Тарбиялык сабак

Текшерилди:_______________ И.Нармырзаев

Сабактын темасы: Манастын эрежеге жетиши акыл –эсинин өзгөрүшү

патириоттук сезиминин калыптанышы.

Сабактын максаты: а) Манастын эрежеге жетиши акыл –эсинин өзгөрүшү

патириоттук сезиминин калыптанышы тууралуу

окуучулар кеңири түшүнүк алышат.

Б) Окуучулар Манастын эр жүрөктүүлүгү, айкөлдүгү,

чечкиндүүлүгү тууралуу билимдерин кеңейтишет

в) Окуучулар патириоттуулукка тарбияланат.

Сабактын жабдылышы: интернет булагы, Манасэпосу китеби, сүрөттөр

Сабактын жүрүшү: а) уюштуруу

Б) жагымдуу маанай түзүү

Суроо: - Балдар, Манас ким болгон?

-Манастын атасы ким болгон?

-Манастын төрөлүшү тууралуу эмне билесиңер?

-Манастын балачагы тууралуу окуганыңардардан айткыла?

. Манас ар мүчөсү адамзаттан башка, күчү денесине сыйбаган балабан, жандуудан жазганбаган батыр, айтканынан кайтпаган бек бала болуп чоңоёт. Күч-купаты боюна сыйбаган Манас жанда жек тентек чыгат: бала көрүнсө тегерегине жыят, мазарды көрсө ыйык дебей кыят. Думана көрсө уруп, асасын тартып алып азапка салат, кожоюну көрсө коркутат, бир сабадан кымызды колуна берсе бир жутат, доочуну көрсө токмоктойт, жамбыл тийсе колуна чайка пулча токтотпойт. Бай Жакыптын бул уулу бир балакет кылат дешип айылдаштары ушак- айың кеп кылышат

 Болочок батыр өзгөчө сапаттарга ээ болушу, өтө бат чоңоюп жанда жек тентек чыгышы кеңири белгилүү эпикалык салтык көрүнүш. Бул белгилүү вариантардын бардыгында бар. Радлов жазып алган варианта Манас бешикте жатканда эле сүйлөп, жортуулга чыгам дейт (болочок батырдын бешикте, ал түгүл жаңы төрөлгөндө эле сүйлөшү да фольклорно кеңири жолугуучу сюжет). варианты боюнча Манас бешке чыкканча баспай бечел калат, жетиге жашы жеткенде ашынган тентек чыгат. Сегиз жашында жанныа кырк баланны жыйып алып талаада ойноп жүрүшсө, сексен калмак бала келип, жалынса болбой кыраланны токмоктойт. Койгула деген Манаска да кол салышат. Ачуусу келген Манас он эки калмак баланны жыга чаап өлтүрөт. Качкандарын кубалап бара жатканда Жакып жолгуп калып, түбүмө жетет экенсиң деп ачууланнып үйүнө алып кетет.Радлов Манас Жакып Бечел калугу да тентектик сыяктуу эле баланны өзгөчө сапатка ээ экендигинин белгиси катары жөө жомок, эпостордо белгилүү .

 Жакыптыкына барган Ошпур Манастын баш бербегендигин айтып, балаңарды алгыла деп өтүнөт. Зарлап жүрүп көргөн жалгыз баламды калмактардын калың жерине таштып койбой алып кел, тентек өскөн санам тынбады деп Чыйырды да калгандыктан, Жакып Ошпурдукуна барып, улан ээрчитип кайра жол тартат. Жолдо жылкылары жатчу Ак-Өтөктөн уюлгуган чаңды көрүп, карап калган Жакыптын жанына жылкычы башчысы Ыйманкул келип жер коруган калмактар жыкыларды кубалап жүргөнүн айтат.Ошпур Манастын Чыйырды Жакыпты көрүп жетип келген калмактар тегеректеп алып, ага кол салышат. Ыймандын колундагы укуругун ала коюуп, Манас калмактардын башчысы Кортукту чокуга чапканда, баши жарылып, ал жан берет. Дагы бир нече калмакты аттан түшүрө чаап, качкандарын куп жөнөгөндө Манас калмактардын айылына кирип кеткен балсынан чоң жинди деп чочулаган Жакып артынан жетип, балансын токтотот. Айланайын каралдым, алды-артыңды кара, бул жерде сенин кызырлуу кыргыз элиң жок, булар көп, сен азсың, балтыр этиң тытылат, баралыңа келгенде өчүбүздү аласың, азыр ээликпе, башчысын сойдуң, башкаларына катылба. Өлгөн калмактын кунун берип кутуларбыз деген атасына уулу: жөн эле корко бербечи, кун денегиң эмне? дейт. Кун деп санап мал алат, ал салган малына көнбөсөң бул жердеги аз кыргыз чабылат. Акыры өзүңдү өлтүрүп тынат деп түшүндүрөт атасы. Жаш баланын ачуусу келет: өзүлөрү кол салбадыбы, кун бербеймин, бирөөдөн коркуп, карголоп жүрүп жан сактабай эле койдум. Деги сенин түбүң ким? Бала атасынан тегин сурады. Жакып уругу кыргыз экенин, чоң атасы Ногой көп жерди башкарып турганын, анын көзү өткөндө Эсенкан жиберген көп кол элди чаап, Ногойдун балдарын туш-тушка айдаганын айтып: туугандарың чачылган, элиң алыста араң жүргөндө минтип сен эр өлтүрүп карыган кезимде курубадымбы деп, кейийт.

