Статья Батодоржиевой Сарюны, ученицы 10 класса

Буряад хэлэндэ үнгэ тэмдэглэhэн үгэнүүд

Хүн түрэлтэн гээшэ хамаг ажабайдалаа оршон тойронхи байгаалиин жама ёhодо тааруулан ажаhуудаг юм. Хэр угhаа элинсэг хулинсагуудайнгаа сахижа ябаhан ёhо заншалые хүндэлжэ, саашадаа үри хүүгэдтээ дамжуулан ябаха манай уялга гээшэ.

Ямаршье арад зоной соёл болбосоролдо үнгэ тон шухала үүргэ дүүргэдэг. Гэр доторхи байра байдалаа гоё болгоходоо, мүн хубсаhа гуталдаа hайхан угалза хэхэдээ элдэб янзын үнгэтэй утаhаар гоёожо оёдог байhан. Үнгэ бүхэн өөрын онсо удха тэмдэглэдэг, тиимэhээ манай угсаатан ехэ наринаар нягтаар ажабайдалдаа үнгэ хэрэглэдэг hэн.

Үнгэ болон элдэб үнгэтэй зүйлнүүд хүндэ психофизиологическэ нүлөө үзүүлжэ, досоохи байдалдань элдэб мэдэрэл түрүүлнэ. Жэшээнь: хүйтэ ба дулаа, баяр болон гашуудал. Тиимэhээ үнгэ гурбан шухала үүргэ дүүргэнэ: шэдитэ, мэдээсэлэй мүн декоративна.

Буряад- монгол зоной тон дуратай, хододоо хэрэглэжэ байдаг үнгэнүүдынь гэхэдэ: улаан, шара, ногоон, хүхэ ба сагаан. Манай ажабайдалда хара ба сагаан үнгэ шухала hуури эзэлнэ, юундэб гэхэдэ ганса эдэ үнгэнүүд иимэ харша удха байгуулдаг: сагаан – хара, муу – hайн, үндэр – набтар г.м. Тиимэhээ ямаршье ондоо үнгэ өөр үнгэтэй иимэ баримта байгуулжа шадахагүй.

Сагаан үнгые түмэн үнгын эхэ үнгэ гэдэг, харин хара үнгые адагай үнгэ гэхэ юм. Сагаан үнгэ түмэн үнгөөр хубилжа шададаг байhан тула эхэ үнгэ гэгдэбэ. Харин хара үнгэнь дахяад ондоо үнгөөр хубилжа шададаггүй ушарhаа адаг үнгэ гэжэ тоологдобо гээшэ.

Хара үнгэдэ эсэргүү сагаан үнгые сэбэр, hайхан зүйлдэ тоолодог. Сагаан hара – жэлэй түрүүшын hара юм, анханай үзэглэлнай «сагаан толгойhоо» эхилдэг.

Сагаалха, сагаан мүр, сагаан зам, сагаан будаа, сагаан сэдьхэл, сагаан hанаан г.м. үгэнүүдэй холбоонуудые буряадууд хэрэглэдэг. Үнгэ бүхэн өөр өөрын онсо шэнжэтэй, удхатай болобошье, сагаан үнгэ онсо тодорно гэжэ ойлгохоор.

Хэрбээ сагаан үнгэтэй бүхы hайн,hаруул, баяр, жаргал холбоотой hаань, харин хара үнгэдэ хамаг муу юумэн оролсодог. Жэшээнь, иимэ ойлгосонууд: сагаан эдеэн – нангин, хара эдеэн- үгытэй, зүдэрүү байдалай тэмдэг – хара сай, хара архи.

Олон арадта хара юумэн hүниин үе сагтай холбоотой. Һүниндөө хамаг муу хохидол, хүндэ аюултай хэрэгүүд болодог юм. Тиимэhээ энэ үнгэ зоболон, уйдхар гашуудал, үхэл тэмдэглэhэн удхатай.

Хүхэ үнгэ дууhашагүй газар дайда тэмдэглэдэг, хооhоншье байбал, бүхы юумэ бэе соогоо багтаагаа гэжэ харуулна.

Улаан үнгэдэ орходоо, хүхэ үнгэ хүнэй тэсэбэри хатуужуулдаг, бодолго түрүүлдэг.

Хүхэ мүнхэ тэнгэри хубилхагүй, хэзээдэшье үгы болохогүй, хүхэржэ байдаг «мүнхэ тэнгэри» ушарhаал оршоно, тэнгэриhээ дээдэ, тэнгэриhээ мүнхэ, тэнгэриhээ хүсэтэй юумэн дэлхэй дээрэ үгы гэжэ эртэ үеын монголшууд үзэдэг байhан. Тиимэhээ хүхэ үнгые хамагhаа эрхим гэжэ тоолодог.

