Татар теленнән кагыйдәләр җыелмасы

Татар теленнән

кагыйдәләр

Татар теленең төп темалары

аа

Бәйлек һәм бәйлек сүзләр

Алфавит

Кисәкчә

Авазлар һәм хәрефләр

Сүз. Җөмлә

Сүз төзелеше

Җөмлә төрләре

Кушымчаларның төрләре

Сүзтезмә

Сүз ясалышы

Җөмләнең баш һәм иярчен

кисәкләре

Сүз төркемнәре

Текст

Аваз һәм хәреф

В хәрефе

Я хәрефе

Ю хәрефе

К хәрефе

Сузык авазлар

һәм хәрефләр

О хәрефе

Г хәрефе

Ь хәрефе

Ө хәрефе

Ъ хәрефе

Х, һ хәрефләре

Иҗек.Сүзләрне

юлдан –

юлга күчерү .

Э, е хәрефләре

Й хәрефе

Сүзгә аваз – хәреф

Тартык авазлар һәм

анализы

хәрефләр

Е хәрефе

Сүз төркемнәре

Хикәя фигыльнең

Исем. Ялгызлык һәм

уртаклык исемнәр

заман формалары

Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Исемнең берлек һәм күплек

санда килүе

Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Татар телендә килешләр

Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше .

Исемнең килеш белән

төрләнеше ( берлек сан)

Сыйфат

Исемнең килеш белән

төрләнеше ( күплек сан)

Сыйфат дәрәҗәләре

Фигыль

Зат алмашлыклары

Боерык фигыльнең

зат-сан формалары

Зат алмашлыкларының

килеш белән төрләнеше

Алфавит

Алфавитта һәр хәрефнең билгеле урыны һәм исеме бар.

Аа а Лл эль Хх ха

Әә ә Мм эм Һһ һэ

Б б бэ Нн эн Цц цэ

Вв вэ ң эң Чч чэ

Гг гэ Оо о Шш ша

Дд дэ Өө ө Щщ ща

Ее, Ёё йы, йо Пп пэ ъ калынлык һәм

Жж жэ Рр эр аеру билгесе

Җҗ җэ Сс эс Ыы ы

Зз зэ Тт тэ ь нечкәлек һәм

Ии и Уу у аеру билгесе

Йй кыска и Үү ү Ээ э

Кк ка Фф эф Юю йу

Яя йа

Аваз һәм хәреф

Сүзләр авазлардан төзелә

Авазларны әйтәбез һәм ишетәбез.

Язуда авазлар хәрефләр белән белдерелә.

Хәрефне язабыз һәм күрәбез.

[ алма]

[кишэр]

алма

кишер

Сузык авазлар һәм хәрефләр

Татар телендә 12 сузык аваз бар.

Калын сузык авазлар : [а ] [о] [у] [ ы] [ы] [о]

Нечкә сузык авазлар : [ә ] [ө ] [ү] [э] [э] [и]

парлы

парсыз

[ы], [э], [о] авазлары рус теленнән кергән сүзләрдә генә кулланыла

[пос ы лка] [ э кран] [ кин о ]

Сузык авазлар тавыштан гына торалар.

А - а - а! У - у - у! Ы – ы –ы! О – о - о!

Ә - ә - ә! Ү ү - ү! Э - э – э ! Ө – ө – ө!

Сузык авазлар язуда а, ә, о, ө, у, ү, ы, э, и хәрефләре белән белдерелә

О хәрефе

О хәрефе татар телендә сүзнең беренче иҗегендә генә языла:

ор – лык, йол – дыз, тор – мыш.

Рус сүзләрендә о хәрефе төрле иҗекләрдә языла:

ки – но, па – ро – воз, про – жек – тор.

Татар сүзләренең беренче иҗегендә [о] авазы булганда, икенче

иҗектәге [ы] авазы “о” лаштырып әйтелә:

языла – болын, әйтелә – [ болон].

Дөрес яз!

б о лын гер о й

б о лыт метр о

й о лдыз кин о

й о кы пар о х о д

о рлык эшел о н

т о рмыш м о т о р

Ө хәрефе

Ө хәрефе сүзнең беренче иҗегендә генә языла.

