Шо?ан У?лихановты? ту?анына 180 жыл толуына арнал?ан
«А??ан ж?лдыз» атты кеш
"С?йер ?лы? болса,
Сен де с?й.
С?йінерге жарар ол"
(Абай.)
Та?ырыбы: «А??ан ж?лдыз»
Ма?саты:
?аза? хал?ыны? біртуар перзенті Шо?ан У?лихановты? ?мірі мен ?скен ортасы, т?рбиесі жайлы тере?ірек танысу;
Шо?ан ?мірін ?лгі ете отырып, ?здерін саналылы??а , е?бекс?йгіштікке, ?з елін, отбасын с?йе білуге т?рбиелеу.
К?рнекілік: кітап к?рмесі, слайд – шоу, Шо?ан сал?ан суреттері.
Барысы:
1. ?йымдастыру кезе?і
2. М??алімні? кіріспе с?зі.
Т?рехан:
?р уа?ытты? ?р кезе?інде халы?ты? біртуар данышпандары д?ниеге келген. Ондай дана перзенттер бірт?тас бір тарихи кезе?дегі халы?ты? м?дени ?лшеміне, рухани биігіне айналып отыр?ан. Сондай адамдарды? бірі – ХІХ ?асырда ?мір с?рген, кейінгі ?рпа??а рухани-?леуметтік м?ра ?алдыр?ан, ?лем мойында?ан дана ?алым - Шо?ан У?лиханов.
Аяулым:
А??ан ж?лдыз атаныпсы?,
Жан бабам!
?асырлардан ?асырлар?а сам?а?ан.
Сор?алапсы? ?ара??ыда т???иы?,
Там?андай - а? ?арышта?ы та?бадан.
Асыл бабам,
А??ан ж?лдыз атан?ан,
А??ан ж?лдыз,
Лапылда?ын от - арман,
А??ан ж?лдыз,
А?ып ?ткен найза?ай,
Саналарды? са?ыныш тауын ?опар?ан, - деп а?ын Еркеш Ибра?им жырла?андай хал?ымызды? ойшылы, ?лтты? ма?танышымыз Шо?ан У?лихановты? ?ыс?а да саналы ??мырында артына ?алдыр?ан сан ?ырлы ?ылыми е?бектері туралы ке?інен ма?л?мат беріп, елі, хал?ы ?шін істеген игі істерін ма?тан, ?лгі ету ма?сатында ж?не Шо?ан У?лихановты? ту?анына 180 жыл толуына арнал?ан «А??АН Ж?ЛДЫЗ» атты кешке ?ош келді?іздер!( баяу к?й орындалады)
1-о?ушы:
?лемді шолып ой к?збен,
Тере?ге с??гіп бойла?ан.
?ай?ыны жазып бойды езген,
Тол?ан?ан ?р кез ойлы адам.
Тарихшы елді зерттеген,
Сапармен барып ?аш?ар?а!
2-о?ушы:
Тауларын кезіп Тянь-Шань,
Манасын жаз?ан ?ыр?ызды?.
Жете алмай кеткен сан ?ыран
На? ж?лдыз еді б?л бізді?.
Жо??арды? батыс сілемін,
Мекендеп ?ал?ан м??гілік.
Ту?ан жер жауып кілемін,
«Алтынемел» т?р жа??ырып.
3-о?ушы:
?ылым о?ып, білгенше,
Тыным, тынышты? таппа?ан.
Д?ние кезіп к?ргенше
Рахат іздеп жатпа?ан.
??йры?ты ж?лдыз секілді
Туды да к?п т?рмады.
К?рген, білген ?кінді
Мін та?ар жан болмады.
Т?рехан:
Ия, ?аза? сахарасында «??йры?ты ж?лдыз » атан?ан Шо?ан У?лиханов есімі м??гі ?мытылмайды. Шо?анны? таланты телегей те?із, оны? ?алымды? ?рістері ?лан-байта? биіктерге серпілтіп жатады.
