«Тарыхка так салган – 1916-жыл»

Сабактын темасы: «Тарыхка так салган – 1916-жыл»

Сабактын максаты:

Окуучулар 1916-жылдагы улуттук-боштондук кётёрщлщштщн себеби, жщрщшщ, тарыхый мааниси жана бул тарыхый окуянын адабияттагы ёзгёчё орду жёнщндё маалымат алышат.

Бул тарыхый окуяга талкуу жщргщзщщ менен аны адабий жактан таанып билишет. Ёз мекенинин тарыхын, адабиятын тереъ билщщгё, сщйщщгё тарбияланышат.

Сабактын тиби: Жаъы билимдерди калыптандыруу

Сабактын методу: Интерактивдщщ

Сабактын формасы: Сабак-интеграция

Сабактын жабдылышы: Слайд

Сабактын жщрщшщ: Уюштуруу

Мугалимдин сёзщ: Быйыл 2016-жыл. Балдар, биз кёз карандысыз, эркин Кыргызстанда жашап жатабыз. Мындан туура жщз жыл мурда боштондук щчщн кан тёгщлгён каргашалуу окуя болуп ёткён. Ал тарыхка 1916-жылдагы улуттук-боштондук кётёрщлщш катары кирип, «Щркщн» -деп аталган. 1916-жыодагы кётёрщлщш ёзщнщн тереъ себеби, катуу жщрщшщ, зор тарыхый мааниси менен тарыхка так салып, анын ёчпёс барактары болуп кала берет.

Кётёрщлщштщн себеби: Улуттук колониялык эзщщнщн кщчёшщ, салык алуу, ёзгёчё анын согуш

учурундагы кщчёшщ, кеъири жайылган колониялык саясат, жергиликтщщ

калктын оор эзщщдё калуусу келгиндердинпайдасына кыргыздардан

жерлерин тартып алынышы болгон. Тщздён-тщз шылтоосу Николай 2

1916-жылы 25-июнда жергиликтщщ калктан аскердик курактагы (19-43)

Курактагы эркектерди аскердик –тылдык иштерге мобилизация тууралуу

указы болгон.

Кётёрщлщштщн жщрщшщ: Орто Азия менен Казакстандын бщт аймагында кётёрщлщш Самарканд

областынын Ходжент шаарында 1916-жылы 4-июлда башталган. фергана

областында, анын ичинде Ош шаарында, Ташкенде июлдун ортосунда

башталган. 10-июлдан аягына чейин Кыргызстандын тщштщк бёлщгщндё

кыргыз жана ёзбек дыйкандары чыгышкан. 21-июлда Тщркстандын бщт

областарында аскердик абал киргизилген. 9-августа Суусамырда,

Кочкордо ж.б. жерлерде кётёрщлщш башталган. 10-12-августта

Ысык-Кёлдщк кыргыздар колдоруна курал алышат.

Кётёрщлщштщн жетекчилери: 1916-жылдагы кётёрщлщштщн бирдиктщщ борбору жана жалпы

жетекчиси болгон эмес. Бирок бир катар уюштуруучулар чыккан.

Алар: Таласбай Алыбай уулу Наманган уездинен , Алымкул

Таабалды уулу Бишкек уездинен , Эгемберди Сарып у., Ибраим

Талы у., Чокубай Моъдо уулу Пржевальск уездинен. Кётёрщлщш

айылдагы бай-манаптардын тёбёлдёрщнён да башчыларды бёлщп

чыккан. Алар: Мёкщш Шабдан уулу, Канат Ыбыке уулу, Сопубек

Шамен уулу ж.б.

Кётёрщлщштщн басылышы: Тщркстанга жазалоочу отряд жёнётщлщп, натыйжада падышачылык

администрация Жети-Суу боюнча болор-болбос жоготууга учураган.

Пишпек жана Пржевальск уездеринде калктын 2227си ёлщп, 834

жарадар , 1364 адам дайынсыз кеткен, же колго тщшкён.

6024 щй-бщлё мщлктщк жогнотууга учураган , ал эми аскерлердин

жоготуусу 177 адам болгон.

Ёзгёчё жазалоочу отряд кутурушкан. Артиллерия жана пулеметтор

менен куралданышып, козголоъчуларды оъой басып, аеосуз

кырышкан. 1916-жылдагы кётёрщлщштён кийин тщндщк

Кыргызстандын калкы 42% азайган, 150миъге жакын адам Кытайга

качкан же дайынсыз кеткен.

Кётёрщлщштщн тарыхый мааниси: 1916-жылдагы улуттук-боштондук кётёрщлщш жеъилип

калганына карабастан тарыхый мааниси зор болгон. Жергиликтщщ

эл падышалык бийликке каршы соку урду. Чексиз колониялык

эзщщгё жол бербёёгё болоорун жергиликтщщ эл тщшщндщ.

Слайд. Цитаталар : Согуш бул саясаттын уландысы ж.б.

Эки бёлщктщщ кщндёлщк менен иштёё.

Сабак аралык байланыш: Мына ушул 100 жыл мурда болгон, тарыхка так салган улуу

кётёрщлщштщн адабиятта орду ёзгёчё.