Сүзнең беренче иҗегендә [ө] авазы килгәндә, икенче иҗектәге [э] авазы “ ө” ләштереп әйтелә.

языла – төрле, әйтелә – [ төрлө]

языла – дөрес , әйтелә – [ дөрөс]

Дөрес яз!

с ө тле т ө рле б ө ртек

к ө ндез с ө лге т ө ркем

к ө зге й ө зек т ө лке

к ө лке д ө рес т ө зек

к ө чле т ө тен т ө зелеш

Э,е хәрефләре

Язуда [э] авазын белдерү өчен, сүз башында – э хәрефе,

башка урыннарда е хәрефе языла:

эзле, элекке, элемтәче

Э, е хәрефләре нечкә сузыкларны күрсәтә.

Татар теленең үз сүзләрендә э, е хәрефләре кыскарак әйтелә

торган [э] авазын белдерәләр:

[эскэрт] , [эшчэ] , [кэшэ] .

Рус телендә ул сузыбрак әйтелә торган [э] авазын белдерә:

[этаж] , [эстафэта] , [элэктрон ] .

Истә калдыр!

сүз башында

э ш

сүз уртасында

элг е ч

сүз ахырында

э з

э л

эсс е

эр е мч е к

э т

эр е л е к

энҗ е

э ч

эл е мтә

эр е

эл е к

элемтәч е

кеш е

Тартык авазлар һәм хәрефләр

Татар телендә 28 тартык аваз бар.

Яңгырау тартык авазлар: [б],[в], [г],[гъ],[д],[ж],[җ],[з] [л],[м],[н],[ң],[й],[р],[w]

Cаңгырау тартык авазлар: [п],[ф],[к],[къ],[т],[ш],[ч],[с] [ц],[щ],[х],[һ],[’] (һәмзә)

парлы парсыз

[ц],[щ] авазлары рус теленнән кергән сүзләрдә генә кулланыла

Тартык авазлар язуда

б, п, в, ф, г, к, д, т, ж, ш, җ, ч, з, с, л, м, н, ң, й, р, ц, щ, х, һ

хәрефләре белән белдерелә

[гъ],[къ],[w],[’] авазлары өчен махсус хәрефләр юк.

Гата – [гъата] кар – [къар] ватан – [wатан]

дәү – [дәw] мәсьәлә – [мәс’әлә]

Тартык авзлар тавыш һәм шаудан яки шаудан гына торалар

В хәрефе

В хәрефе татар телендә ике авазга билге булып йөри.

Татар һәм гарәп сүзләрендә в хәрефе [w] авазын белдерә.

Калын сүзләрдә [w] авазы [у] авазына якын әйтелә:

авыл [аwыл], ватан [wатан].

Нечкә сүзләрдә [w] авазы [ү] авазына якын әйтелә:

вәгъдә [wәгъдә], гөрләвек [гөрләwэк], Вәсимә [wәсимә]

Рус теленнән кергән сүзләрдә в хәрефе рус телендәгечә әйтелә:

за в од, в агон, в етеран

Сүзләрне дөрес әйтегез!

авыл [аwыл] тавыш [таwыш]

аваз [аwаз] җавап [ җаwап]

авыр [аwыр] һава [һаwа]

вакыт [wакъыт] ява [йаwа]

ватан [wатан] ава [аwа]

валчык [wалчыкъ] сава [саwа]

давыл [ даwыл] хайван [ хайwан]

савыт [саwыт] әвәләү [ әwәләү]

тавык [таwык] Вәсилә [ wәсилә]

кавын [ каwын] Вәсимә [wәсимә]

К хәрефе

К хәрефе язуда ике авазга билге булып йөри.

Калын сүзләрдә ул каты укыла. Моны сүздәге сузык авазга

карап беләбез.

колак- [о], [а] – калын сузыклар, шуңа күрә [ къолакъ] дип әйтелә.

Нечкә сүзләрдә к йомшак укыла:

[көз], [көрәк], [кәбэстә], [кирәк], [кэрпэ], [күмәч] .

Сүзләрне дөрес әйтегез!

калкулык кәлтә карта

кунак күбәләк куртка

коңгыз көрәк компьютер

кырмыска керфек кефир

Г хәрефе

Татар телендә г хәрефе ике авазга билге булып йөри.

