Спектральные и спектральные классы звезд. Спектр-схема яркости. Расчет масс и радиусов звезд.

“Yulduzlarning spektri va spektral sinflari. Spektr-yorqinlik diagrammasi. Yulduzlarning massalari va radiuslarini hisoblash. Gigant va mitti yulduzlar” mavzusidagi nazariy mashg’ulotining texnologik xaritasi

1-Ilova

Kelajak-yoshlar qo’lida!

Nizomiy Ganjaviy

Mavzu: Yulduzlarning spektri va spektral sinflari. Spektr-yorqinlik diagrammasi. Yulduzlarning massalari va radiuslarini hisoblash. Gigant va mitti yulduzlar

Rеja:

Reja:

1. Yulduzlarning spektri va spektral sinfalari. Spektr-yorqinlik diagrammasi.

2. Yulduzlarning massalari va radiuslarini hisoblash.

3. Yulduzlarning o’lchamlarini hisoblash.

4. Qo’shaloq yulduzlar. O’zgaruvchi yulduzlar.

5. Eruptiv o’zgaruvchan yulduzlar

Tayanch tushunchalar:

Yulduzlarning spektri, yulduzlarning spectral sinflari, spektr-yorqinlik diagrammasi, bosh ketma-ketlik, yorqinlik sinflari, yillik parallax, qo’shaloq yulduzlar, tutiluvchi yulduzlar, spectral qo’shaloq yulduzlar, fizik o’zgaruvchi yulduzlar, pul’satsiyalanuvchi o’zgaruvchi yulduzlar, sefeidlar, yangi yulduzlar, o’tayangi yulduzlar.

2-Ilova

Tezkor so’rov uchun savollar:

1. Yulduzlarning temperaturasi ularni xaraktcrlaydigan qanday kattaliklardan hisoblanadi? Negaligini tushuntiring.

2. Yulduzlarning rangi ularning sirt temperaturasining ko'rsatkichi bo'la oladimi?

3. Yulduzlarning temperaturasiga ko'ra ranglari qanday o'zgaradi?

4. Yulduzlarning temperaturalarini aniqlashning qanday usullarini bilasiz?

5. Yulduzlar sirt temperaturalarining quyi va yuqori chegaralari qanday?

Jadvalni tuszish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida, kichik guruhlarda jadvalni rasmiylashtiradilar.

B/B/B JADVALI-Bilaman/ Bilishni hohlayman/Bilib oldim.

Mavzu, matn, bo’lim bo’yicha izlanuvchanlikni olib boorish imkonini beradi.

Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi.

“Mavzu bo’yicha nimalarni balasiz” va “Nimani bilishni hohlaysiz”-degan savollarga javob beradilar. (oldindagi ish uchun yo’naltiruvchi asos yaratiladi). Jadvalning birinchi va ikkinchi bo’limlarini to’ldiradilar.

Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o’qiydilar.

Mustaqil kichik guruhlarda jadvalning 3-Bo’limini to’ldiradilar

B/B/B usuli uchun ekspert varag’i:

B/B/B usuli uchun o’quv topshirig’i:

• Yulduzlar spektri;

• Yulduzlar rangi;

• Yulduz kattaligi;

• Quyosh-Yulduz;

• O’zgaruvchi Yulduz;

• Qo’shaloq Yulduzlar

• Yulduzlar;

• Mitti Yulduzlar;

• Gigant Yulduzlar;

• Yulduz temeraturasini aniqlash;

• Yulduz massasi;

• Mitti Yulduzlar;

4-Ilova

1-Slayd

Yulduzlarning spektrlari bir-biridan ularda to'lqin uzunligi bo'yicha nurlanish energiyasining turlicha qiymat bilan taqsimla-nishiga ko'ra farqlanadi. Shuningdek, bu spektrlar, ularda atmosfe-raning kimyoviy tarkibini aks qilgan turli elementlarga tegishli chiziqlari va shu chiziqlarning intensivliklari bilan ham bir-biridan farq qiladi.

2-Slayt

Temperaturalari bir-biriga yaqin yulduzlarning kimyoviy tarkibi bir-biridan keskin farq qilmaydi. Yulduzlar spektrida eng ko'p tarqalgan elemenlar - vodorod bilan geliydir. Bu elementlarning yulduz spektrida kuzatilgan intensivlik darajasi, mazkur yulduz atmosferasining fizik holatini belgilab, ko'p jihatdan uning tempera­turasiga bog'liq bo'ladi.

2-Slayd

Yulduzlarning spektrlari yettita asosiy spektral sinflarga guruhlangan. Ular lotin alifbosida ifodalanib, quyidagi tartibda joylashadi: O - B – A - F-G-K-M. Ma'lum sinfga guruhlangan spektrlar, o'z navbatida, yana o'ntadan sinfchalarga ajratilgan. Masalan, A sinf yulduzlari АО, Al, A2, ... A9 sinfchalarga bo'lingan (Quyosh o'z spektriga ko'ra G2 sinfga kiradi).

Gersshprung-Ressel dia­grammasi umumiy fizik tabiatga ega bo'lgan yulduzlarni turli guruhlarga ajratib, ular­ning temperaturasi, yorqin­ligi, spektral sinfi va absolyut kattaliklari kabi parametrlari orasidagi bog'lanishiarni aniqlashga imkon beradigan va yulduzlar fizikasini o'rganishda muhim ahamiyat kasb etgan diagramma hisoblanadi.