Манас байкабай жаман иш калган экемин деп өкүнүп, не кыларын билбей шашып, оюна баяны кыйынчылыкта жардам беребиз деген кырк чилтен алат. Көрүнөр бекон деп эки жагын элеңдеп карап турган да нарытан кызыл байрак көтөргөн кырк чилтен чыга келет. Аларды көрүп кубанып кеткен Манас каткырып күлүп, тегилерди утурлай жүрөт. Эмнеге күлгөнүн сураган атасына жооп бербер, алаксып, теги келген кишилерге учурашып, дароо сүйлөшүп тааннып калканын менен сүйлөшкөнгө кирет. Кырк чилтен Жакыптын көзүнө көрүнбөгөндүктөн, ага баласы өзү менен өзү сүйлөшүп жаткан сыяктуу сезилет. Чилтендерге Манас калмактар өзүлөрү катылганын, чаап жиберсе бирөө өлүп калганын, атасы кайгырып жатканын баяндайт. Алар өлгөн калмактын уулу өзүңө жолдош болот, кайгырбагын, көзүңдү жум дешет. Манас көзүн жумса көп аскер көрүнөт. Чилтендерден бул аскерлер кимдики экенин сураса алар сеники дейт. Аскерлердин алдында курган адамдын аты Бакай, ага эң жакын киши экенин айтат. Манас көзүн ачса атасы жок, ал коркуп качып кетиптир. Манас Ыйманды чакырып, жылкыларды калмактардын корук жерине жайдырып жиберет. Өзү менен өзү сүйлөшүп эле жинди болуп калды деп балансынан түңүлүп, үйүнө барган Жакыптын сөзүнө кайгырып санаасы тынбаган байбиче жол караса эч нерсе көрүнбөйт. Жакыпка нараазы болгон Чыйырды балансын издеп жөнөйт. Жайылган жылкынын четинен Манасты көрөт. Баласы энесинен ж ай сурайт. Ал жер коруган калмактан бир канчасы өлдү, балам сөзүмдү укпай жинди болуп калды деп апкаарып, атаң үйгө барды, ошон үчүн шашып келдим, ай-талаада эмне бар, үйгө кетели дейт. Калмактар келип калса өз жаныңарды сактагыла, жылкыны ала берсин тим койгула деп жылкычыларды калтырып, энесин ээрчитип, Манас үйүнө жөнөйт. Бая өлгөн Кортуктун сөөгүн алганы төө жетелеп келген жети калмак алдынан жолунан чыгат. Тарбын денеги баланны тааннып, Кортукту өлтүргөн бала ушел экенин жолдошторуна айтат. Калмактар баланы менен энесин кармап токмок болушуп, экөөнү ортого алат, Чыйырдынын чылбырына кол сунуп, Манастын колуңду тарт, катылба денегине болбой энесинин атынын чылбырдан алып жетелемек болгон калмакты далыдан кармап көтөрүп туруп менен урганда Тарбынга кату тийип жан берет. Катыла албай качып жөнөгөн калмактар бала дагы бирди өлтүрүп салганын айтып айлына барышты.