4-о?ушы:
Шо?ан 1835 жылды? ?араша айында ?азіргі ?останай облысыны? ??см?рын бекетінде ту?ан. ?кесі Шы??ыс У?лихан?лы сол жерде а?а с?лтан бол?ан. ?з атасы У?ли де хан бол?ан. Ар?ы атасы ?аза?ты? ?лы ханы Абылай, Шо?ан оны? ш?бересі. Шо?анны? балалы? ша?ы Сырымбет тауыны? баурайында ?ткен.
Сахналы? к?рініс №1. «Бала?а ат ?ою»
Аяулым:
«Тектіден текті туар ?айталанбас...» дегендей ?аза?ты? ?лы ?алымы, зертеушісі, географ-саяхатшы - Шо?ан У?лихановты? жеті атасына к?з ж?гіртсек:
Шо?ан У?лиханов (Мухаммед?анафия)
Шы??ыс У?ли?лы – а?а с?лтан
У?лихан – хан
Абылай (?білманс?р) – ж?здерді? басын ?ос?ан хан
?білфаиз – Б??ара ханы
Есім – хан
Ж?нібек – ?аза? ханды?ын ??рушы
Жошы – хан
Шы??ысхан – ?лемді билеуші хан.
6 – о?ушы:
Шо?анны? та?ы бір інісі- Ма?ы (Ма?ажан)У?лиханов(1844-1923) суретші бол?ан. Петербургтегі к?ркем?нерпаздар академиясыны? шеберханасында суретшілік ?ызметін ат?ар?ан. Ма?ы Петербургте 11 жыл т?р?ан. ?аза?станны? ата?ты суретшісі Шота У?лиханов Ма?ыны? немересі.
7- о?ушы:
Шо?ан орта ж?з ханы Абылайды? ш?бересі. Біз Абылай ханды а?ылын, айбарын хал?ыны? азатты?ы жолында ж?мса?ан ?лы к?рескер ж?не санда?ан шай?астарда батырлы?ымен талайды та? ?алдыр?ан ерж?рек жауынгер ретінде жа?сы білеміз.
8-о?ушы:
Шо?анны? ?жесі – Ай?аным. Ай?аным немересі Шо?анды 5-6 жасынан ертегі, ?иссаларды ты?датты, с?лулы?ты ?астерлеуге, таби?атты с?юге о?у?а ынтасын арттыру?а к??іл аудар?ан.
9- о?ушы:
Шо?анны? ?йелі – Айсары. Шо?ан ?лгеннен кейін ?аза?ты? ?ме?герлік ??рпымен ?зіне тетелес інісі Жа?ып?а ?осылады. Айсары Жа?ыптан Раби?а есімді ?ызды болады.
Т?рехан:
«Жеті ж?ртты? тілін білуге тиісті» хан т??ымы бол?анды?тан, ауыл мектебінде о?ып, арабша хат таны?ан Шо?ан араб, ша?атай тілдерін ме?гереді.
Сахналы? к?рініс №2. «Шо?анны? балалы? ша?ы»
Аяулым:
Ар?адажержетпейдіБурабай?а,
Б?ленгенб?йрасыпса??ара?ай?а.
Кербезс?луК?кшетауАр?ада?ы,
Ертеде?онысбол?анАбылай?а.
Шо?анны?ата - бабаларына?онысбол?анжерК?кшетауелі.
?н: «Ойжайлау» орындайтынН?ржановаДильназ.
Т?рехан:
1847-1853 жылдары оны ?кесі сол кезде Сібірдегі е? та?даулы о?у орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Онда ?скери саба?тар?а ?оса жалпы ж?не Ресей жа?рафиясы мен тарихы, батыс, орыс ?дебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері ж?рген.
Сахналы? к?рініс №3. «Кадет корпусына келуі»
Аяулым:
?аза?тын к?гінде,
?лемні? т?рінде,
Жар?ырап, жайна?ан
Ж?лдыздай к?рінді деп а?ын жырла?андай тарихшы, публицист, лингвист, географ, археолог, этнограф, саяхатшы Шо?ан У?лиханов ту?ан хал?ы ?шін к?п е?бек етті, оны? салт-д?ст?рін, ?дет-??рпын, дінін,тілін ж?не т?рмысты? ерекшеліктерін зерттеді.Бір с?збен айтса?, Шо?ан – ??лама.