Yulduzlarni xarakterlovchi eng muhim kattaliklardan biri ularning massalaridir. Yulduzlarga tegishli ko'plab parametrlar u yoki bu darajada massalariga bog'liqdir. Boshqa parametrlaridan farqli o'laroq, yulduzlarning massalarini aniqlash eng murakkab masalalardan hisoblanadi. Agar yulduzning atrofida yo'ldoshi bo'lsa, yulduzning unga gravitatsion ta'siri asosida yulduzning massasini baholash mumkin.

Yulduzlar juda uzoq masofada bo'lganliklaridan, eng yirik teleskoplar orqali qaralganda ham, ular asosan nuqta shaklida ko'rinadi. Faqat ayrim yulduzlaming burchak o'lchamlarinigina maxsus teleskoplar — yulduz interferometrlari yordamida o'lchash­ning iloji bor.

7-Slayd

Fizik o'zgaruvchan yulduzlar ravshanliklarning o'zgarishi, tutiluvchi qo'shaloq yulduzlar ravshanliklarining davriy o'zgarishidan farqli o'laroq, shu yulduzlarning qa'rida kechadigan fizik jarayonlar tufayli sodir bo'ladi. Fizik o'zgaruvchan yulduzlar, ravshanliklarining o'zgarish xarakteriga ko'ra pulsatsiyalanuvchi va eruptiv o'zgaruvchan yulduzlarga bo'linadi.

8-Slayd

Pulsatsiyalanuvchi o'zgaruvchan yulduzlar - ravshanlikla­rining bir maromda o'zgarishi bilan xarakterlanadi. Bu xildagi o'zgaruvchan yulduzlar ravshanliklarining o'zgarishi, asosan, ular­ning sirt qatlamlarining pulsatsiyalanishi hisobiga bo'lgani uchun ham ular shunday nomlanadi.

9-Slayd

Sefeidlar ravshanliklarining egriligi alohida shaklga ega bo'lib, ularning asosiy fizik kattaliklaridan hisoblangan ko'rinma yulduz kattaliklarining vaqt bo'yicha o'zgarish davri bir necha sutkadan bir necha o'nlab sutkagacha yetadi. Bunday yulduzlar ravshanligining egriligi Sefey yulduz turkumi 5 yulduzining o'zgarishiga o'xshaganligi uchun ham ular sefeidlar deb ataladi.

5-Ilova

T – sхеmani to’ldiring.

Agar jadvalda kеltirilgan fikrga qo’shilsangiz birinchi ustunga “+”, aks holda oхirgi ustunga “-” bеlgisini qo’ying.

T-sxema uchun javoblar varianti:

6-Ilova

Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

1. Yulduzlarning yorqinligi deganda riima anglashiladi?

2. Yulduzlarning absolyut kattaliklari va yorqinliklari orasida qanday bog'lanish mavjud?

3. Yulduzlarning ko'rinma yulduz kattaliklariga qarab, ularning yorqinlik­larini baholash mumkinmi?

4. Yulduzlarning yorqinliklari Quyosh yorqinligi birligida (L₀= 1) qanday chegaralarda o'zgaradi?

5. Yulduzlarning yorqinligi ularning temperaturasiga bog'Hqmi? O'lcha-miga-chi?

6. Yulduzlaming aksariyati qanday spektrga ega?

7. Yulduzlaming spektral sinflari haqida nima bilasiz?

8. Yulduzlaming spektral sinflari ularning temperaturasi va rangiga qanday bog'langan?

9. Quyoshga o'xshash yulduzlaming rangi va spektri taxminan qanday?

10. Qaynoq (O sinf) va nisbatan sovuq (M sinf) yulduzlaming spektrida qanday farq bor?

11. Spektr-yorqinlik diagrammasi yulduzlarga tegishli qanday fizik parametrlarni o'zaro bog'laydi?

12. Bu diagrammadagi yulduzlarga tegishli «spektral sinflar» va «yorqin-lik» o'qlariga, mos ravishda, parallel joylashgan o'qlarda qanday para-metrlar joylashadi?

13. Bosh ketma-ketlikda yotuvchi yulduzlar qanday xususiyatlari bilan gigantlar va mittilardan farq qiladi?

14. Gigant va o'tagigant yulduzlar qanday yulduzlar?Mitti yulduzlar-chi?

15. Yulduzlarning yorqinlik sinflaridan qaysilarini bilasiz?

16. Yulduzlaming yillik parallaksi deb nimaga aytiladi?

17. Yulduzning berilgan yillik parallaks burchagiga ko'ra uning uzoqligi parseklarda qanday topiladi?

18. Yillik parallaks yulduzlargacha masofani hisoblashning yagona usulimi?

19. Yulduzlargacha masofani o'lchashning qanday usuli mavjud?

20. Spektral parallaks asosida yulduzlargacha masofa qanday topiladi?

21. Bu usullardan qaysi biri Quyoshga nisbatan yaqin yulduzlar uchungina qo'llaniladi?

22. Yulduzlaming o'lchamlarini aniqlashning qanday usullarini bilasiz?

23. Yulduzlaming yorqinliklari va radiuslari orasida qanday bog'lanish mavjud?

24. Gigant va o'tagigant yulduzlaming radiusini Quyosh radiusi bilan solishtiring.