Шэнжэлгын актуальность: Үнгын удха тэмдэг элирүүлхэ, энээн дээрэhээ саашанхи ажабайдалдаа үнгэ хамаагүй бэшэ, болгоомжотойгоор хэрэглэхэ. Юундэб гэхэдэ, үнгэ бүхэн өөрын онсо удха шанар тэмдэглэдэг ха юм, тиимэhээ хадаг юумэеэ удхадань зүб мүрөөр тааруулжа хэрэглэхэ хэрэгтэй. Жэшээнь: Басаган, hамган дэгэлэй заханууд заабол улаан үнгөөр хүбөөлөөтэй байха ёhотой. Энэ улаан үнгэ Балжан хатанай манжануудта диилдэжэ, наhантаяа хахасаhанайнь тэмдэг болоно.

Урдан hэеы гэрэй хамагын хүндэтэй хоймор тала сагаан үнгөөр тэмдэглээтэй байдаг hэн. Энэ таладаа бурханаа табижа тахиха, мүн хүндэтэй айлшанаа урижа hуулгадаг заншалтай байгаа юм.

Шэнжэлгын хүдэлмэриин зорилгонууд:

Буряад арадай ажабайдалда үнгэ ямар үүргэ дүүргэнэб, буряад хэлэндэ үнгэ ямар үгэнүүдээр, яагаад тэмдэглэгдээб гэжэ шэнжэлхэ. Бүмбэрсэг дэлхэйн шарай hарын сагаан толонhоо hаргажа, үүрэй мүнгэн толонhоо үнгөө сайжа, наранай гэгээн толонhоо намжаа боложо байхыень харадагбди. Юундэ наран улаан үнгэтэйб, үбhэ ногоон , набшаhа намаа ногоон үнгэ абанхай гээшэб, саhа мүндэр сагаан байдаг юм гэhэн асуудалнуудтаа харюу үгэхэ гэжэ оролдооб.

Улаан үнгэ гал гуламтын, урин дулаанай тэмдэг.

Алтан дэлхэйдэ хүнэй

Ажамидаралые тэнжээhэн,

Алишье сагта байгаалиин

Амисхалаар жэрьеhэн,

Дулаасуулан бэеые

Дууратарнь жаргаадаг

Хүгжэhэн улаан галай

Хүсэн юунэй сэнтэй бэ?

- гэжэ гал гуламтаяа буряад зон магтадаг . («Буряад үнэн». С. Цыбикова. «Улаан үнгын удха тухай». Июлиин 24, 2003 он.)

Ажамидаралые жэгнэн, бүхы юртэмсые дулаасуулдаг улаан наранай үнгэ болоно. Ногоон үнгэ хадаа, хүрьhэтэ дэлхэйе шэмэглэнэ, урин зөөлэхэнөөр бөрхөөжэ, амидарал хэшээhэн янза бүриин ургамал, «Газар дэлхэйн уушхан» гэгдэн, амилжа ябаhан агаарыемнай арюудхадаг түрэл бүхэнэй, ой модоной үнгэ болоно. Шэмэ шүүhэеэ хүсөөгүй, шэнээр hалбажа, мүндэлжэ байhан ямаршье үзэгдэлнүүд ногоон гэгдэнэ. Жэшээнь: хэнзэ ногоон (намартаа ургаhан ногоон), - хэнзэ үхибүүд (хүгшэржэ түрэhэн хүүгэд); «үшөөл ногоон байнаш»- үшөө дүршэлгүй хүн тухай; сээл ногоон амитан – эдир балшар үхибүүн; ногооноороо байгаа- хүүгэдтэеэ байгаа.

Сагаан үнгэ оршон тойронхи байдал шүүрэн абажа эзэлхэ аргатай гээшэ. Энэнь юундэ иимэб гэхэдэ, сагаан үнгэ байгаалиин гуримаар бүхы үнгэ зүhэнүүдые бэедээ шэнгээн абаха шадалтай, түмэн үнгөөр хубилжа шададаг байhан тула эхэ үнгэ гэгдэдэг. Сагаан үнгые огторгойн гэгээрэлтэй жэшээдэг, харин энэ үнгэ нангин сэбэрэй, амгалан байдалай тэмдэг үзүүлнэ.

Зүhэеэ hэлгэдэг амитан шэнги жэлнай мүн лэ дүрбэн сагта үнгэ будагаа хубилгажа байдаг.

1. Хабарай наран

Халуу шатаад үдэртөө,

Хангай дайда

Хуулаа саhан хүнжэлөө. (Булад Жанчипов.)

Хабарай сагта диилэнхинь иимэ үнгэнүүд байдаг:

А) хара – саhан хайлажа, газар харагдана; газар хахалагдана, хара шубууд уурхайгаа түхеэрэн ниидэнэд;

Б) боро – саhан шоройтой худхарна; хабарай уларил олон зантай; бүрхэг бүрэнхы болохонь түргэн, гэнтэ hалхилаад, бараан үүлэнүүдые туушадаг;

В) сиибэгэр (бледно- синий или серо- голубой) – огторгой hиилэгэр боро hүүдэрээр хушагдаад иимээр харагдана; уhа голнуудай, нуурнуудай хуяг дуулгань хайлажа, бутаржа байhан мүльhэд урдана; үшөө набшаhалаа үды хуhан шугы холоhоо иимээр харагдана;

Г) шаргал боро (жёлтый с серым оттенком) – саhанhаа сүлөөрhэн дүтын хада гүбээнүүдэй хагдан хүнжэлынь; гүлгэлжэ байhан бургааhа, модоной мүшэрнүүдынь.

II. Зунай hүни богонихон,

Зурагар hарань бүрүүлхэн,

Нуга газар шэмээгүй

Нойрсожо байна бүтүүхэн. (Булад Жанчипов.)

Зунай сагта hолонгын бүхы үнгэнүүд наададаг;

А) улаан, ягаан – үргэн талаар hайхан хоншуу үнэртэй сэсэгүүд нюдэ шэмэглэжэ ургадаг;

Б) сэнхир хүхэ – нуурай тунгалаг уhан, үүлэгүй огторгой холоhоо иимээр харагдадаг;

В) шара – алтан наран хээрын сэсэгүүдтэй нүхэсэн, hони шэнээ хөөрэлдэжэ байhан шэнги; хуба шарахан зүгынүүд тобшо заахан буурсаг домбодоо тоhоёо нэрэжэ зуhадаг;

Г) ногоон – хада хабсагайн, тала дайдын дэбисхэр торгон ногоогоор хушагданхай

Д) боро – бороогой дуhалнуудай үнгэ; аадарай үүлэн.

III. Алим жэмэсэй эдеэшэжэ,

Арбай таряанай адхаржа,

Али болохо ургамалай

Арьбажан үрэжэхэ саг. (Чимит-Рэгзэн Намжилов)

Намарай сагта алтан шара, улаан, ягаан хүхэ (фиолетовый), хүрин улаан (бордовый) шэрэ будагаар газар дэлхэй гоёогдоно;

А) Алтан шара – модоной набшаhад үнгэеэ хубилгана; газарта хэбтэhэн поли дээрэхи таряан;

Б) ягаан хүхэ – набшаhа намаа бороо хурын уhанда норожо хагдарна.

IY. Хүйтэнhөө айдаг амитад

уурхай нүхэндөө хороод,

Хүбэн саhаар хушагдан,

hайхан зүүдэеэ манана. (Чимит-Рэгзэн Намжилов)

Үбэл сагаан, боро мүльhэн – ялбама хүхэ сэнхир үнгэ, ногоон хасуури, нарhан модод лэ хадхууртайхан шэлбүүhээрээ ногоорhон зандаа байдаг.

А) сагаан – эрбээхэй шэнги элидэг саhанай үнгэ;

Б) боро – огторгойдо сугларhан үүлэд, хүйтэн hалхинай үнгэ.

Хамаг юумэн үнгэ будаггүй һаа, ямар һонигүй байха байгаа гээшэб. Үнгэ будаггүй байһан урданай саг Хоца Намсараев үльгэрэй үгөөр иигэжэ тэмдэглэнэ: «Боро сагаан хоёрой буляалдаагүй үедэ, зүһэ үнгэ хоёрой илгараагүй үедэ» (Намсараев, 1988, н.3, 4). Байгаали, хүнэй үмдэдэг хубсаһан, амһарта, зэр зэмсэг гэхэ мэтын удха шанарые үнгын хүсөөр һайнаар ойлгожо шаданабди.

Олон үнгэнүүд сооһоо ехэ шухала үнгэнүүд гэхэдэ улаан, шара, хүхэ болоно. Үнгэнүүд шулуутай холбоотой байдаг:

Номин шулуун хүнэй үнэн сэхэ ябадал; алтан, хуба – инаг дуран; шүрэ – баяр баясхалан; мүнгэн болон субад арюун сэбэрые элирхэйлнэ. «Рубин – бадмарага, смарагдас – маргад эрдэни, малахит – ногоолин, бирюза – оюун» гэжэ Б. Дашиев тайлбарилна.

Алтан зүйлнүүдтэ ороходоо буряадууд мүнгэн эдлэлнүүдтэ ехэ дуратай. Үнгэнүүдэй эдеэндэ нэбтэрэн ороһон жэшээ: хара сай, хара архи, шара тоһон, ногоон эдеэн (ургамал, жэмэс), улаан эдеэн (мяхан), сагаан эдеэн (һүн).

Малай үнгэ тухай хэлэбэл, мориной үнгэ зүһэ ондоо ан арьяатан адуу малда ороходоо олон юм.

Х. Намсараев аман зохёол дээрэ үндэһэлэн морин эрдэниин үнгэ зүһэ зураглахадаа, мориной үнгэһөө мориной абари зан дулдыдаг гэжэ хэлэнэ:

Дасанай эд гоёоходоо, ехэнхидээ улаан, ногоон, шара үнгэ хэрэглэдэг. Хара үнгэ байбал, сагаанаар хүбөөлөөтэй байха зэргэтэй. Дасан шэмэглэһэн зон үнгэ будаг тоотой холбодог. Сагаан үнгэ – 1, 6 тоогоор һэлгэгдэдэг. Хара – 2, хүхэ – 3, ногоон – 4, шара – 5, улаан – 7. Мэнгын тоо үнгын тоодо адли байна.

Урданай һүлдэ тэмдэгүүд ехэ удхатай. Удхань Үнгэтэй холбоотой 11 эсэгын һүлдэ туг бүхэн үнгэтэй холбоотой юм : «Галзууд улаан тугтай, даахай шубуун һүлдэтэй; хуасай ухаа тугтай, хандагай һүлдэтэй; хүбдүүд хүхэ тугтай, бүргэд һүлдэтэй; худай хүрин тугтай, араата һүлдэтэй; шарайд шара тугтай, буга һүлдэтэй; гушад ягаан тугтай, хурай шубуун һүлдэтэй, харгана хара хүрин тугтай, бүрхы шубуун һүлдэтэй, бодонгууд боро тугтай, шоно һүлдэтэй; хальбан хара хүрин тугтай, шэлүүһэн һүлдэтэй; сагаан – сагаан тугтай, буура һүлдэтэй; батанай ногоон тугтай, шандаган һүлдэтэй» (Р. Эрдэнийн).

Н. Ангараева «Мүнхэ зулын үе саг» (1996) гэһэн ном соогоо дүрбэн һүлдэ тэмдэгүүдые илгаруулна: «Түнхэн, Аха, Захаамин гал һүлдэтэй. Ага, Хори, Хэжэнгэ, Ярууна тэнгэри һүлдэтэй. Усть-Орда газар һүлдэтэй. Ойхон, Хурамхаан, Баргажан уһан һүлдэтэй». Энэ һанамжа дээрэ үндэһэлэн бидэ үнгөөр буряадуудые хубааха зориг абаабди: гал улаан үнгэтэй һэн тула, Түнхэн, Аха, Захааминай буряад гал улаан буряад, хада уулын бүргэд гэнэбди. Газар һүлдэтэй Усть-Ордагай буряадууд хара буряад болоно. Хүхэ мүнхэ тэнгэри болон уһан хүхэ үнгэтэй хадань Ойхон, Хурамхаан, Баргажан болон хори буряадууд хүхэ буряад болоно гээшэ.

Яһатан бүхэн өөрын дуратай үнгэтэй байдаг. Олон арадуудай ёһо заншалда улаан үнгэ шанга гэһэн удхатай. Үнгэ будаг байгаалитай амин холбоотой.

Үнгэнүүд ехэнхидээ хүнэй сэдьхэл зурагладаг. Хүн бүхэн өөрын дуратай ба дурагүй үнгэтэй байдаг. Психолог Б. Базымын туршалгын дүнгөөр, номгон, зөөлэн зон сэнхир хүхэ үнгэдэ дуратай. Түргэн сухалтай уулагар зон улаан үнгэ һайхашаадаг. Улаан үнгөөр тодорхойлогдоһон Атай Улаан тэнгэри Хурмаста тэнгэриин мартамхайе хүлисэхэ шадалгүй, түргэн сухалтай хүн байна гэжэ дээрэ хэлэгдэһэниие зүбшөөхэ байнабди. Хүрин үнгэдэ үгэльгэ һайн, элбэг гартай зон дуратай. «Хаан Хашигта Мэргэн» гэһэн үльгэр соо хүрин үнгөөр тэмдэглэгдэһэн Хүрилтэ хаан Хаан Хашигтые Алтаанай хаантай эблэрүүлхэ ябадал хэнэ, амтатай эдеэгээр тэдэниие хүндэлнэ. Шара үнгэ засагта, дээдын тушаалда дуратай зониие тэмдэглэнэ.