Сүйлөм түрлөрү: Жактуу сүйлөм

Кыргыз тили

8-класс

Мугалими: Мырзагелдиева Э.К.

Китеп - биздин ой жүгүртүү мүмкүнчүлүгүбүздү кыймылга келтирген чакан курал, ал биздин акыл-эсибиздин ыкшоолугу менен болгон күрөштө көмөк берген кыймылдаткыч .

Сабактын

темасы:

Жактуу

сүйлөм

Сабактын

максаты:

ЖАКТУУ СҮЙЛӨМДӨРДҮН ЖАСАЛЫШЫ ЖАНА КАНЧА ТОПТОН ТУРГАНДЫГЫ ЖӨНҮНДӨ БИЛЕ АЛЫШАТ

Өткөн

Бир тутумдуу

сабакта:

жана эки тутумдуу

жөнөкөй сүйлөмдөр

236-көнүгүү

Бир тутумдуу сүйлөмдөрдүн баш мүчөсүн тапкыла жана синтаксистик талдоо жүргүзгүлө.

Бештин айынын он алтысы.

Жактуу сүйлөм.

Белгилүү жактуу сүйлөм.

Бир тутумдуу сүйлөмдүн бул түрү да, башка түрлөрү сыяктуу

эле, сүйлөмдүн баяндооч мүчөсүнүн тобунан уюшулат; сүйлөм

тизмегинде грамматикалык ээси катышпайт жана аныткатыш- тырып айтууга мүмкүн да болбой калган. Ушуну менен бирге, белгилүү жактуу сүйлөм бир тутумдуу сүйлөмдүн башка түрлөрүнөн айрым

белгилери боюнча айырмаланып да турат.

жаңы

Тема:

Белгилүү жактуу сүйлөмдөрдө да кыймыл-аракетти аткаруучу жак, б.а., грамматикалык ээси катышпайт. Анткени менен ээнин кайсы сөз экендиги сүйлөмдүн баяндоочунун аягындагы жак мүчө аркылуу белгилүү болуп турат. Бирок, ошондой болсо да, андай түзүлүштөгү сүйлөмдөргө тиешелүү ээсин катыштырып айтуунун зарылчылыгы жок болуп калган жана аны катыштырып айтууга мүмкүн да болбой калган.

Мисалы, белгисиз жактуу сүйлөмдө кыймыл-аракеттин белгисиз, кимдир бирөө тарабынан аткарылгандыгы сезилип турса, жалпылама жактуу сүйлөмдө кыймыл- аракетти аткаруучу жак жалпыланган мааниде болуп, үч жакты тең ичине камтыйт, жаксыз сүйлөмдө аракет кылуучу жак такыр эле белгисиз болот.

Анткени мындай структурадагы сүйлөмдөрдө грамматикалык ээнин катыштырылбай айтылышынын өзү белгилүү бир нормага айланып, калыпташып кеткен. Эгерде мындай сүйлөмдөрдө ээсин күч менен сүйлөм ичине кошуп айтсак; анда сүйлөм стилдик жагынан жана түзүлүшү жагынан айрым өзгөрүүлөргө дуушар болот. Мисалы: Малдын башын урдум! Дүйнөнү сууга салдым, журт!

Маани жагынан өз ара байланыштуу келген эки сүйлөмдө тең грамматикалык ээси катыштырылбай айтылган, бирок баяндоочунун аягындагы биринчи жактын -м мүчөсү аркылуу аракет кылуучу жак I жакты билдирүүчү «мен» деген жактама ат атооч экендиги белгилүү болуп

турат.

Белгисиз жактуу сүйлөм.

Бир тутумдуу сүйлөмдүн айрым бир түрлөрүндө кыймыл-аракетти аткаруучу грамматикалык ээси сүйлөмдүн мазмунунан ачык эмес, бүдөмүк элестелип турат да, сүйлөмдүн структуралык негизин III жактагы этиштик баяндоочу жана аны менен байланышып келген айкындооч мүчөлөрү (баяндоочтун тобу) түзөт.

Ээси катышпай, баяндоочтун тобунан гана түзүлгөн, бирок ээнин кайсы экендиги баяндоочунун аягындагы жак мүчөдөн белгилүү болуп турса да, анын сүйлөм ичинде катыштырылып айтылышы мүмкүн болбой калган бир тутумдуу сүйлөмдөр белгилүү жактуу сүйлөмдөр деп аталат.

