Թելադրության տեսակները տարրական դասարաններում

Թելադրության տեսակները տարրական դասարաններում

Մարդու գրագիտության չափանիշներից մեկը անսխալ թելադրություն գրելու հմտությունն է: Թելադրությամբ որևէ նյութ գրելու կարողության ձևավորումն սկսվում է դեռևս առաջին դասարանից՝ գրաճանաչության շրջանից, այնուհետև այդ կարողությունը աստիճանաբար կատարելագործվում է, զարգանում: Հիսուն-վաթսունական թվականներին որոշ մեթոդիստներ տարբերակում էին թելադրության շուրջ 12 տեսակ, որոնք հետագայում համարվեցին ձևական, ոչ գորշադրելի: Ըստ էության՝ այդ տարատեսակների միջև էական տարբերություն չկար: Այնուհետև մեթոդական գրականության մեջ, ըստ անցկացման բովանդակության, ընդունվեցին երկու խմբի թելադրություններ՝ սովորական և ստեղծագործական, իսկ ըստ անցկացման նպատակի՝ բացատրական և ստուգողական /թեմատիկ/:

Սովորական թելադրություններ անցկացնելու նպատակը երեխանեին թելադրված նյութն անսխալ գրի առնել սովորեցնելն է, որի միջոցով աշակերտների մեջ աստիճանաբար ձևավորվում է լսածը գրագետ գրի առնելու ունակություն:

Տարրական դասարաններում կիրառելի է սովորական թելադրությունների 3 տեսակ՝

• հնչյունային

• նախազգուշական

• ինքնաթելադրություն:

Հնչյունային թելադրությունը ուղղագրական այնպիսի վարժություն է, որի ժամանակ աշակերտները ուսուցման առաջին փուլում ուսուցչի օգնությամբ /բարձրաձայն/, այնուհետև՝ ինքնուրույն /մտքում/ հնչյունային վերլուծության են ենթարկում բառը, ապա կատարում են համադրում, որը գրելու և կարդալու հիմքն է: Այս ընթացքում երեխաները գրի են առնում ուսուցչի թելադրած նյութը՝ առաջնորդվելով վայելչագրական և ուղղագրական կանոններով:

Թելադրության համար առաջադրվում են նախ՝ բառեր /գրությամբ և արտասանությամբ չտարբերվող/, ապա՝ բառակապակցություններ, հետո՝ պարզ ընդարձակ նախադասություններ, այնուհետև՝ մտքով իրար կապված նախադասություններ և կապակցված խոսք /բնագիր/:

Դասարանից դասարան թելադրության համար առաջադրվող նյութը բարդանում է: Թելադրության այս տեսակի արդյունավետությունը բարձր կլինի միայն մանրակրկիտ վերլուծական աշխատանք կատարելուց հետո: Օրինակ՝

ա/ Գորտ, դեղատուն, տաքանալ, վախկոտ, գնել, կիտրոն, բազե, պատառաքաղ:

բ/ Վայրի գազան, առատ այգի, հինգ գերան, կարմիր գինի, վարար գետակ, սիրուն սիրամարգ:

գ/ Մեր բակում շատ երեխաներ կան:

Բաբկենը Բարսեղի մտերիմ ընկերն է:

Սմբատը բանալի ունի:

Թիրախ խումբ առաջին դասարան:

Հնչյունային թելադրության անցկացման մեթոդական շղթան.

• Թելադրվող նյութի ընթերցում ուսուցչի կողմից /լսողական ընկալման նպատակով/:

• Խմբային-լեզվական վերլուծություն /բառակազմական, քերականական, ուղղագրական/:

• Թելադրվող նյութի իմաստավորում՝ վերլուծություն- համադրություն:

• Անհրաժեշտ ուղղագրական կանոնների վերհիշում, կրկնություն:

• Առանձին բառերի ուղղագրության կրկնություն:

• Մատները գրելուն նախապատրաստող վարժություններ:

• Թելադրության գրում:

• Երկրորդ ընթերցում /ստուգման նպատակով/:

• Ինքնաստուգում:

• Գրավորների հանձնում:

Նախազգուշական թելադրությունների ժամանակ ուղղագրական մեկնաբանություններ են կատարվում մինչև թելադրություն գրելը: Չնայած թելադրության բայս տեսակը կիրառելի է տարրական բոլոր դասարաններում, սակայն յուրաքանչյուր մասնավոր դեպքում այն որոշակի նպատակ ունի: Նախազգուշական թելադրության հիմնական մեթոդական առանձնահատկությունը սխալների կանխումն է, որն իրականացվում է ուսուցողական-բացատրական ուղիներով: Շահեկան է նաև թելադրվող նյութը գրատախտակին գրելը /որպեսզի աշակերտները ոչ միայն լսեն տեքստը, այլև կարդան/: Թելադրությունը գրելիս կարելի է գրատախտակը մաքրել կամ ծածկել վարագույրով:

Նախ առաջարկվում է նյութը լուռ կարդալ, ապա մի քանի աշակերտ կարդում են բարձրաձայն, այնուհետև իրականացվում է բացատրական աշխատանք, տրվում են մեկնաբանություններ: Երբ նյութն անհրաժեշտ չափով յուրացված է, պիտի ծածկել գրատախտակը /կամ մաքրել/ և սկսել թելադրությունը՝ երբեմն հիշեցնելով որոշ կանոններ: Օրինակ

Դասերն ավարտվեցին: Փոքրիկ երգիչ Սերոբը մեկնեց Մոսկվա: Մրցույթում Սերոբն ստացել էր գլխավոր պարգևը: Նա հոգնել էր: Ավագ քույրը օգնում էր Սերոբին: Բժիշկների խորհրդով նա ամեն օր նախաճաշին Սերոբին տալիս էր կարագ ու մեղր:

Թիրախ խումբ- երկրորդ դասարան:

Նախազգուշական թելադրության անցկացման մեթոդական շղթան.

• Թելադրվող նյութի լուռ ընթերցում գրատախտակից:

• Բարձրաձայն ընթերցանություն:

• Նյութի բովանդակության մեկնաբանում:

• Անհրաժեշտ բառերի ուղղագրության վերաբերյալ կանոնների կրկնություն:

• Թելադրվող նյութի առաջին ընթերցում /գրատախտակը ծածկված է/:

• Մատները գրելուն նախապատրաստող վարժություններ:

• Նյութի թելադրում ուսուցչի կողմից և գրառում:

• Ինքնաստուգում:

• Ստուգում՝ գրատախտակին գրվածի հետ համեմատելով:

Թելադրության այս տեսակի համար ընտրված բնագրերի բառերի քանակը կայուն չէ: Ուսուցիչն ինքը կարող է որոշել՝ նկատի ունենալով տվյալ դասարանի շրագրային պահանջները, իր նպատակները, դասարանի մակարդակը, աշխատանքի համար նախատեսված ժամանակը և այլն:

Ինքնաթելադրությունն, ըստ էության, նախազգուշական թելադրության մի տարբերակ է, որը, սակայն, աշակերտը գրում էոչ թե ուսուցչի, այլ իր թելադրությամբ: Ինքնաթելադրությունը զարգացնում է աշակերտների հիշողությունը, ուշադրությունը, կամքը, սովորեցնում է կառավալրել սեփական մտքերը, գործողությունները, մշակում է հետևողականորեն աշխատելու ունակություն:

Ինքնաթելադրության նյութեր կարելի է ընտրել ինչպես գրավոր նյութերի ժողովածուներից, այնպես էլ մայրենիի դասագրքերից, որոնք նախատեսված են տնային նախապատրաստություն անցնելուց հետո դասարանում գրելու համար: օրինակ՝

Մոր պես բարի է

Աշուն տատիկը՝

Մեր հող ու ջրի

Ոսկեհատիկը:

Թիրախ խումբ- երկրորդ դասարան:

Դասարանում նախապատրաստվող և անցկացվող ինքնաթելադրության մեթոդական շղթան.

• Նյութի ընթերցում գրատախտակից կամ դասագրքից /նախ՝ ուսուցիչը, ապա՝ աշակերտները/:

• Ուղղագրական, իմաստային բացատրություններ, կետադրության մեկնաբանում:

• Նյութի անգիր ուսուցում:

• Մատները գրելուն նախապատրաստող վարժություններ:

• Ինքնաթելադրություն /գրատախտակը ծածկված է/:

• Ինքնաստուգում:

• Ստուգում՝ գրատախտակին գրվածի հետ համեմատելով:

• Գրավորների հանձնում:

Ստեղծագործական թելադրությունները ուսուցչին և աշակերտներին մղում են լեզվաոճական և տրամաբանական աշխատանքների, որոնք նրանք պետք է կատարեն թելադրությունը գրելուն զուգընթաց: Գրավորի այս տեսակը նախատեսված է կիրառել 3-րդ և 4-րդ դասարաններում: Ստեղծագործական թելադրությունները զարգացնում են աշակերտների երևակայությունը, լեզվաոճական աշխատանք կատարելու կարողությունը, սովորեցնում են ուղղագրական, ուղղախոսական, քերականական ու կետադրական գիտելիքները , հարստացնում՝ բառապաշարը, սովորեցնում ՝ խոսք կառուցել, զարգացնում՝ ուշադրությունը:

Ստեղծագործական բնույթի թելադրությունն ունի իր տարատեսակները՝

• ընտրովի

• ազատ

• հորինողական

• առարկայական

Ընտրովի թելադրություն: Այս թելադրության համարկարելի է ընտրել սովորական թելադրության բնագրերից՝ որոշակի առաջադրանքներով: Տեքստը պետք է լինի փոքր և հագեցած ցանկացած քերականական նյութով կամ ուղղագրական բառերով, իսկ կարդալու ընթացքը՝ դանդաղ: Տեքստը թելադրվում է նախադասություններով, բառակապակցություններով կամ բառերով: Երեխաները գրում են միայն այն բառերը կամ բառակապակցությունները, որոնք վերաբերվում են առաջադրանքին: Ուշադրություն պետք է դարձնել առաջադրանքի ճիշտ կատարմանը, ուղղագրությանը, կետադրությանը և վայելչագրական կողմին: Օրինակ՝

Գրել միայն ածական + գոյական բառակապակցությունները:

Հորդառատ գետակը ծածկել էր գյուղը կապող նեղլիկ կամուրջը: Փոքրիկ տներն ու պտղատու այգիները ջրի տակ էին մնացել: Պատերի տակ ճողփում էին պղտոր ջրերը: Ջուրը լիզում էր հին տների պատերը, մոլորվում դատարկ մարագների ճեղքերում, մանր հարդը հավաքում թաց պատերի տակ: Լեռներից հսկա քարեր էին պոկում, պղտոր հորձանքի մեջ օրորվում էր մի փոքրիկ մասրենի:

Թիրախ խումբ - 3-րդ դասարան:

Ընտրովի թելադրության անցկացման մեթոդական շղթան :

• Առաջադրանքի գրում գրատախտակին, բացատրություն.

• Համապատասխան կանոնի կրկնություն.

• Տեքստի ընթերցում ուսուցչի կողմից.

• Թելադրություն.

• Տեքստի ընթերցում՝ ստուգման համար.

• Ինքնաստուգում.

• Գրավորների հանձնում:(2-րդ- ից 4-րդ դաս.)

Ազատ թելադրությունը ավելի բարդ է : Այն ուսուցողական փոխադրության փոքրացված ձևն է, որը մեծ չափով նպաստում է աշակերտների մեջ շարադրելու կարողության, ուղղագրական ունակությունների զարգացմանը: Ազատ թելադրությունը անցկացվում է ամբողջական տեքստը ավելի մանր մասերի բաժանելով՝ ուղղագրական կանոններով հագեցած, միտք ունեցող փոքր նյութերով:

Թելադրությունից առաջ ուսուցիչը կարդում է ամբողջ տեքստը, տալիս անհրաժեշտ բացատրություններ, գրատախտակին գրում տեքստի մեջ եղած ուղղագրական դժվարություն ներկայացնող բառեր: Ուսուցիչը կարդում է առանձին պարբերություններով, երեխաներին հարցնում կարդացածի բովանդակությունը՝ պարտադիր օգտագործելով գրատախտակին գրված բառերը:Եթե արդյունքը գովացուցիչ է, հանձնաարարում է այն գրի առնել: Աշխատանքն ավարտելուց հետո պետք է արդյունքները վերլուծության ենթարկել երեխաների հետ միասին: Օրինակ՝

Ձմեռը

Չարացել էր ձմեռը: Նա մտածեց բոլոր շնչավորներին ջնջել երկրի երեսից: Ամենից առաջ սկսեց թռչուններից. ձանձրացրել էին նրանք իրենց ծլվլոցով ու ճղճղոցով:

Ձմեռը փչեց իր սառը քամին, բոլոր ծառերից պոկեց տերևները, ժողովեց ու թափեց ճանապարհների վրա: Ո՞ւր գնացին թռչունները:

Հավաքվեցին ու մածեցին, հետո երամներ կազմեցին և աղմկելով՝ սարերի վրայով, ծովերի վրայով թռան դեպի տաք երկրներ: Մնաց միայն ճնճղուկը, նա էլ վախից ձայնը կտրեց:

Աշակերտ

Ձմեռը

Ձմեռը չարացել էր: Նա մտածեց շնչավորներին ոչնչացնել երկրի երեսից: Սկսեց թռչուններից, քանի որ հոգնել էր նրանց ծլվլոցից:

