Т.Сыдыкбеков "Көк серек"

Кыргыз адабияты

6-класс

Мугалим: Алыбаева Айжан Темировна

Балдар, бүгүнкү сабакта биз силер менен Түгөлбай Сыдыкбековдун

«Көк серек» аңгемеси жөнүндө сөз кылабыз.

АҢГЕМЕНИН КЫСКАЧА МАЗМУНУ

(Тыным менен окуу)

***I***

Көк канчык уктап жатып түш көрдү. Түшүндө анын Көк сереги мүйүзү каркайган бир бугун сүйрөп келе жатыптыр. “Мантаңбайлар! Балпаңбайлар! Сереңбайлар! Мулуңбайлар! Атаңар силерди тойсун деп бугу алып келе жатат” – деп кыйкырып жиберсе түшү экен. Ал түшүндө дагы бир бөлтүрүгү Кынжыгыйды чакыра албай калгандыгына өкүндү.

***II***

Көк канчык ордунан турса, бөлтүрүктөрү ойноп жүрүптүр. Ал бөлтүрүктөрүн ээрчитип алып, чогуу аңчылыкка чыгышты. Тээ кыраңда чаарчыгын ээрчитип жүргөн эликти көрдү да, ошол тарапка карай жөнөдү. – Балпагай, сен алдыда зымыра, сени көрүп Сереңбай, Кынжыгыйлар чыйралсын – деди Көк канчык. Ал аңгыча ал эликке кол салып, аны артынан кууп жөнөдү. Ал эми анын бөлтүрүктөрү адашып калган чаарчыктын артынан түшүтү. Көк канчык эликке жетпеген соң, кайрадан кайтып келсе, бөлтүрүктөрү чаарчыкты кармап алышып, аны ары – бери талашып, тарткылап жатышыптыр. Кынжыгый болсо энеси ойлогондой эле бир четте кынжыйып, аларды карап туруптур.

***III***

-Энеке, тигилер эликтин байкуш баласын тиштегилеп жатышпайбы? – деп сөз баштады Кынжыгый.

-Бөрү баласы сендей болот деген эмнеси? – деп, Көк канчык аны бир четке тиштегилеп, ыргытып жиберди.

***IV***

Көк канчык өз бөлтүрүктөрүнө ыраазы болгончо: “Силер эми мага жардамчы болосуңар” – деди чаарчыктын кемирчегин чайнап жатып. Мына ошондон кийин алар чын эле чоң – чоң азуулуу карышкырлар болуп чыга келишти. Чоң – чоң жандыктарга кол салышты. Ары – бери басып төөлөрдүн ботолорун азгырышты. Кары төөлөрдүн: “Карышкырлар азуулуу, алар силерди жарып салат” деген сөздөрүнө жаштары макул блободу. Жаш деген жаш экен да. Карышкырлар куйруктарын ары – бери шыйпаңдатышып, биз сени менен ойногубуз келет деп азгырышып, жеп жатышты.

***V***

Бир жолу жайлоодо кара нөшөр куюп турган түнү бир койчу чырым этпей короону айлана “тарс - тарс” аткылап, айкырып – кыйкырып тургандыгына карабастан короодогу койлорду удургутушту. Элүүдөйүн бөлүп – жарып төмөнкү чаңга карай кубалап кетишти.

Эртеси күнү койчу ар жерден койлорунун канга аралашкан жүндөрүн жана тарптарын көрдү.

***VI***

Дагы бир жолу кар калың түшкөн кышта те бөксөдөгү чоң короого тийишти. Мында да алар башта кылган ишин кайталашты. Иттер болсо үрүп – үрүп кайра арттарына кайтып жатышты. Эң коркунучтуусу койчунун жанына жакын Байдөбөтү жок. Койчу Байдөбөтүн издеп жүрүп анын өзүн эмес, карга сайылып калган куйругун гана тапты.  Бу эң жырткыч бөрүнүн анты.

**VII***

Ушул окуялардан кийин эми мергенчилер Көк канчыктын изине түшүштү. А бирок кызык дечи. Адам баласы карышкырды аңдыса, алар да адамдарды аңдыйт экен. Көк канчык мергенчилердин койгон капкандарынан буйтап – буйтап өтүп жүрүп, аларга дагы да жакын барып сырларын биле баштады.

***VIII***

Көк канчык кубактай тартты карыгансып. Күндөрдүн биринде ойдо жок жерден оң колун капканга чаптырып алды. Ошондо да ал бөрүчө тиштенди да, тигилерге карап: - Турган – турган жериңерде тим болгула. Мен азыр колумду капкандан бошотоюн деди да капкандагы колун “карс - карс” кемирип алып чыгып кетти.

**IX***

Мына ошондон кийин ал бир үңкүргө жетип барды да, бөлтүрүктөрүнө кайрылып:

- Энеңер эми картайды. Эми силер бөрүнүн тукумун улай бергиле. А мен болсо чычкан басып жеп болсо да өз күнүмдү көрө беремин – деди. Бир учурда Көк канчык эмненидир унутканчып чочуп кетти да: “Кынжыгый кайда? Ал силерчилеп өз оокатын да өзү таап жей албайт. Ошону менин көз алдымча талап – булап жеп алгылачы” – деди. Алар Кынжыгыйды бир заматта жеп салышты. Ошондо гана Көк канчык тумшугун асманга карай созуп уулуду да: “Эми өз күнүңөрдү көргүлө, Кеткиле тарап! Азыр кишилер бизди эч аябас таш боор болушту. Сактангыла!” – деди.

***X***

Арадан жыл өттү, жай өттү. Көк канчыктын карды ачып араң гана сыртка чыкты. Бир маалда карп – курп баскан үн угулуп, анын алдынан киши чыга калды. Мергенчи артындагы мылтыгын алып, карышкырды карай мээледи. “Мына эми, мылтык тарс этет да мен үлбүрөп жерге жабышам” – деп ойлоду канчык. Мылтык тарс эткен жок. Мергенчи мылтыгын кайра артына өңөрдү да: “А-ай, кургур...сыңар аяк болуп өзү да куруп, зыянсыз болуптур” – деп атына камчы басты. Көк канчыктын акылы бул ишке жете бербей, уктап бараткансып боорун жерге төшөп жатып калды.

Чыгарма боюнча суроолор жана тапшырмалар

• Көк канчык эмнеге өкүндү, эмне үчүн ыйлады?

• Бөрүлөр Байдөбөттү эмне

кылышты?

1-кадам

«Билүү»

Мергенчи эмне үчүн көк канчыкты атпай койду?

Көк канчык кандай түш көрдү?

2-кадам

«Түшүнүү»

3-кадам

Кандай ойлойсуңар, жазуучу

«Талдоо»

Чыгарма аркылуу кандай ойду айткысы келген?

4-кадам

«Жыйынтыктоо»

Карышкырлардын жашоосу

Менен адамдардын жашоо-сун кантип салыштырууга

Болот?

1. Көк канчыктын ар бир

баласын сүрөттөп бергиле?

2. Аңгеменин мазмунуна

ылайык сүрөт тарткыла.

5-кадам

«Колдонуу»

6-кадам

Бөрүлөр кынжыгыйды

«Баа берүү»

эмне үчүн талап жеп

койду?

Тапшырмаларды

аткарып

жөнөтөбүз.