 Баласын ээрчитип үйүнө келген байбиче Жакыпка көргөн-билгенин баян эти. Кызыталак калмактар, мага кызыккан экен! Кыргыз дагы кыйла журт, кырылышып көрөйүн, кырк миң жылкым бар экен, кызмалтына бөлөйүн деп, бай Жакып ачууланнып кайралтына келли. Айлыбыздан эр өлдү, кун калуга жардамдашкрыла деп манжулуктар канатташ жашаган алтайлык калмактарга хабар бергенин, кырк үйлүү кыргызды чаап алканны жатканны Саламатын енисей Сарбан Жакыпка айтып сколет. Жакып да бөөдө өлүп калбайлы, камданнышсын деп көңүлү жакындарына, айлына, алакалашып курган казак, найман, коңурат урууларына хабар айттырат. Кабар уккандар Жакып кадырлуу бай эле, талатып ийип тим жатып алканныбыз болбос дешип, беш жүз джигит жардамга этаннышат.Жакып Кун алмакка чогулган үч жүз манжулукка алтайлык калмактардан келген төрт жүзү кошулуп, эртеси таң менее этаннып, Жакыптын айлын бет алып кале жатышып, Кайыңдуунун өзөнүндөгү көп жылкыга кобылышты. Алтайлык калмактар бу да Жакыптын малы, баарын бизге буюрган эйкен дешип көп жилкины көңтөрө тийип жөнөштү. Манжулуктун алый башчысы Атакул алтайлыктардын ээнбаштыгына теригип, эби менее аллы, кундун да аэс и болот деп жүйө сөз айтса, олжого кызыккан беркилер айып алгандыкы, кун куугандыкы, баарын жеп кетебиз деп мойноп болушпайт. Арадан чатах чыгып, алтайлык менее манжулук ики жат болуп кармашып калышат. Кабар гуп, кун алабыз деп Алтайдан келген дагы ики жүз кижи кошулуп, алтайлыктар көбөйүп кетип, манжулуктарды сүрүп, малые талай баштайт. Айылына карго логан манжулуктун калтын-балдары колдоруна канжар, бакан, бычок алып коргонуп шайбы кетижти. Өлгөн Кортуктун улу Шакум «өз кордугун көргөнчө жат кордугун көрөйүн, бакылга башим бойлетпей, акылдуу менее өлөйүн деп жардам сураж үчүн Жакыптын алыйын көздөй жөнөйт. Айлынан чогулган алтымыш адамы менее таң ата этанган Жакып Бадалдуунун оюна келип, алыстан көп кошундун караанны көрүп ток топ калган эле. Аңгыча аландын жанныа келген Шакум бала: алтайлыктардан көп кол келип, айлымды талап батат, жылкыңды бүт айдаганны череп ал десен Жакыпка болушасың деп өзүмө кол салды, ажыратып ал, алыйдаш конус, эл болоюн дейт. Жакыпка жардамга этангандар да жете келижип, Жакыптын колу дети жүз сексен адамга толку. Чогулгандарга Жакып Шакум баланны өтүнүчүн айтып, манжулуктарды куткарып алууну бардыгы кубатташты. Урушсак го ушанку алабыз, бирок, ураганды ким деп салабыз? деп көпчүлүк такой калганда «Манас!», «Манас!» деп ураган салып, акала алтына камчи уруп Манас бала элден бөлүнүп калмактарга ат коап жөнөдү. Эл «Манастап» ураган чакырып, анны артынан жапырт агылды. Манас жилого аралашып, жеткен эле жердь алтайлыктардын башчысы Домабыл батырды ыргыта коап дайлады эле, айбалтына закат крыла албай калган дары ат соорусун салып качып калышты. Куугундун эң алдында жеткенин дайлап жаш Манас барат. Куугандар жеткендеринин көбүн кыйратышты алтайлыктардан төрт жүз он үч кижи өлүм балду. Жоону түштүк жерге сүрүштү. Баласынан чочулаган Жакып Манасты токтотуу үчүн артынан куп, асый эмес бышты, астанны эддин түштү, чарчабаган бул доңуз, кандай жылкы күчтүү деп балансы минген акала аты тилдеп, Артыштын сары кайкаңдан балансына же тип, анны токтотту.

Бышыктоо: Манастын оң сапаттары тууралуу кластер түзүү

Манастын эрежеге жетиши- эки бөлүктүү күндөлүк толтуруу

Жыйынтоо:

. Салт боюнча батыр эрезеге жеткен курак катары он эки жаш эсептелет. Айрыкча кан шайланнышы күч-кубат гана эмес, акыл-эси боюнча да эл башында турууга жарактуу болгон учур катары эсептелет. Баатыр кан шайлаганга чейинки окуяларды бүт шарттуу түрдү балалык өспүрүм курактарда жетилген алгачкы эрдиктер катары кароого болот. Айрым маалыматтар гана берилет. Манас он жашында ок атып, он төртүнө чыкканда ордо чайкап кан болгону айтылат.

Тапшырма: “Манастын эрежеге жетиши акыл-эсинин өзгөрүшү патириоттук сезиминин калыптанышы” эссе жазуу.