Калын сүзләрдә ул каты [гъ] авазын белдерә:

суган [сугъан] , колга [къолгъа].

Нечкә сүзләрдә г хәрефе йомшак [г] авазын белдерә:

[гөл], [тигэз].

Дөрес укы һәм дөрес яз!

гадәт [ гъәдәт ] газиз [гъәзиз]

гайрәт [гъәйрәт] гаскәр [гъәскәр]

гаҗәп [ гъәҗәп ] галәмәт [гъәләмәт]

галәм [гъәләм ] гарәп [гъәрәп]

гадел [гъәдел ] гаеп [гъәйэп]

Гарәп теленнән кергән сүзләрдәге а хәрефе г хәрефен [гъ] авазы итеп

укырга кирәклекне күрсәтә. Мондый сүзләрдә а хәрефе [ә] дип укыла.

Татар сүзләре

Гарәп теленнән кергән сүзләр

Рус сүзләре

а г ым

г адәт

г аз

бор г ыч

г азиз

г армун

г үзәл

вә гъ дә

г рамм

г өрләү

мә гъ нә

г ерб

Х,һ хәрефләре

Сүзләрне дөрес укы һәм дөрес яз!

х

һ

х ат

х әл

һ ава

һ әйкәл

х ушлашу

һ өнәр

х өрмә

һ әркем

х алык

һ аман

х әтер

һ уш

х езмәт

пө х тә

һ әммә

шә һ әр

рө х сәт

зи һ ен

бә х ет

җи һ аз

Х әмит

Х әдичә

Һ әҗәр

Фә һ имә

Й хәрефе

Й хәрефе сүзләрнең башында, уртасында һәм ахырында килә:

й омры, й өз, сө й ләм, баба й.

Йо, йө сүз башында гына языла: йо мран, йо мгак, йо мырка,

йө ткерү, йө гереш, йө рү.

Йо – калын әйтелешле сүзләрдә, йө – нечкә әйтелешле сүзләрдә языла.

Дөрес яз!

йо лдыз йө зек бә й рәм ма й

йо мшак йө зү ты й нак ту й

йо зак йө рәк ко й ма җә й

Е хәрефе

Е хәрефе сүз һәм иҗек башында [йы] [йэ] аваз кушылмаларын белдерә.

Калын сүзләрдә ул [йы] дип укыла: ел [ йыл], куе [ку-йы] .

Нечкә сүзләрдә [йэ] дип укыла: биек [би-йэк], егет [йэ-гэт]/

Дөрес языгыз һәм дөрес әйтегез!

е [йы]

языла

е [йэ]

укыла

ел

[ йыл]

ерак

языла

ефәк

укыла

[йыракъ]

елга

[йэфәк]

[йылгъа]

елан

егет

[йэгэт]

[ йылан]

быел

тиен

[тийэн]

[быйыл]

кием

каен

[кийэм]

биек

[ къайын]

ертык

[йыртыкъ]

[бийэк]

еш

төен

егерме

[төйөн]

[йыш]

каеш

[йэгэрмэ]

[къайыш[

бөер

[бөйөр]

төер

[төйөр]

Я хәрефе

Я хәрефе [йа], [йә] аваз кушылмаларына билге булып йөри.

Калын сүзләрдә я хәрефе [йа] дип укыла:

язу [йазу], якты [йакты].

Нечкә сүзләрдә я хәрефе [йә] дип укыла:

яшел [йәшел], ярдәм [йәрдәм] .

Дөрес языгыз һәм дөрес әйтегез!

я [йа]

языла

[я йә]

укыла

ябалак

[йабалакъ]

языла

ягулык

язу

[йагулыкъ]

янәшә

укыла

[йәнәшә]

[йазу]

яшел

яка

[йәшэл]

яшелчә

[йакъа]

яңгыр

[йәшэлчә]

[йаңгъыр]

яшен

[йәшэн]

ярдәм

[йәрдәм]

Ю хәрефе

Ю хәрефе - йу йү аваз кушылмаларын белдерә.

Калын сүзләрдә ю хәрефе [йу] дип укыла:

юлдаш [йулдаш ], юан [йуан].

