Сот ділмарларының қателігі

Өз сөзімен сендіре алатын

адам – ділмар болып

аталсын!

Цицерон

Көпшілік алдында сөз сөйлеудің мүмкіндіктерін қолданудың ең қауіпсіз жолы - өздерінің ақылдарын жүректерін ашуға дайын адамдарға, баяндайтын ойдың нақтылығы мен зияттылығы болып табылады.

Қарым-қатынас беретін мүмкіндіктердің тереңдігін ұғынған кезде ғана, оның ерекшелігін сезінеді.

Қағидаттар:

• Көпшілік алдында сөз сөйлеу – бұл жалғыздық сезімі;
• Тыңдаушылар қорғансыз;
• Тыңдаушылар ерікті түрде тыңдайды;
• Тыңдаушылар бағынышты жағдайда отырады;
• Тыңдаушылар сыни көзқарас пен ынта танытады;
• Көпшілік алдында сөз сөйлеу – бұл ерекше ықыластық

1 қате: Сенімсіздік

Ты ң даушылар , ділмардың көңіл-күйіне қарасты қатесіз сезімге ие болады. Егер де Сіз «Сәлеметсіздер ме, сіздерді көруге өте қуаныштымын...»деп, дірілдеген, сенімсіз дауыспен айтсаңыз – тыңдаушыларда бірден сіздің айтқан сөздеріңізге де және сөйлеп жатқан адамның өзіне де сенімзідік пайда болады. Сондықтан – «Мен қуаныштымын» дегеннің орнынан – өзіңіз шын жүректен қуаныңыз! Бұқараның алдында сөйлеп жатқанда, қуаныш сезіну үшін барлық жағдайды жасаңыз. Тыңдаушыларға жағымды көңіл-күйді саналы түрде жеткізіңіз. Бұл деген өте маңызды – адамдар көтеріңкі көңіл-күйде болғанда ақпаратты жеңіл қабылдайды және олар одан әрі байланыста болғылары келеді. Көңіл-күйіңіз мәз болмаса, өтірік алдаудың қажеті жоқ. Одан да мойындағаныңыз абзал: «Бүгін деген ұлы күн, мен қобалжып тұрмын деп...». Бұл кезде сіз шындықты айтатын, адал адам ретіндегі тыңдаушылардың пікірінде қаласыз.

Дірілдеген дауыспен сәлемдесу...

Көңіл-күйіңіз жақсы болсын...

Көңіл-күйіңіз болмаса жасыру...

Көңіл-күйіңіз жайлы шындықты айту...

2 қате. Ақталу

Тыңдаушыларға бәрі бір: сіз қобалжудасыз ба, баяндамаңызды қандай жағдайда дайындадыңыз, жұрт алдында сөз сөйлеу тәжірибеңіз бар ма. Сондықтан, олардың алдында «Мен нашар ділмар едім, жұрт алдында сирек сөйлеймін сондықтан қатты қобалжып тұрмын» деп ақталудың қажеті жоқ. Бұл жерде сіз шындық айтқаныңыз бен, ол қарама-қарсы нәтижеге алып келеді. Тыңдаушылар: «Бұл жерге не үшін келдік, тіпті сөйлеушінің өзі баяндамасын нашар болады деп тұрса» деп ьүсінбейді.

Мен нашар ділмар едім...

...жұрт алдында аз сөйлеген едім

3 қате. Кешірім сұрау.

Бұл қате алдыңғы қатеге ұқсайды. Жаңа бастаушы ділмарлар кешірім сұрауды жақсы көреді, мәлімдеменің төмен сапасына деген жауапкершілікті төмендеті үшін. «Мені ... (суық тиген даусымды, менің сырт келбетімді, слайдтардың төмен сапасын, тым қысқа мәлімдеме үшін т.б.) кешірулеріңізді сұраймын». Тыңдаушылар дін қызметшіліс емес, күнәләріңізді кешіретін. Шынымен өкінетін бір деңе болса,тек жәй ғана: «Өкінішті деп қана қою керек». Ең абзалы, жетіспеушілікті абыройға келістіру: «Бүгін салқын тигеннен менің даусым жәй шығады, сондықтан қасыма жақындап отыруларыңызды өтінемін» деп айту

3 қате. Кешірім сұрау.