10- о?ушы:
Шо?ан – суретші. Шо?аннан ?ал?ан м?раны? бірі бейнелеу ?неріндегі зерттеулері. Б?л е?бектер оны? ?нерді? осы саласында?ы ?аза?ты? т???ыш профессионал суретшісі бол?анын д?лелдейді. Ол негізінен портрет, пейзаж ж?не халы?ты? т?рмыс салтын бейнелеумен айналыс?ан. Одан 150 – дей сурет ?ал?ан.
11- о?ушы:
Шо?ан – ?дебиетші.Ш. Ш. У?лиханов — ?аза? ж?не ?ыр?ыз халы?тарыны? бай ?дебиет ?орын т???ыш зерттеуші екендігі де ерекше. Оны? е?бектері:«?аза?ты? халы? поэзиясыны? ?лгілері туралы», «Орта ж?з ?аза?тарыны? а?ыз- ертегілері», «18-?асырды? батырлары туралы тарихи а?ыздар», «Едіге мен То?тамыс туралы а?ыз», «Едіге», «Шона батыр», «Манас» жырын т???ыш зерттеуі ж?не оны? «К?кетай ханны? асы» деген ?лкен бір б?лімін орысша?а аударуы т. б.
12 - о?ушы:
Шо?ан – саяхатшы. 1856 жылы М.М. Хоментовский бас?ар?ан ?скери ?ылыми экспедиция?а ?атысып, ?ыр?ыз елін жете зерттеп, Ысты? к?л айма?ыны? картасын жасасады. ?ыр?ыздар мен ?лы ж?з ?аза?тарыны? тарихы, этнографиясы жайлы м?ліметтер жинайды, ауыз ?дебиетіні? н?с?аларын жазып алады.
13-о?ушы:Шо?ан – саяхатшы.П.П.Семенов-Тянь-Шанский ?зіні? Жетісу бойында?ы зерттеулерін ж?ргізген кезде Шо?ан пікіріне ?немі ден ?ойып, а?ылдасып отыр?ан. Ысты?к?л сапарында біраз жерлерді бірге арала?ан. Семенов-Тянь-Шанскийді? ?сынуымен 1857 жылы 27 а?панда Шо?ан Орыс География ?о?амыны? толы? м?шелігіне сайланады. Б?л орыс ?о?амы зиялыларыны?, орыс ?ылымыны? жас ?алым е?бектерін зор ба?ала?анды?ы, ?ылым мен м?дениетке ?ос?ан ?лесін мойында?анды?ы екеніні? д?лелі.
Слайд –шоу к?рсетіледі.(Шо?ан сал?ан суреттер)
Сахналы? к?рініс №4. «Генерал мен Шо?ан»
Т?рехан:
Дарын?а ба? тілеп,
Айтылып а? тілек,
?ылымны? шы?ында ол,
?анатын жо?ары ?а?ты - деп Шо?анды ?аза? хал?ыны? ?ана емес, жалпы ?аламны? азаматы ретінде таниды. Келесі кезекті Шо?ан туралы айт?ан ?лы ??ламаларды? естеліктерінен ?зінділерге берелік.
14 – о?ушы:
Шо?ан – саяхатшы.?аш?арияда Шо?ан 1858 жылды? 1 октябрінен 1859 жылды? март айыны? ортасына дейін бол?ан кезде б?л айма?ты — ?аш?ар ?аласы мен Алты ша?ар елін тере? зерттейді. Ол кезде алты ша?ар деп солт?стіктен Тянь-Шань, о?т?стіктен К?н-Лунь тауы ?оршап т?р?ан ?аш?ар, А?су, Учтурфан, Янысар, Жаркент, Хотан ?алаларын айтады екен. ?о?ан ханыны? ?аш?арда?ы сауда консулы, ?рі саяси резиденті, егде тарт?ан ресми адаммен Шо?анны? сыйлас, ??рметтес болуы сапар н?тижелеріні? ?німді де пайдалы болуына ед?уір ж?рдемдескен.