Нечкә сүзләрдә ю хәрефе [йү] дип укыла:

юкә [йүкә], юеш [ йүэш].

Дөрес әйтегез һәм дөрес языгыз!

юка [йукъа] юаш [йуаш] тою [тойу]

юкә [йүкә] ютәл [йүтәл ] төю [төйү]

ь хәрефе

Сүзләрнең нечкә әйтелешен белдерү өчен сүз ахырында

ь хәрефе языла: ямь, яшь, япь, юнь һ.б.;

ь хәрефе иҗекләрнең нечкә укылышын да күрсәтә:

ятьмә, ямьле һ.б. ;

Гарәп теленнән кергән сүзләрдә ь билгесе иҗекнең нечкә

әйтелешен күрсәтү өчен языла:

сәгать, табигать, шагыйрь шигырь һ.б. ;

Нечкә иҗек ахырындагы ь хәрефе , я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып укуны белдерә:

дөнья [дөнйа], көньяк [көнйакъ], берьюлы [берйулы],

бишьеллык [бишйыллыкъ]

ъ хәрефе

Нечкә иҗекләрдәге к, г хәрефләрен [къ], [гъ] дип уку

өчен, язуда иҗек ахырында ъ хәрефе куела:

мәгълүм, игълан, тәкъдим, икътисад һ.б.

ъ хәрефе, калын иҗектән соң я, ю, е хәрефләре алдыннан килгәндә, тартыкларны аерып укырга кирәклекне күрсәтә:

аръяк [арйакъ], кулъяулык [къулйаулыкъ]

Исеңдә тот!

ъ калынлыкны белдерә

нәк ъ

ъ аеруны белдерә

аш ъ яулык

вәг ъ дә

мәг ъ нә

кул ъ яулык

мәг ъ лүм

ун ъ еллык

иг ъ тибар

ел ъ язма

тәк ъ дим

ар ъ як

ал ъ япкыч

Иҗек.Сүзләрне юлдан – юлга күчерү.

Сүз иҗекләргә бүленә.

Сүздә ничә сузык аваз булса, шулкадәр иҗек була.

б ү – р ә - н ә

Сүз юлдан – юлга иҗекләп күчерелә.

Бер генә хәрефне юл азагында калдырырга яки яңа юлга күчерергә ярамый.

к ү – г ә р – ч е н с а н – д у – г а ч о я

Й, ъ, ь хәрефләре үзләреннән алда торган хәреф янында кала

кө й – мә иг ъ –ти –бар мәс ь - әлә

Сүзгә аваз – хәреф анализы

• Сүзне әйт: [ йылгъа]
• Сүзне иҗекләргә бүл: ел – га.
• Сүздә ничә хәреф, ничә аваз бар ? 4 хәреф, 5 аваз
• Хәрефләрне яз : е, л, г, а
• Авазларны яз: [й], [ы], [л],[гъ],[а]
• Сузык һәм тартык авазларны аерып яз: [ы], [а];[й],[л],[гъ]

• Яңгырау һәм саңгырау тартыкларны аерып яз:

[й], [л], [гъ] – яңгырау тартыклар,

саңгырау тартыклар юк.

• Хәреф саны белән аваз саны туры килми, чөнки е хәреф

[й] һәм [ы] авазлары кушылмасын белдерә.

• Сүзнең әйтелеше белән язылышы туры килү – килмәвен әйт:

сүзнең әйтелеше белән язылышы туры килми, чөнки е хәрефе

ике аваз кушымасын белдерә.

Сүз төзелеше

Сүз тамырдан яисә тамыр һәм кушымчалардан тора.

Тамыр һәм кушымча сүзнең мәгънәле кисәкләре дип йөртелә.

Тамыр сүзнең төп мәгънәсен белдерә, мәгънәле кисәкләргә таркалмый

Кушымча сүзнең мәгънәсен яки

авыл - төп мәгънә

формасын үзгәртә, аерым кулланылмый .

авыл – даш – сүзнең мәгънәсе үзгәргән

авыл – га – сүзнең формасы үзгәргән

Бер тамырдан ясалган сүзләр тамырдаш сүзләр дип атала.