4 қате. Көз және қас

• Сіз өз бет мимикасымен жақсы меңгеретіңізге сенімдісіз бе? Көптеген жаңа келген ділмарлар бұған сенімді. Былайынша, дайындығы жоқ адамға өз мимикасын басқару қиындыққа алып келеді.
• Психологтардың зерттеулері, тыңдаушылар ділмардың беттің басқа бөлімдеріне қарағанда, көз аймақтарына 10-15 есе көп көңіл бөлетінін көрсетті. Қас – мимиканың ең негізгі элементі, олар тек эмоцияны білдірмей, олармен басқарады. Биік қойылған қас – сенімсіздік пен біліксіздіктің белгісі. Өз көздеріңіз бен қастарыңызға көп көңіл бөлу керек. Егер де олар сіз сияқты ойлап тұрса, тыңдаушыларда сізді түсінеді. Күлімісіреп тұрған көз бен тік қас – бұл жетістіктік нышаны

4 қате. Көз және қас

5 қате. Сөз іріктеу.

• Толық сөйлемді түсінгенге дейін, алдымен бөлек сөздерді естіп түсінеміз. Сондықтан толық сөйлемнің маңыздылығынан көрі бөлек алынған сөздің мағынасына мән береміз. Одан басқа, болымсыз бөлшектерді басқа сөздерге қарағанда кейінірек ұғамыз, немесе тіпті түсінбейміз. Сондықтан, «жаман емес», «ұзақ сөз тіркестерімен сіздердің іштеріңізді пыстыртқымыз келмейді», «күш салғым келмейді», «зала келтіргім келмейді» деген олымсыз тіркестер тыңдаушының теріс эффектісіне алып келеді.
• Естеріңізде болсын : сөз дегеніміз – бұл бастығы суреттер.баяғы замандарда, риториканың ұстаздары: «мен көретіндей қылып айтып беріңдер» дейтін. Сондықтан, тек мақсатқа жетететін сөздерді қолдану керек. Позитивті күйге келтіроуді ойлаңыз, «бұл жаман емес» деген сөзтіркестің орнына «бұл жақсы» деп айту керек.

5 қате. Сөз іріктеу.

Жаман емес

Бұл жақсы...

Ұзақ сөз тіркестерімен сіздердің іштеріңізді пыстыртқымыз келмейді

Қысқаша айтайын...

6 қате. Әзіл-сықақтың болмауы.

• Барлық студенттерге езбе-лектор дегендер белгілі. Мағынасыз ұзақ бір-бірімен сәйкестелмейтін сөздерден тұратын, мимикасыз сөйлеп тұрған оқытушы, студенттердің баяғыд-ақ лекция тыңдауға қызғушылары басылып қалғанын байқамайды.
• Ақпаратты сөйлемнен жақсысы – тек қызықты сөйлем! Байсалды, салмақты сөздеріңізге жымиуды қосыңыз, әзілдеңіз, арасында қызықты әңгімені айтыңыз. Игілікті тыңдаушылар сізге ықылас пен ризашылығын білдіреді.

6 қате. Әзіл-сықақтың болмауы.

Әзілдеңіз...

Қызықты әңгіме қосыңыз..

Жымиуды ұмытпаңыз...

7 қате. Білгіштік

• Өздеріне сенімі жоқ ділмарлардың қасында, өздерін тыңдаушылардан биікпіз деп санайтын ділмарлардың жағдайы тым қиың. Өздеріңізді басқалардан көп біледі деп ойлаудан аулақ болыңыз. Өз тақырыбыңызда басқалардан жақсы білгеніңізбен, тыңдаушылар басқа бағыттардағы тақырыптарды сізден артық білуі мүмкін.
• Сізге белгісіз сұраққа жауабын білмейтініңізді ашық айтқан абзал, бұл жағдайда, тыңдаушылар тарапынан сізге деген сенім пайда болады. Тыңдаушылардың білімдерін бағалауды үйреніңіз. Аудиторияның белсенді қатысып отырғандарына риза болуыңыз керек, бұл дегеніміз – ең аз дегенде, тыңдаушылардың сіздің тақырыбыңызға қызуғышылық білдіріп отырғанын білдіреді.

Аудиторияның белсенді қатысып отырғандарына риза болуыңыз керек...