Мисалы: Жаңы тигилген көчөттү сындырып кетиптир. Биздин чарбада аны алдыңкы Саанчы катары билишет. Бул сүйлөмдөр III жактагы этиштик баяндоочтун жана ал баяндооч менен байланышып айтылган айкындооч мүчөлөрдүн (баяндоочтун тобунун) катышуусу менен уюшулган. Бул эки сүйлөмдө тең баяндооч билдирген кыймыл-аракетти аткаруучу грамматикалык ээ (субъект) жок,

ал ачык көрсөтүлгөн эмес жана аны конкреттүү көрсөтүүнүн зарылчылыгы да жок. Жогорку сүйлөмдөрдүн баяндоочторунун III жакта тургандыгына карап, алардын грамматикалык ээси III жак маанисиндеги ат атооч болот деп кесе айтууга да болбойт. Анткени бул сүйлөмдөрдө кыймыл-аракетти аткаруучу жак ачык, конкреттүү көрсөтүлгөн эмес.

Ошол себептүү, мисалы, «Жаңы тигилген көчөттү сындырып кетиптир» деген сүйлөмдүн грамматикалык ээси ал деген ат атоочту, же болбосо балдар, мал, Асан ж.б. деген өңдүү зат атоочтордун бири болобу - ал биз үчүн белгисиз көрүнүш. Ошондой эле «Биздин чарбада аны алдыңкы саанчы катары билишет» деген сүйлөмдө да ээнин милдетин «жумушчулар» же «эл», же болбосо, «чарба жетекчилери» деген сөздөрдүн бири аткарат деп

ачык айтууга болбойт. Мындай структурадагы сүйлөмдөрдө, адатта грамматикалык ээси белгисиз бирөө экендиги оюбузда бүдөмүк түрдө элестетилип турат.

Грамматикалык ээси катышпаган жана баяндоочу билдирген кыймыл-аракетти аткаруучу жак белгисиз бирөө экендиги оюбузда бүдөмүк элестетилип турган сүйлөм белгисиз жактуу сүйлөм деп аталат.

Мисалы: Мектеп, мугалим, тарбия деген үч сөздү атаганда тээ артта калган балалык курбалыңды аргасыздан эске түшүрөсүң. Адамды ишинен тааныйт . Бул сүйлөмдөрдүн баяндоочтору II жана III жакта, жекелик санда турат, бирок алар билдирген кыймыл-аракет конкреттүү экинчи же үчүнчү жакка таандык болуп айтылган жок,

Жалпылама жактуу сүйлөм.

Бир тутумдуу сүйлөмдөрдүн айрым бир түрлөрүнүн баяндоочу кайсы жакта, кандай санда турса да, маани жагынан жалпыланып, үч жакка тең таандык болуп турат. Ошондуктан мындай маанидеги баяндоочтор билдирген кыймыл-аракет да конкреттүү бир жакка эмес, кандайдыр бир жалпыланган жакка (үч жакка тең) тиешелүү болуп айтылат.

Эгерде, мисалы, жогоруда көрсөтүлгөн сүйлөмдөрдүн биринчисинин тутумуна сен деген сөздү кошуп айтсак, анда сүйлөмдүн структурасы өзгөрүп, эки тутумдуу сүйлөмгө өтүп кетер эле : Мектеп, мугалим, тарбия деген үч сөздү атаганда, сен тээ артта калган балалык курбалыңды аргасыздан эске түшүрөсүң.

ошол себептүү бул сүйлөмдөрдүн грамматикалык ээси сен, ал деген ат атоочтор болот деп айтууга да болбойт. Бул сүйлөмдөрдүн баяндоочтору туюндурган иш-аракет кандайдыр бир жалпыланган жакка тиешелүү болуп айтылып жатат. Ошол себептүү мындай сүйлөмдөрдө конкреттүү грамматикалык ээси болбойт жана анын сүйлөм тизмегинде катышышынын зарылчылыгы да сезилбейт.

Баяндоочу билдирген кыймыл-аракет кандайдыр бир

Ал эми экинчи сүйлөмдүн баяндоочунун III жакта турушуна карап, анын тутумуна «ал» деген ат атоочту грамматикалык ээ катары зордоп кийирүүгө болбойт, анда сүйлөмдүн структурасы да, мааниси да өзгөрүлүп кетет.

жалпыланган жакка (үч жакка тең бирдей) тиешелүү болуп

айтылса, жалпылама жактуу сүйлөм деп аталат.

Бышыктоо:

245-көнүгүү.

Сүйлөмдөрдү белгисиз жактуу сүйлөмдөргө айландырып жазгыла.

КИЙИНКИ

САБАКТА

КӨРҮШКӨНЧӨ!