Тамырдаш сүзләр арасында мәгънә бәйләнеше була

җиләк

җиләк – ле

җиләк - лек

тамырдаш сүзләр

Тамырдаш сүзләрне охшаш яңгырашлы сүзләр белән бутама!

Мәсәлән : бала, балавыз сүзләре тамырдаш түгел.

Кушымчаларның төрләре

Сүз

С

Сүз төрләндергеч кушымча

Сүз ясагыч кушымча

сүзнең формасын үзгәртә.

яңа сүз ясый

---

лл

-чы/-че; -лык/ -лек;

• лар/ - ләр, - нар/ - нәр;
• кай/ - кәй; - чык/- чек;
• сыл/ - сел; - рак/ - рәк;
• ынчы/ - енче;
• га/ - гә, - ка/ - кә;
• ар/ - әр һ.б.

-даш/ -дәш, - таш/ - тәш;

-гыч/ - геч, -кыч/ - кеч;

• гы/ -ге, - кы/ - ке;
• сыз/ - сез; -лы/ - ле;
• ла/ - лә һ.б.

авыл - лар

авыл - даш

Бер тамырга берьюлы берничә кушымча ялганырга мөмкин:

авыл – даш- лар –ым - ны

Сүз ясалышы.

гөмбәче

ясалма сүз

гөмбә

тамыр сүз

Тамыр сүз – ясагыч кушымчасы булмаган сүз.

Тамырына ясагыч кушымча ялганган сүзләр: кушма, парлы, тезмә

сүзләр – ясалма сүзләр.

Кушма сүз ике сүз кушылып ясала, кушылып языла: төньяк,

аккош, алъяпкыч

Парлы сүз ике сүз теркәлеп ясала, бер мәгънә белдерә, сызыкча аша

языла: әти – әни, уен – көлке, аклы - каралы

Тезмә сүз ике яки берничә сүз тезелеп ясала, бер мәгънә белдерә

аерым языла: катылык билгесе, кура җиләге, үги ана яфрагы

Исем. Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр.

Исем – предметны, төшенчәне атаучы , аның исемен әйтеп

бирүче сүз төркеме.

Предмет – чынбарлыктагы әйбер, күренеш.

Сәнгать, хезмәт, Ватан , табигать, әдәп, әһәмият, таләп һ.б.-

предметлаштырылып бирелгән төшенчәләр.

Исем - кем? нәрсә? сорауларына җавап бирә

Исемнәр ике төркемгә бүленәләр

Бер төрдән булган предмет-

ларның барысы өчен дә уртак

исем уртаклык исем дип атала .

Бер төрдән булган предметларны берсен башка-ларыннан аеру өчен бирелгән исем ялгызлык исем дип атала.

Исемнең берлек һәм күплектә килүе.

Шаулап тора яшел урманнар,

Җәелгәннәр тезмә тын таулар,

Кошлар йөзә зәңгәр күлләрдә,

Тирбәләләр гөлләр җилләрдә. ..

Нефть табыла шушы җирләрдә. ( Нури Арсланов.)

Берлек санда исем бер предметны белдерә

бала

Күплектә исем күп предметны белдерә

бала лар

юл

кеше

юл лар

төзүче

кеше ләр

урман

төзүче ләр

тиен

урман нар

җиң

тиен нәр

миң

җиң нәр

миң нәр

Татар телендә килешләр

Татар телендә 6 килеш бар.

Килешләр

Сораулар

Баш килеш

Кушымчалар

Иялек килеш

кем? нәрсә?

калын

нечкә

кемнең? нәрсәнең?

---

Юнәлеш килеше

Төшем килеше

----

- ның

кемгә? нәрсәгә?

кемне? нәрсәне?

- нең

- га, - ка

Чыгыш килеше

- гә, - кә

- ны

кемнән? нәрсәдән? кайдан?

Урын – вакыт килеше

- не

кемдә? нәрсәдә? кайда?