Հետո նա բոլոր շառերից պոկեց տերևները ու թափեց ճանապարհին: Թռչունները հավաքվեցին և թռան տաք երկրներ: Ճնճղուկն էլ վախից ձայնը կտրեց:

Ազատ թելադրության մեթոդական շղթան:

• Բացատրություններ թելադրության առանձնահատկությունների մասին:

• Նյութի ընթերցում՝ ունկնդրման համար:

• Գրության տեսակետից դժվարություն ներկայացնող բառերի գրում գրատախտակին, դրանց բացատրում:

• Տրամաբանական ամբողջություն ունեցող առանձին մասերի ընթերցում, վերլուծություն, վերատադրություն և գրառում:

• Երկրորդ ընթերցում՝ ստուգման համար:

• Ինքնաստուգում:

• Գրավորների հանձնում:

Հորինողական թելադրությունը տարրական դասարաններում ամենաբարդն է, որը մոտեցնում է շարադրության շեմին: Սրան պետք է նախապատրաստվել մանրամասը: Կարելի է գրել նախադասու -թյուններով, պարբերություններով կամ տեքստերով: Բոլոր դեպքերում պետք է սկսել հենակետային բառերից: Ընտրել այնպիսի բառեր ու բառակապակցություններ, որը հագեցած լինի ուղղագրական բարդություն ունեցող բառերով: Բառերը չպետք է գրել հոլովված և խոնարհված ձևերով: Ուսուցիչը կարող է գրաատախտակին գրել իր ընտրած բառերը ( գարուն, արևի ջերմություն, բուրող հող, թռչուն, բնություն, զմրուխտ, կանաչ )

Այդ բառերով ու բառակապակցություններով կազմել նախադասություններ, սովորողներով մշակման ենթարկել , խմբագրել ու թելադրել:

Ընտրել 3-4 թեմատիկ բառախումբ, յուրաքանչյուրում 2-ից 3 բառ կամ բառակապակցություն: Այդ բառախմբերը կարելի է վերցնել տեքստից: Օրինակ՝

1.գարուն, կանաչ զգեստ, փոքրիկ առվակ

2. սարի լանջ, հովիվ, թռչուն

3.վարդ, կակաչ, երգ

Այս բառախմբերը առանձին-առանձին գրել գրատախտակին, աշակերտների ուշադրությունը հրավիրել բառերի ուղղագրության վրա, բացատրել անծանոթ բառերը: Երեխաները պետք է առանձին թերթիկի վրա առաջին խմբի բառերն օգտագործելով կազմեն փոքրիկ տեքստ: Առավել հաջողված տեքստը աշակերտների միջոցով խմբագրվում է: Ուսուցիչը բոլորին թելադրում է պարբերությունը: Նույն ձևով կատարվում է մյուս բառախմբերի հետ:

Այստեղ մեծ է ուսուցչի դերը: Երեխաների ստեղծագործելու ընթացքում նա անպայման պետք է մոտենա աշակերտներին և ուղղություն տա:

Հորինողական թելադրության անցկացման մեթոդական շղթան:

• Հենակետային բառերի ընտրություն և գրառում գրատախտակին:

• Ընթերցում ուսուցչի և աշակերտների կողմից:

• Անհրաժեշտ կանոնների կրկնություն:

• Նախադասությունների կազմում, հղկում:

• Ընթերցում՝ գրածը ստուգելու համար:

• Ինքնաստուգում:

• Գրավորների հանձնում:

Առարկայական թելադրության ժամանակ ցուցադրվում են առարկաներ կամ դրանց նկարները, իսկ երեխաները պիտի լուռ գրեն:

Այս տեսակն ավելի շատ իրագործվում է առաջին դասարանում՝ բառապաշարի հարստացման և ինքնաթելադրություն գրելու կարողության ձևավորման նպատակով: 2-րդից 4-րդ դասարաններում աստիճանաբար բարդացվում է:

Օրինակ՝

1. Թելադրվող բառերով կազմել պատմողական նախադասություններ:

Արևածագ, հյուրեր, որսորդ, աղջիկ, զբոսնել, տեղափոխվել…

Թիրախ խումբ – 3-րդ դասարան

1. Թելադրվող թվականներով կազմել բառակապակցություններ:

Հինգ, վեց, երրորդ, հիսուն, տասնհինգ, վեցերորդ, հազար …

Թիրախ խումբ – 4-րդ դասարան:

1. Թելադրվող բառերով կազմել պարզ համառոտ նախադասություններ:

Ամպ, թռչուններ, թրջվել, թաքնվել, կնճիթ, …

Թիրախ խումբ – 2-րդ դասարան: