр. Знак µіґээ іртµгэр рабочайдар уонна бааґынайдар союзтарын кэрэґэлиир символ-ітµйэ уонна сиэрпэ уруґуйдаммыт. Ити икки іртµнэн кыґыл эмалевай знамялар кістіллір. Аллараа іртµгэр XV сыыппара чуолкайдык ойууламмыт.
• «САССР 15 сыла» знагынан бастыІнары на±арадалааґын 1937 сылтан 1945 сылга диэри барбыта. Саха АССР Верховнай Советын на±арадалыыр докумуоннара кірдіріллірµнэн, итинник знагынан 440 киґи на±араадаланан турар.

• У ґулуччулаах ситиґии

Попов Матвей Николаевич оло±о, µлэтэ-хамнаґа µірэҕэ суох, тыа сирин ыччата Улуу Октябрь биэрбит быраабынан, дьолунан сайдыытын чаҕылхай холобура буолар. Кини МэІэ-ХаІалас оройуонун Баатара нэґилиэгэр

• «Јргііннііх» колхуоска ыччат комсомольскай биригээдэтин салайбыт.Биригээдэ 1938 сыллаахха кірдірµµтэ эриэ дэхси µчµгэйэ болҕомтону тардыбыт.Кинилэр сааскы ыґыыны алта хонукка ыытан, гектартан 14 центнер бурдугу,сорох учаастактан гектаарыттан 29,6 центнер µµнµµнµ ылбыттар, бурдугу 굴µн эрдэ астатан,ыраастаан ыскылаакка уурбуттар.
• Ыґыы былаанын 107%, от хомуурун 127%, сир оІоґуутун 103% суол солооґунун 120% толорбуттар. Райсовет уурааҕынан биригээдэни патефонунан бириэмийэлээбиттэр. Попов Матвей Николаевич ити сыл µчµгэй кірдірµµлэрин иґин сэтинньи 22 кµнµнээ±и Саха АССР Верховнай Советын Президимун быґаарыытынан «САССР 15 сыла» знагынан на±араадаламмыт. Кини на±араадаламмыт нµімэрэ 290. Эдэр стахановец ити на±араада таґынан велосипедынан бириэмийэлэммит.
• Матвей Николаевич сэрии сылларыгар иккис Баатара исполкомун председателинэн µлэлээбитэ. Ыарахан сылларга нэґилиэнньэ ортотугар иитэр-ійдітір уонна тэрээґин µлэлэри ыыппыта.Партияҕа киирбитэ. Нэґилиэк олохтоохторо партия уонна правительство биэрэр сорудахтарын толорууга бары кыґамньыларын ууран бэриниилээхтик µлэлээбиттэрэ.

• На±араадалара.
• Колхуоґунай тутуу стахановеґа-1932с.
• «САССР 15 сыла» сыла знак-1938с.
• И.В.Сталин махтал суруга-1943с.
• Ґлэ±э килбиэнин иґин медаль-1941-1945с.
• САССР Верховнай Президиумун Сэбиэтин Бочуоттаах Грамотата-1947с.
• Бэйэтин о±олорун иитиигэ ситиґиилэрин иґин махтал сурук-1956с.
• Илин эІэрдээ±и µірэх ситимин бочуотунай грамотата,эдэр ыччаты кытта µчµгэй µлэтин иґин 15.09.1963с.
• МэІэ-ХаІалас РК КПСС уонна раисполком бочуоттаах грамотата,оройуон экономика±а уонна культура±а сайдыытыгар активнай кыттытын иґин-1.11.1967.
• МэІэ-ХаІалас оройуонун, Герой-Попов совхоз Бочуот кинигэтигэр киллэрилиннэ,колхуос, совхоз тутуутугар активнай µлэтин иґин-1967с.
• Э±эрдэ сурук РК ВЛКССМ-27.10.1968с.
• Кыайыы 30 сыла мэтээл-1975с.
• О±о иитиитигэр активнай кыттыытын иґин грамота-1975с.
• Ґлэ±э ситиґиилэрин иґин грамота-1976с.
• Јктііп 60 сылынан µлэ±э ситиґиилэрин иґин грамота-1977с.
• Ґлэ ветерана мэтээл-1977с.
• Эдэр ыччаты иитиигэ активнай кыттытын иґин грамота-1978с.
• Комсомол 60 сылынан э±эрдэ сурук-1978с.
• Бэдьимэ біґµілэгин бочуотун кинигэтигэр киллэриллибит-1978с.
• Эдэр ыччакка Ийэ дойдуга тапталы иитиигэ µлэтин иґин бочуотунай грамота-1980с.
• Диплом «Наставнику молодежи»-1981с.
• Махтал сурук «Ленин тіріібµтэ 111ссс.» ыытыллыбыт субботникка таґаарыылаах µлэтин иґин-1981с.
• Краеведческай музей тэриллиитигэр активнай µлэтин иґин, махтал сурук-Сыымах,1983с.
• Дьокуускай к. горкомун,горисполкомун, комсомол горкомун махтал суруга-1985с.
• САССР Верховнай Советын Президиумун, Министрдэр Сэбиэттэрин, Дьокуускай к. ОК КПСС, Кыайыы 40 сылынан эҕэрдэ суруктара-1985с.

От үлэтэ

• Оччотоҕу от үлэтэ барыта илии үлэтэ этэ. Былааннарын толороору түүннэри кэриэтэ үлэлииллэр. 1948-1952 сыллардаахха Сталин аатынан колхуос председателинэн үлэлээбит.

Оҕуруокка үлэтэ

• 1952 – 1959 сыллардаахха Сыымах нэhилиэгин оҕуруот биригээдэтигэр биригэдьиирдээбит.
• 1959-1968 сыллардаахха Төхтүргэ бөдөңсүйбүт Герой Попов аатынан колхуос оҕуруотун биригээдэтин биригэдьииринэн.

Ф.К. Попов Советскай Союз Геройа

Попов М.Н. 1942 сыл Ф.К.Попову сэриигэ атаарбыта.Баатараттан кинини кытта 64 киһи, сорохтор атынан,сорохтор сатыы Майа±а киирбиттэр.Сэрии иэдээнигэр сут кураан сыллар мэҥэһик буолтара, ас-таІас олус кырыымчык эбит. Попов М.Н. совет председателэ эбит.

1944 с. сахалартан бастакынан Советскай Союз Геройа аата иҥэриллибитэ. Бу үөрүүлээх сурах нэһилиэк дьонун үөрүүнэн кынаттаабыта.

Герой аатын үйэтитэн нэһилиэк сүбэ мунньаҕынан 2 танка±а 56 000 с. хомуйан Кыһыл Армияҕа ыыппыттар.

Бу дьыаланы өйдөөн Верховнай Кылаабынай Командующай И.В.Сталин махтал телеграмма ыыппыт.

70-с сылларга Сыымахха Герой Попов аатынан музей фондата хаІыырыгар кµµскэ µлэлэспитэ. Ол курдук армияҕа барбыт 60-ча киґи хаартыскатын сµµрэн-кітін, булан-талан портрет оІотторон бэлэхтээбитэ. Ситиґиилээх µчµгэй µлэтин иґин бэлэх ылбыт потефонун эмиэ музейга биэрбитэ .

Ф.К.Попов уҥуоҕар Гомель куоракка

• 1980с. М.Н.Попов уолунаан В.М.Поповтуун Герой сэриилэспит сиригэр Белоруссия±а Гомель куоракка Днепр өрүскэ баран кэлбит.
• Кинилэри Папинский Г.Н. көрсүбүт, сирдьит быһыытынан илдьэ сылдьыбыт.
• Олохтоох оскуола о±олорун пионердары кыта көрсүһүүгэ сылдьыбыт, Герой туһунан фотоальбом бэлэхтээбит.
• М.Н.Попов Герой уІуоҕар сибэкки уура сылдьар, Ф.К.Попов төрөөбүт алааһын буорун илдьибит.

Түмүк тыл

• Бу докладка эдэр саа ґыыттан салайар µлэ±э µлэлээбит Попов Матвей Николаевич иитээччим Мария Матвеевна а±ата буоларын биллим.САССР 15 сыла тµіскэ анньыллар знак историятын µірэттим,биллим.
• Бу дакылаакка кини үлэлээн-олорон ааспыт түгэннэрэ сырдатылыннылар.
• Попов Матвей Николаевич киһи быһыытынан үтүө өрүттэрэ: үлэни таптыыра, төрөөбүт айылҕатыгар сүгүрүйэрэ, дьоІІо-сэргэҕэ иһирэх сыһыана, олоххо, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта, үөрэҕи-саҥаны сэІээриитэ, ыччакка-оҕоҕо убаастабыллаах сыһыана бука барыбытыгар үтүө холобур буолар