-нан, - дан, - тан

- нән, - дән, - тән

- да, - та

- дә, - тә

Исемнең килеш белән төрләнеше

Берлек сан

Килешләр

Сузык авазга беткән исемнәр

калын

Баш килеш

Тартык авазга беткән исемнәр

дөнья

Иялек килеше

нечкә

калын

кеше

Юнәлеш килеше

дөнья- ның

дөнья- га

герб

нечкә

кеше- нең

Төшем килеше

шәм

Чыгыш килеше

дөнья- ны

кеше- гә

герб- ның

герб- ка

дөнья- дан

Урын –вакыт килеше

кеше- не

шәм- нең

шәм- гә

герб- ны

кеше- дән

дөнья- да

герб-т ан

кеше- дә

шәм- не

шәм- нән

герб- та

шәм- дә

Исемнең килеш белән төрләнеше

Күплек сан

Килешләр

Сузык авазга беткән исемнәр

калын

Баш килеш

Тартык авазга беткән исемнәр

апа- лар

Иялек килеше

нечкә

калын

әби- ләр

Юнәлеш килеше

апа- лар-ның

апа- лар-га

урам- нар

Төшем килеше

әби- ләр-нең

нечкә

җиң- нәр

Чыгыш килеше

апа- лар-ны

урам- нар-ның

әби- ләр-гә

урам- нар-га

апа- лар-дан

әби- ләр-не

җиң- нәр-нең

Урын –вакыт килеше

җиң- нәр-гә

апа- лар-да

урам- нар-ны

әби- ләр- дән

урам- нар-дан

әби- ләр- дә

җиң- нәр-не

җиң- нәр-дән

урам- нар-да

җиң- нәр-дә

Фигыль

Фигыль - предметның эш- гамәлен, хәл – торышын

белдерүче сүз төркеме.

Фигыль нишли? нишләде? нишләгән? нишләр?

нишләячәк? сорауларына җавап бирә.

нишли? - килә, нишләде? - килде, нишләгән? – килгән

нишләр? – килер, нишләячәк? – киләчәк.

Фигыль ике төркемчәгә бүленә:

1. хикәя фигыль - эшнең үтәлү-үтәлмәвен хәбәр итә.

2.боерык фигыль- эшкә кушуны , эштән тыюны, боеру, өндәүне, үтенүне белдерә.

Боерык фигыльнең зат-сан формалары

Барлык формасы Юклык формасы

Затлар

Сан

Фигыльләр

1 зат

2 зат

калын төрләнеш

Берлектә

нечкә төрләнеш

3 зат

-----

1зат

макта

------

калын төрләнеш

кис

нечкә төрләнеш

Күплектә

-----

макта- сын

2 зат

------

макта- ма

------

кис- сен

3 зат

кис- мә

-----

макта- гыз

макта- ма-сын

------

кис- мә-сен

кис- егез

макта- сын-нар

------

кис- сен-нәр

макта- ма-гыз

кис- мә-гез

макта- ма-сын-нар

кис- мә-сен-нәр

Хикәя фигыльнең заман формалары

Ү

Киләчәк заман

ъъъъ

К

Хәзерге заман

Үткән заман

хикәя фигыль

хикәя фигыль

хикәя фигыль

-ды/-де, - ты/ - те

-ар/-әр, -ыр/ -ер, -р

-ачак/-әчәк, -ячак/ -ячәк

- ган/ -гән, - кан/ - кә н

- а/ - ә, - ый/ - и

оч- ар , өлгер- ер

оч- ты , өлгер- де

оч- а , өлгер- ә

ук- ый , эшл -и

оч- ачак , өлгер- әчәк

оч- кан , өлгер- гән

укы- р , эшлә- р

укы- ды , эшлә- де

укы- ячак , эшлә -ячәк

укы- ган , эшлә- гән

өлгер де.

Урманда тәмле җиләкләр

өлгер гән.

Урманда тәмле җиләкләр өлгер ә.

өлгер ер.

Урманда тәмле җиләкләр

өлгер әчәк.

Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше.