8 қате Тынышсыздық

• Тыңдаушылар алдындағы қорқыныштан ділмар тілшік секілді

әрі-бері жүруді, заттармен неше түрлі әрекеттер жасауды

(кафедраның қақпағын ашып-жауып, қолында қаламды

қайта-қайта айналдыру т.б.) тағы басқа керек емес басқаәрекеттерді

жасай бастайды. Бұл кезде тыңдаушылардың назары тақырыпқа

емес, сол басқа әрекеттерге ауады.баяндамашының

қозғалысынан оның өзіне деген сенімділігін байқауға болады.

• Өзіңізе ыңғайлы орын тауып алып, нық тұрып алыңыз.

Сіз тұрып тұруыңызға да, отыруыңызға да болады.

Ең маңыздысы, аудиториядағыларды толық көріп тұруыңыз.

Кафедраның артына тығылып тұрудың да қажеті шамалы.

Баяндамаңыздың әр тақырыбында әр түрлі позицияда болыңыз.

8 қате Тынышсыздық

Әрі-бері жүру

Қайта-қайта қаламды айналдыру

9 қате. Бірқалыптылық

• Ең жаман баяндама, ол бірқалыпты оқылған баяндама. Қытайдағы сумен азапқа теңестіруге болады: жәбірленушінің бас еңбегіне бір қалыпты су тамшылап тұрады және оны жәмендеп есінен айырады. Сөздердің барлығы бір-бірімен тұтасып біркелкі ағын секілді, сөздің үндестілігінен сөйлем қай жерде басталып, қай жерден аяқталғаны белгісіз. Тыңдаушылар әрең отырып есіней бастайды, қызуғушылықтары төмендейді. Сондықтан ділмар даусының күшімен тыңдаушыларды қадағалап отырып, өз сөздерін тірілтіп отыру керек.
• Сөздеріңіздің дыбыстарына көңіл бөлу керек. Кілттік мезеттерді, цитаталарды, пікірлеріңізді тыңдаушылардың алдында даусыңызбен бөліп көрсетесіз ба? Мазмұнына қарай сөздердің екпінін өзгертесіз ба? Сұрақ бергенде екпінмен бересіз ба? Өз сезіміңізді дауысыңызбен білдіріңіз! Сол кезде, сіз тыңдаушылардың сенімділігіне жетесіз.

9 қате. Бірқалыптылық

Бір қалыпты оқу

Қызықпаушылық

пайда болады

Уақыттың тез біткенін

қалайды

Тыңдаушылар есіней

бастайды

Ділмар даусының күшімен тыңдаушыларды

қадағалап отырып, өз сөздерін тірілтіп отыру

керек.

10 қате. Үзілістің жоқтығы.

• Жаңадан бастап жатқан ділмарлар көпшіліктің алдындағы сөздерде пайда болатын үзілістерден қорқады. Бұл үзілістерді олар неше түрлі сөз тірскетерімен толтыруға тырысады (ээээ...не десем екен....Ээээ...бұл бұлай болғаны). Бұндай кезде тыңдаушылар: «Бұл қашан мыңқылдауын қояды?» деп ойлады. Кейбіреулері неше рет «Эээээ» деп айтылғанын санай бастайды. Басқалары өздері қиялдап ойланып кетеді, қалғандары осы уақыт қашан бітеді деп армандай бастайды.
• Үзіліс пайда болған жағдайда, айтатын сөз таппасаңыз, сөз тапқанға дейін үндемей тұрғаныңыз абзал. Кейбір кезде ділмарларға өз жазуларын қадағалау үшін, немесе су ішу үшін уақыт қажет етеді. Ал тыңдаушыларға тыңдаған тақырыптарды ұғыну үшін уақыт керек. Тәжірибелі ділмарлар үзілістерді тыңдаушылармен қарама-қатынастарын жақындату үшін пайдаланады. Үзілістерді көзбен шолу қарым-қатынасқа, түсіну, немесе түсінбегенін бақылау үшін; драматизм мен қыздыруды күшейту үшін; қызуғышылқты туғызу үшін («...бұл не айтады екен?») және басқа да жағдайларға қолдануға болады.
•  

Қызық емес

Ұйқы

10 қате. Үзілістің жоқтығы.

Ээээ ...не десем екен?

Ээээ ...бұл былай болғаны...

Сот сөйлеуінде келесі логикалық қателер болуы мүмкін. Ділмар ойын қалыптастырып оны ұмытып кетіп басқа тақырыпқа өтіп кеткен жағдайда, баяндамасы жоғалады . Нәтижесінде ділмар алғашқы ойын жоғалтады. Бұл жерде өз-өзіне бақылау керек. Баяндама ауысу толық немесе жарым-жарты болады. Бұндай жағдай, баяндаманың басында негізгі ойы нақты қалыптаспай, қалған сөйлеу бойында оның түзету және нақтылауында байқалады.