15- о?ушы:
Шо?ан – ?о?ам ?айраткері.1863-64 жылдары Шо?ан Омбы?а барып, Сібір ?аза?тары ?шін жасалып жат?ан сот реформасын дайындау ісіне ?атысып, б?л реформаны? елге тиімді, пайдалы болу жа?ынан ?арастырады. Осы кезде Шо?ан "Сот реформасы туралы жазбалар" атты ?зіні? ата?ты е?бегін жазды. Ал саяси реформа сол экономикалы? реформаларды ж?зеге асыруды? ??ралы есебінде ж?ргізілмек, ?йткені ?рбір адам ж?не б?кіл адам баласы ?зіні? ?рлеу жолында т?пкілікті бір ма?сат?а ?мтылады. Ол ма?сат – ?зіні? т?рмысын жа?сарту.
16 – о?ушы:
"Бізден жасы кіші болса да, ?зімізбен салыстыр?анда, ол ?лкен сы?ылды еді де, біздер о?ан ?ара?анда бала т?різді едік, ?зіні? бізден арты? білетіндігін не біздерден білімі жа?ынан жо?арлылы?ын білдіруге тырыспаса да, жай ??гімені? ?зінде - а?, оны? біліміні? бізден арты?ты?ы танылып ?алатын. Жалпы жолдастарына, соны? ішінде ма?ан, ол еріксіз "Еуропа?а аш?ан терезе" сы?ылды болды" Г. И. Потанин.
17 –о?ушы:
«Шо?ан т?л?асы таусылмайтын сыр?а бай, ?ажайып т?л?а ?ой. Кейде ?зі?мен ?зі? болып ой кешіп отыр?анда, Шо?ан ?мірде рас болды дегенге сені?кіремейтінім рас. Келте ??мырына соншалы?ты мол е?бекті ?алай ?ана сыйдыр?ан десе?ізші?...»Ш.Айтматов
18 – о?ушы:
«Шы??ысты? с?йген ?лы Шо?ан еді,
Империя – патша ж?рты т?мам к?рді.
?нері топтан ас?ан жігіт еді,
С?м та?дыр сапар жолда ?аза берді », - деп жырлады А?ан сері.
Аяулым:
Нау?асы ме?дегендіктен Петербургтен елге орал?ан Шо?ан ту?ан хал?ыны? екі жа?ты ?анауда езілгенін к?ріп, 1862 жыл?ы сайлауда Атбасар округыны? а?а с?лтаны болу?а талпынады. «Елдестеріме пайдамды тигізу ?шін а?а с?лтан бол?ым келді.С?йтіп ж?ргенде ескі ?кпе ауруы ?айта ?озып, Шо?ан 1865 жылды? с?уірінде ?айтыс болады. Оны? с?йегі Алтынемел тауыны? баурайында?ы К?шен то?ан деген жерге ?ойылады.
Т?рехан:
Шо?анны? ?мірі – е? ?лгілі ?мір. Ол не бары 30 жас?а келіп ?айтыс болды. Сонды?тан да шы?ыстанушылар оны? ?мірін а??ан ж?лдызбен, жары? ж?лдызбен, дала ж?лдызымен те?еп келеді. Шо?ан – ?асырлар?а ?ызмет ететін ?лы т?л?а.
Сахналы? к?рініс №6. «Шы??ыс пен Потанин»
Аяулым:
?азіргі к?нде ?лтты? ?ылым академиясыны? Тарих, Археология ж?не Этнография институтына, Республикамызды? бірнеше мектептері мен Алматыда?ы №12 ?аза? орта мектебіне, ке?шарлар?а, ауыл-селолар?а, к?шелерге Ш.У?лиханов есімі берілген. «Шо?аны бар ел – шо?ты?ы биік ел».
