Тема:Рус теленд? с?йл?ш?че балаларга фразеологизмнарны чагыштырып ?йр?т? системасы

II   Республика  проект-эзл?н? эшл?ре конференциясе “Без яшь, без с?л?тле”

(6-10 сыйныф укучылары ?чен)

Татар теле ??м ?д?бияты  секциясе

Тема:Рус теленд? с?йл?ш?че балаларга фразеологизмнарны чагыштырып ?йр?т? системасы

                                                                Хасбиева Альбина,

                                                                          10 нчы сыйныф укучысы

                                                                       МББУ “2нче Лаеш урта

                                                                                   гомуми     белем бир? м?кт?бе”

                                                                                     Ф?нни ?ит?кче: I категорияле

 татар теле ??м ?д?бияты  укытучысы

Газизуллина З?лфия Альфред  кызы .

Лаеш 2013 нче ел

Эчт?лек

I. Кереш

II. Беренче б?лек. Татар ??м рус телл?рене? фразиологиясе.

1.1 Тел тармагы буларак фразеология ??м аны ?йр?н?.

1.2. Тел белеменд? фразеологизмнарны т?ркемл?? м?сь?л?л?ре.

III. Икенче б?лек. Рус теленд? с?йл?ш?че балаларга фразеологик бер?млекл?рне ?йр?т? системасы.

2.1. Фразеологияг? ?йр?т? максатлары.

2.2. Фразеологизмнарны гам?ли ?зл?штер? к?нег?л?ре.

2.3. Фразеологик бер?млекл?рне тикшер? алымнары.

          IV. Йомгак.

V. ?д?бият исемлеге.

VI. Кушымта.

Кереш.

               Фразеологик ?йтелм?л?рд? ?зара б?йл?неше ??м бер-берсен? т?эсир ит? н?ти??сенд? телл?рне? ?сеше бигр?к т? нык чагылыш таба[1]. Татар ??м рус телл?рене? бер-берсен?, аеруча рус телене? татар телен? бу м?сь?л?д? у?ай йогынтысы зур. Безне? телд? милл?тл?р аралашу теле йогынтысында ясалган бик к?п фразеологизмнар кулланылышта й?ри. М?гън?л?ре      ??м образлары берд?й яки якын фразеологик ?йтелм?л?р рус ??м татар телл?ренд? ме?л?п санала. Ике телд?ге гомумилекне? ике ?ирлеге бар. Беренчесе – фикерл?? процессындагы т?п элементлар барлык халыклар ?чен д? берд?м. Шул ис?пт?н, т?рле халыкларны? с?нгатьле фикерл?венд? д? гомуми сыйфатлар к?п. Тотрыклы ?йл?нм?л?рне? и? зур к?пчелеге с?зтезм?л?рне?, ??мл?л?рне? к?черелм? м?гън?д? кулланылуына нигезл?нг?н[2]. Д?ресл?рд? рус телле балаларны татар телене? фразеологик байлыгы бел?н таныштыру, с?йл?м теленд?, гам?лд? кулланырга, башка тел к?ренешл?ренн?н аера белерг? ?йр?т?, аларны? актив фразеологик запасын баету м??им проблемаларны? берсе булып тора. Моны? бел?н берр?тт?н укучыларны? фонетик, лексик, грамматик к?некм?л?рен ?стер? д? игътибар ?з?генд? булырга тиеш.

?зл?штерелг?н лексик бер?млекл?рд?н файдаланып, ?з фикерл?рен татарча д?рес ??м а?лаешлы итеп белдерерг?, с?йл?мне логик яктан эзлекле белерг? тиешл?р. Шулай итеп, рус телле балаларга татар телен ?йр?т?, аларны? лексик-грамматик белемн?рен тир?н?йт? актуаль м?сь?л? булып кала бир?.

Шушы методик м?сь?л?л?рне к?зд? тотып, ф?нни эшне? темасы сайланды ??м максатлары билгел?нде.

Ф?нни эшебезне?  т?п максаты рус телле рус балаларга фразеологик ?йтелм?л?рне чагыштырып ?йр?т? системасын к?рс?т?. Куелган максатка иреш? ?чен, без т?б?нд?ге бурычларны к?з алдында тоттык:

1. фразеологияг? багышланган ф?нни-методик хезм?тл?рг? к?з?т? ясау;
2. татар ??м рус телл?ренд?ге фразеологик ?йтелм?л?рне чагыштырып ?йр?т? ысулларын тикшер?;
3. фразеологизмнарны ?зл?штер?, д?ресл?рд? тикшер? алымнарын т?къдим ит?.

