Таба – туундара мааны кыыла

Муниципальное казенное образовательное учреждение

«Ючюгейская средняя общеобразовательная школа»

Школьный этап НПК «Шаг в будущее»

Дакылаат темата:

«Таба- туундара маанылаах кыыла»

Улэни бэлэмнээтэ:

Филиппов Вова, 1 кылаас уорэнээччитэ

Салайааччы:

А.Д. Павлова, алын суьуох кылаас учуутала

Учугэй, 2017

Киирии тыл

Улэм сыала: Таба киһи олоҕор туһатын уонна табаны иитиини сырдатыы.

Таба – туундара мааны кыыла

Таба-туундара бөдөҥ кыыла. Туундара дьиэ табалара дьиикэй табалартан төрүттээхтэр. Дьиикэй уонна дьиэ табалар улахан уратылара суохтар. Дьиэ табатын эргиччи сыл устата үөрдээн илдьэ сылдьаллар. Кинилэри табаһыттар көрөллөр-истэллэр.

Таба төбөтө кыра,мултугур муруннаах,элбэх салаалаах муостаах,уһун синньигэс атахтардаах.Туйаҕа кэтит буолан буолан кутаҕа,инчэҕэй хаарга батары түспэт.Табалар ууга үчүгэйдик харбыыллар. Кини хараҥа күруҥ ,маҥан дьүһүннээх уһун түүтэ тымныыттан көмүскүүр.

Таба атыырдаах уонна тыһылаах буолар.Төбөлөрүгэр лабаа лардаах муос үүнэр. Сылын ахсын муостара түһэр,ол оннугар саҥа муос үүнэр.Таба муоһа адьырҕа кыыллартан көмүскэнэригэр наадалаах. Таба 9-12 сыл олорор.

Сайынын отону,тэллэйи,сэппэрээги,араас оту,оттон кыҺынын туйаҕынан хаары хаһан сүрүн аһылыгын лабыктаны сиир. Лабыктаны көрдөөн уонунан,сүүһүнэн километры хаамаллар.

Тыһы таба биир оҕолонор.Саас төрүүр,кыс хаар түһүөр дылы оҕотун эмтэрэр. Таба оҕотун тугут дэнэр

Таба этин буһаран да, үөлэн да, тоҥнуу да, хатаран да сиэнэр. Күн уотугар уонна кыра уокка хатарыллыбыт эти «сорчаа» дэнэр. Дьиэ табатын ыыллар,үүтүн иһэллэр.Таба үүттээх чэй биир саамай күндү аһылыгынан буолар. Үүтэ ураты минньигэс амтаннаах хойуу,иҥэмтэлээх,сылайбыт киһиэхэ түргэнник күүс киллэрэр. Таба үүтэ күөрчэх да буолар,кыһын тоҥнуу да сиэниллэр,эмп да быһыытынан да туттуллар.

Таба тириититтэн сылаас таҥаһы-сабы,атах таҥаһын, тигэллэр.

Тыал-куус хоппотун диэн чууму (дьиэни солбуйар ураһа) бүрүйэллэр.

Таба муоһа элбэх витаминнаах,минераллаах. 2007с Дьокуускайга таба муоһуттан эми-тому оҥорор фабрика аһыллан үлэлиир. Таба муоһа эмиэ аска туттуллар.Сааскы таба саҥа үүнэн эрэр муоһун быһа баттыыллар,уокка үтэн түүтүн ыраастыыллар. Сииргэ муос бэлэм.Былыр эмп-том суох эрдэҕинэ хоту дьоно таба муоһун сиэн күүс-күдэх киллэринэллэрэ үһү.

Табаны көлө быһыытынан эмиэ тутталлар.Таба сыыдам түргэн айаннаах,тулуурдаах. Хайа арҕастарынан, кыараҕас ыырдарынан сылдьар кыахтаах.

Табалар сайынын кумаартан,күлүмэнтэн олус эрэйдэнэллэр. Дьиэ табаларын күнүс хааччах күрүө иһигэр түптэлээн,кумаартан, күлүмэнтэн быыһыыллар,түүнүн эрэ таһааран аһата түһэллэр. Элбэх кумаардаах сайын таба муннугар лаҕыыр курдук симиллибит кумаартан тумнастан өлөр түбэлтэтэ баар буолааччы.

Табаны иитиигэ биир улахан мэһэйинэн бөрө мэнээктээһинэ буолар.Сүүһүнэн таба үөрүттэн биир да табаны бөрө тартаҕына табаһыттар улахан хоромньунан ааҕаллар.Сүтүгү таһаарбат инниттэн бостуук табаһыттар таба үөрүн түүннэри-күнүстэри кэтииллэр,анал дьарыктаах ыттарынан манаталлар. Таба хотугу дьон олохторун төрдө,быстыбат уолбат уйгута, тыыннаах буолуутун кэрэһитэ диэн түмүккэ кэлэҕин.