19-о?ушы:
1969 жылы биіктігі 8 метр, т??ыры габбрс тасынан ?рілген, ?лтты? ?ылым академия ?имаратыны? бас корпусына ?аратып орналастырыл?ан Шо?ан ескерткіші ?оладан ??йылды. Ал Іле Алатауыны? солт?стік беткейіндегі биіктігі 4234 метрлік шы??а да ?лы ?алым есімі берілді.
20-о?ушы:
1985 ж елімізде ?лы ?алымны? ту?анына 150 жыл толу мерекесі ке?інен аталып ?тті. ?нер иелері Шо?ан бейнесін сомдап, т?л?аландырды. Соны? ішінде ?білхан ?астеевті? «Шо?ан У?лиханов» атты акварельдік картинасын б?ліп атау?а болады. Содай-а? М.Аманжолов, ?.Оспанов, ?.?жиев, М.Зулф?харовтар шы?армашылы?ынан Шо?ан У?лиханов та?ырыбы ке? орын алады.
21-о?ушы:
Театр сахнасында Шо?ан ролін т?л?ала?ан актерлерден Ж.Шанинні? 1955-1957 жылдар аралы?ында?ы ізденістері мен Н.Жант?рин жаса?ан Шо?анны? парасатты да пайымды, а?ылды да зерек, сымбатты да сыпайы дос?а таза,д?шпан?а ымырасыз кейпін аны? бере білген.
22-о?ушы:
Шо?ан жайлы ал?аш?ы фильм 1957 жылы т?сірілген. 1985 жылы Асан?лі ?шімовты? жетекшілігімен «Шо?ан У?лиханов» атты 4 сериялы телевизиялы? к?ркемфильм жасап шы?арылды. Онда Шо?анны? 12 жасынын ?міріні? со?ына дейінгі та?дыры ?амтыл?ан. Шо?ан роліндегі Са?и ?шімовты? таланты айдан аны? к?рінді.
23 - о?ушы:
?.М?сірепов былай дейді: «Тілегім келер к?нге ны? бас?ан ?адамымызбен Шо?анны? Шо?анды?ы, ?лыны? ?лылы?ын ?лкен ма?танышпен жыр етіп отырмын. ?лы перзентін басына ас?а?тата к?терген халы?ты? ?ана шо?ты?ы биіктей т?сетінін ?мытпса? деймін! Шо?аны бар ел – шо?ты?ы биік ел».
Аяулым:
Бейнелеу ?неріні? ?зге т?рлерінен г?рі салыстырмалы ал?анда м?сіндеу ?нерінде Шо?ан образы айтулы д?режеде ?з шешімін тап?ан. Мысалы: Шо?ан У?лихановты? Алматыда?ы ескерткіші.
Т?рехан:
?ымбатты о?ушылар, ?стаздар ж?не ?адірменді ?она?тар! Мектебімізде ?здері?ізбен бірге ??лама ?алым Шо?ан У?лиханов?а арнал?ан кеште біз Шо?анды ?ыр-сырынан таныды? деп білеміз. Шо?ан- демократ ?алым, дін зерттеуші, ?дебиет зерттеуші, барлаушы, суретші, полиглот, к?й зерттеуші, географ, тарихшы, ???ы?ты зеттеуші, этнограф ?алым, саяхатшы,
?н «Ту?ан жер» орындайтын Н?рболат пен Ба?дат
М??алімні? ?орытынды с?зі: Ия, айта берсек, Шо?ан таусылмайтын жыр, сар?ылмайтын сыр. Хал?ымызды? ?лы перзенті, ?з еліні? те?дігі мен ?рлеп дамуы, елдік д?режесі туралы армандап кетсе, ?рпа?тары сол армандарды б?гінгі та?да ж?зеге асырып, егеменді еліміз д?ниеж?зілік ?ркениетті елдерді? ?атарында т?р?анын ма?танышпен айта аламыз. Елімізді? шо?ты?ы биіктей т?ссін, Шо?андай жастар ар?ылы к?ркейіп, г?лдене берсін!
?ткізген география п?ні м??алімі:Ергалиева Н.У
Астана 2015
1 169
51 152 