Берлек сан

эш – хәлне сөйләүче эш – хәлне сөйләмдә эш-хәлне сөйләмдә

үзе башкара катнашучы кеше башкара катнашмаучы кеше

яки предмет баш-

кара

1 нче зат

2 нче зат

3 нче зат

бара-м

бара-сың

бара

эшли-м

эшли-сең

эшли

Күплек сан

3 нче зат

1 нче зат

1 нче зат

2 нче зат

бара-быз бара-сыз бара - лар

эшли- без эшли – сез эшли - ләр

Үткән заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше. Берлек сан

1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат

хыялланды- м хыялланды – ң хыялланды

хыялланган – мын хыялланган – сың хыялланган

ишетте – м ишетте- ң ишетте

ишеткән – мен ишеткән – сең ишеткән

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

хыялланды – к хыялланды – гыз хыялланды – лар

хыялланган- быз хыялланган- сыз хыялланган- нар

ишетте- к ишетте- гез ишетте- ләр

ишеткән- без ишеткән- сез ишеткән- нәр

Киләчәк заман хикәя фигыльнең зат – сан белән төрләнеше. Берлек сан

1 нче зат 2 нче зат 3 нче зат

барыр- мын барыр- сың бар- ыр

сикерер- мен сикерер- сең сикер- ер

барачак- мын барачак- сың бар- ачак

сикерәчәк- мен сикерәчәк- сең сикер- әчәк

Күплек сан

1нче зат 2 нче зат 3 нче зат

барыр- быз барыр- сыз барыр- лар

сикерер- без сикерер- сез сикерер- ләр

барачак- быз барачак- сыз барачак- лар

сикерәчәк- без сикерәчәк- сез сикерәчәк- ләр

Сыйфат

Сыйфат предметның билгесен белдерә.

Сыйфат нинди? кайсы? сорауларына җавап бирә.

Билге

төс тәм форма күләм масса холык-фигыль

яшел баллы түгәрәк озын җиңел уса л

Нинди? Кайсы?

Сыйфат дәрәҗәләре

Төп дәрәҗә

Чагыштыру

Предметның га-

Бер предмет-

-----

дәрәҗәсе

дәттәге билгесен

Артыклык

Бер предметтагы

Кимлек

кызыл алма

-рак/-рәк

дәрәҗәсе

тагы билгенең

башка предмет-

кызылрак алма

иң, дөм, кып-,

Предмет билгесенең

билгенең шундый

дәрәҗәсе

башка пред-

ның шундый ук

зәп-, ямь-, ап-,

ук предметтагы

кып-кызыл алма

гадәттәгедән ким,

• гылт/-гелт,

меттагы шундый ук билгедән ар-

билгесе белән ча-

тыграк булуын белдерә.

кызгылт алма

-кылт/- келт, су,

сап-, тип-, тап-, һ.б

гыштырмыйча

азрак булуын белдерә

билгедән бик

белдерә.

• сыл/-сел, елҗем,һ.б.

артык, иң югары

дәрәҗәдә икән-

леген белдерә.

Зат алмашлыклары

Зат алмашлыклары сөйләмдә исемнәрне алмаштыра.

мин

1 нче зат сөйләүче үзе

без

син

2 нче зат тыңлаучы, әңгәмәдәш

сез

ул

3 нче зат сөйләүдә катнашмаучы

алар

Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

Килешләр

1 нче зат

Баш килеш

берлек

2нче зат

күплек

мин

Иялек килеше

берлек

без

мин ем

Юнәлеш килеше

3 нче зат

син

күплек

миң а

Төшем килеше

без нең

сез

берлек

Чыгыш килеше

мин е

син ең

без гә

күплек

ул

Урын –вакыт килеше

сиң а

сез нең

мин нән

безне

алар

мин дә

ан ың

сез гә

без дән

син е

син нән

без дә

сез не

алар ның

аң а

син дә

алар га

сез дән

ан ы

ан нан

алар ны

сез дә

алар дан

ан да

алар да

Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр

Бәйлекләр- җөмләдә сүзләрне бер – берсенә

бәйләр өчен хезмәт итә.

Аларның мәгънәсен аңлатып булмый, алар, кушымчалар кебек, үзләреннән алда килгән сүз белән тыгыз бәйләнештә карала:

яшәр өчен, нурлары белән, тәпиләр аша

Бәйлек сүзләр дә сүзләрне үзара бәйләү өчен кулланылалар.

(су) астына, ( су) астыннан, (су) астында –

бәйлек сүзләр

Кисәкчә

Кисәкчә сүзгә мәгънә төсмере бирә

сөйли ич һич кем язган дыр өйрәндең ме ямь- яшел

раслау кире кагу икеләнү сорау көчәйтү

мәгънә төсмере

Кисәкчә я сүз алдыннан, я сүз артыннан килә .