Мугалимдин сёзщ: Ооба, чындыгында щркщн кыргыз эли щчщн чоъ тарыхый сыноо болгон.

Кыргыз элинин башына тщшкён кара тщндщн себептери жёнщндё тарыхый

маалыматтарга таянып билдиъер. Ал эми адабиятта щркщндщн орду барбы?

Кандай таасир тийгизди? Алгачкы кыргыз жазуучуларынын дээрлик баары

щркщн алааматы ёткён тщндщк жергесинен болушкан . Кандуу тарыхый

трагедия болочок калем ээлеринин жщрёгщнё кеткис так, сезимдерине ёчпёс

ёксщк калтырган. Ошол так, ошол из акыры барып тоодой чыгарма жаратууга

дем болуп, жан - дщйнёсщн оргутуп-ташытып, акыры тарыхый чындыктын

кёркём чындыкка айлануусун шарттады. Улут адабиятынын жаралышына,

калыптанышына бул трагедия негизги тема катары кызмат кылды.

Слайд. Улуу трагедиянын энциклопедиясы- адабият

1. Кыргыз адабиятынын карлыгачы Касымалы Баялинов «Ажар» повести.

2. Абдрасул Токтомушев «Какшаалдан кат»

3. Аалы Токомбаев «Кандуу жылдар » романы

Тщшщмдёй элес кёрщндщ ,

Кагазды баштап жазганда,

Толуктап чындык айтсам – деп

Талпындым деъиз, асманга.

Келечек, бёбёк, калыъ журт

Кылчайсын дедим жазганга

Ёчпёёчщдёй сыр болуп,

Каламга кандар кошулду,

Сщрётщ туруп калчудай

Кагазга дендер тосулду

Щймёлщп, шашып «кёп арбак»

Аксалап жаз деп кошулду.

Окуучулар «Кандуу жылдар» романынан ыр саптарды айтышат.

д

Коомдук ишмер Баялы Исакеевдин башынан ёткёргён оор кщндёрщнён эскерщщсщ:

«Бедел ашуусунан биз тщн ичи ёттщк. Муз каптаган кыя жол мёъгщнщн кыры менен кетип, кичине эле жаза бассаъ, ажалыъдын жеткени ошо. Бир тынымга да токтогонго болбойт, анткени арттагылар шаштырат. Тээ тёмёндё болсо муздун аябагандай чоъ жаракасы щъщрёйёт. адегенде апам менен карындашымды жщктщщ тёё менен белден эптеп ашырып, кайра тщшщп келсем баягы чоъ жаракага айбан да, адам да толуп кетиптир. Азыр эми качкындар ошолордун щстщ менен жол жасап, ашуу ашып бараткан экен……

Бул бир адам тик багып карагыс аянычтуу кёрщнщш эле. Малдын ёкщрщгщ менен адамдын онтогону, бири жардамга чакырса, экинчиси боздоп ыйлап, айтор ашуунун жолу азан-казан. Бирок ага кёъщл бурганга эч кимдин чамасы жок, себеби арттагылар шаштырат, буйдала тщшсёъ ёзщъ ёлёсщъ, ошондуктан кандайынан кылсаъ да алдыга жыласыъ………»

Мугалимдин сёзщ: Мына ушул кёрщнщштщ элестетип кёргщлёчщ, кандай оор кщндёрдщ кыргыз эли башынан ёткёргён.

4 . Ал эми Мукай Элебаев ёзщнщн башынан ёткёргён кара тщн жёнщндё «Узак жол» деген автобиографиялык чыгармасында эъ сонун баяндап берет.

Мукай Элебаевдин эскерщщсщ::…..

5. Ысак Шайбеков «Кайран эл», «Азган эл» чыгармалары

6. Жусуп Турусбеков «Ажал ордуна» драмасы

Мына бул жер ёткён кордук элеси,

Мына булл жер муъдуулардын энеси.

Ачкалыктан курбум ёлщп булл жерде

Кёмщлбёстён калган эле денеси….

Бул чыгармада ошол кездеги кыргыз эллине кыйынчылык тщшщп турганда «ёзёктён чыккан ёрт жаман, ёздён чыккан жат жаман » демекчи, ёз кыргыздарыбыздын жергиликтщщ бийлик башындагылар калыъ журтту октун оозуна салып беришкендиги, адилетсиз чечим кабыл алгандыгы, ошондой эле эли-журту щчщн кщйгён мекенчил эр азаматтарыбыз жёнщндё ачык-айкын баяндалат.

«Ажал ордуна» драмасынан щзщндщ (2-кёшёгё)

Слайд.

Мугалимдин сёзщ: Щркщн- биздин тарыхыбыздын эъ эле трагедиялуу барактарынын бири.

Бул окуяны жыл сайын эскерщщ баарыбыздын, айрыкча жаш муундардын ыйыктан – ыйык

милдети экенин ар дайым айта жщрщшщбщз керек.

Мугалимдер: Кёчкёмбаева С. Т. – тарых сабагынын мугалими

Ахметова Г. Д. - кыргыз тили жана адабияты мугалими

Кочконбаева Салтанат

тарых мугалими

Ахметова Гүлжамал

кыргыз тили жана адабияты мугалими