Логикалық қателер икемсіз дәлелдеменің арқасында пайда болады. Дәлелдемелер негізсіз болса, тек ықтималдықтарда негізделсе, олардың көмегімен сенімді қорытынды шығару мүмкін емес. Байқалмай қалады деп, дәлел ретінде болмаған жағдайларды, өтірік мәліметтерді келтіру қатені негізгі жаңылу деп атайды. Я.С.Киселев айтқандай: «Жарты шындыққа бір, екі, тіпті үшінші деректер берілген, әр-қайсысы ақтыланған... деректердің жартысы шындық болғасын, қалғаны да шындық. Ал бұл тіпті олай емес».

• Дәлел ретінде, сотталуышының немесе куәгердің негізсіз болжамдары қолданылмайды. Келесі мысал ақиқат дәлелді емес: Тергеу органдарымен анықталды/Саленковқа/соққы берілді/пышақ жарақаты/жәбірленушінің бел аумағына//Менің қорғалушым иойындамайды/онда пышақ болғанын/және айқындайды/ешкімнен/ол жақта болғандардан/ол жерде/Подкуйко және Ноготков/ пышақ көрмедім/мен есептеймін/бұл оқиға/ мүлде дәлелделмеген/.
• Баяндаманың нақтылығына дәлелдің жетіспеушілігі де әсер етеді: Айыбын жарым-жарты мойындайды/ мен ойлаймын/ол жартылай дәлелденген//. Мына мысалда да дәлел жетіспейді: сотталуышының айыбы/жартылай құпталған/сот-медицина сараптамасымен/басқа да істің құжаттарымен// «басқа» деген сөздің кесірінен нақтылық байқалмайды.

Пікірдің логикасыздығының себебі сөздердің мағынасын есепсіз пайдалануда, мысалы:

Төс қалталарында екі фотосурет табылды (алдыңғы қалтасында – деп айту керек).

Ширақ емес түсініктердің саралауы, түсініктердің ауысуы мазмұндаудың логикасын бұзады:

Рейстен қайтып келе жатып, Коротков ұйықтап қалды, нәтижесінде жақын жердегі діңгекпен соғысты (...жақын жердегі....соғып кетуіне алып келді – деп айту керек). Сөзтіркестер бір-біріне қарама-қайшы болмауы қажет. Сөз арасындағы логикалық байланыстардың жоқтығы күлкілі болуы мүмкін.

Логика бұзылмау үшін:

Сөзтіркестердің сәйкестістігі

Логикалық байланыстар

Логикалық қателерге тектіктерді араластыру нәтижесінде пайда болған түсініктердің ақталмаған кеңейтіу немесе тарылуы жатады: «Дүкеннен

ш аңсорғыш пен басқа медициналық жабдықтаудың үрлығы болды.» ( шаңсорғыш пен медициналық жабдықтау ұрланды – деп айтылу керек) немесе:

«Менің қорғалушым қайтып келе жатқанында, атмосфералық жауын-шашын болып жатқан» ( жаңбыр немесе қар жауып тұрды – деп айтылу керек).

Логикалық қателер :

• “ Дүкеннен ш аңсорғыш пен басқа медициналық жабдықтаудың үрлығы болды.»
• «Менің қорғалушым қайтып келе жатқанында, атмосфералық жауын-шашын болып жатқан»

Сөз сөйлеуде қолданылатын проблемалық сұрақ, ділмардың нақты сот процесіндегі мақсатын анықтайды: «Сот мырзалар//бүгін шешетін/негізгі сұрақтарыңыз/кеңес бөлмесінде/менің қорғалушым Сердюкке қатысты/бұл сұрақ оның жазасы туралы//Кәмелетке толмаған баланы жазалау/екінші рет айыпталушы алаңында//Сердюкті не итермеледі/сот отырыс бөлмесіне//айыпталушы алаңында ол не істеп отыр//». Бірінші сұрақ, осы сұрақты шешуге байланысты ақпаратты өрістетеді:расында да, ол екінші рет айыпталушы алаңында отырғаны. Сұрақ қою екпіні сот процесінің нақты проблемасын анықтауға көмектеседі және ділмар мен адресаттың психологиялық қарама-қатынасын орнатады.