1) Аерым: бик ягымлы, дөм сукыр, син генә, торгач ук, өйрәнгән ич, аңладым лабаса, бир инде, барлы да һ.б.

2) Кушылып: һичнәрсә, ашадыңмы, усалдыр, һичкайчан, һичбер,

һичничек, йоклачы, күрсәнә, тордыңмыни һ.б.

3) Сызыкча аша: чем-кара, чуп-чуар, яп-якты, өр – яңа, кып-кызыл, һ.б.

Сүз. Җөмлә

Сүзләр: элә, җимлек, Марат, кош.

Бу сүзләрне тиешле тәртипкә куеп һәм үзгәртеп,

җөмләләр төзеп була.

1. Марат кошларга җимлек элә.

2.Марат, кошларга җимлек элдеңме?

3.Марат, кошларга җимлек эл!

Җөмлә сүзләрдән төзелә.

Җөмлә тәмамланган уйны белдерә.

Җөмлә хәбәр итә, сорау куя, боера, теләкне белдерә.

Иң кечкенә җөмлә бер сүздән тора: Кыш. Салкын.Иртә.

Җөмлә төрләре

Тыныч тавыш белән әйтелгән җөмлә ахырына нокта (.) куела.

Мөнир урманнан кич кенә кайтты.

Сорауны эченә алган җөмлә ахырына сорау билгесе (?) куела.

-Кая бардың, Мөнир?

Көчле тойгыны, өндәүне бел-дергән җөмлә ахырына өндәү билгесе (!) куела. Андый җөмлә күтәренке тавыш белән әйтелә.

- Их, урман ямьле дә соң, әни!

Сүзтезмә

Сүзтезмә- предметларның, эш-хәрәкәтенең мәгънәсен

төгәлрәк итеп атый.

Мәсәлән, тау – аерым сүз, гомумән, теләсә нинди тау булырга мөмкин;

биек тау – сүзтезмә, тауны башка таулардан

аерып атый.

Сүзтезмә ике яки берничә мөстәкыйль сүздән-

иярүче һәм и яртүче кисәкләрдән тора.

Иярүче сүз ияртүче сүзне ачыклый.

Ияртүче сүздән иярүче сүзгә сорау куела:

нинди? нәрсәне?

батыр егет Ватанны ярату

сыйфат исем исем фигыль

Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре .

Ия һәм хәбәр – җөмләнең баш кисәкләре

Ия эшне үтәүчене белдерә, Хәбәр ия турында хәбәр итә

кем? нәрсә? нишли? нишләде? нишләгән?

сорауларына җавап бирә . нишләр? ул нинди? һ.б.

сорауларга җавап бирә .

Баш кисәкләрне иярчен кисәкләр ачыклый.

Иярчен кисәкләр нинди? ничек? нәрсәне?

кайчан? һ.б сорауларга җавап бирә.

Кайда?

Нинди?

Урамда җылы яңгыр ява.

Текст

Роман Хикәя Әкият Мәзәк Шигырь Диктант Сочинение Укучының

җавабы

Текст

Текст, гадәттә, өч өлештән тора: башлам өлеше

төп өлеш

ахыры өлеше

Эчтәлеге һәм төзелеше ягыннан бербөтен булып оешкан тоташ сөйләм

текст дип атала.

Текстта һәр җөмлә үзеннән алда килгән җөмләдәге фикерне

дәвам итә.

Тема – текстның төп эчтәлеге. Ул текстның исемендә күренә.

Текстның төп фикере – авторның текстта әйтергә теләгән сүзе.

Кулланылган әдәбият:

• Татар мәктәпләренең башлангыч сыйныф укучылары өчен

татар теленнән таблицалар;

2 А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар теле.1-2 кисәкләр.

2 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2007.

3. А.Х. Нуриева, Ч.М.Харисова. Татар теле.1-2 кисәкләр.

3 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2009.

4. Р.Х.Ягъфәрова, Р.Ә.Асылгәрәева Татар теле.1-2 кисәкләр.

4 сыйныф өчен дәреслек, Казан “ Мәгариф” нәшрияты. 2010