Ф?нни эшне? методологик нигезен Г.Х.?х?тов, Ф.С.В?лиева, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, М.Т.Баранов, С.Г.Гаврин, Р.А.Юсупов, Л.В.Аюпов, А.Н.Артанов хезм?тл?ре т?шкил ит?.

Ф?нни эш керешт?н, 2 б?лект?н, йомгак ??м ?д?бият исемлегенн?н, кушымтадан гыйбар?т.

        Беренче б?лект? тел тармагы буларак фразеология, аны? ?сеше ??м фразеологик бер?млекл?рне т?ркемл??г? к?з?т? ясала.

Икенче б?лект? фразеологияг? ?йр?т? максатлары азсызыклана,??м фразеологик бер?млекл?рне ?зл?штер?не тикшер? алымнары т?къдим ител?.

Йомгакта т?п н?ти??л?р китерел?.

Беренче б?лек. Татар ??м рус телл?рене? фразеологиясе.

1. Тел тармагы буларак фразеология ??м аны ?йр?н?.

Тел белемен? караган ф?нни хезм?тл?рд? ?йтелг?нч?, фразеология – телд? бер т?шенч? белдер? ?чен яраклашып катып калган тотрыклы т?зелм?л?рне ?йр?н?.[3]

Билгеле булганча, фразеологизмнар – кименд? ике с?зд?н торган, к?черелм? м?гън?г? ия булган образлы с?зтезм?л?р ?ыелмасы. Алар с?йл?мд? ?зер килеш кулланылалар, ?зг?рмил?р.

Ф?нни хезм?тл?рд? к?рс?телг?нч?, татар теленд? фразеологизмнарны туплау, ?йр?н? 20 нче й?зд? башлана. Беренче “Русча-татарча фразеологик с?злек” 1959 елда чыга. 1982 нче елда Г.Х.?х?товны? “Татар телене? фразеологик ?йтелм?л?ре с?злеге”[4]басыла. ? 1989-1990 елларда Н.Ис?нб?тне? ике томлы “Татар телене? фразеологик с?злеге”[5] басылып чыга. Ул ?з эчен? 10 ме?л?п фразеологизмны ала. 2001нче елда Ф.С.Сафиуллинаны? “Татарча-русча фразеологик с?злеге”[6] д?нья к?рде. С?злект? 16 ме?н?н артык фразеологик бер?млек рус эквивалентлары бел?н, аерым очракларда т?р?ем? итеп бирелг?н. Халыкны? с?йл?м теленд?, шулай ук ?д?би язма телебезд? кыска-кыска гына т?рле т?гъбир – гыйбар?л?р бик к?п табыла. Бу чуар т?гъбир – гыйбар?л?р ??м а?а охшаш с?з т?ркемн?ре, ?зенч?лекле, функционал роль?ре ??м тоткан урыннары, т?рл?ре д? тиешенч? ачыкланмыйча, XX гасыргача бар да беришле, вак-т?як т?гъбир-фразалар дип яки телд? й?рг?н арадаш лексик элементлар р?тенд?ге с?зл?р итеп каралып кил?.[7] Берл?ре поэтикага кертелс?, икенчел?рен лексикологияг?, ?ченчел?рен фольклордан м?кальл?рг? яки, киресенч?, м?кальл?рд?н лексикологияг? кертеп карала. 20 нче й?з башында фразеологик бер?млекл?рне тел гыйлемене? ??м стилистиканы? м?ст?кыйль ??м м??им бер тармагы итеп карау ??м тану башлана. 40 нчы елларда ис? бу эзл?н?л?р тагын да ки?р?к т?с алып, тир?н?йтел? ??м тел гыйлемене? я?а бер тармагына ?верел?.

1.2. Тел белеменд? фразеологизмнарны т?ркемл?? м?сь?л?л?ре.

Фразеологизмнарны туплау, ф?нни яктан ?йр?н? ??м т?ркемл?? тел белеменд? м??им м?с??л?л?рне? берсе булып тора. Татар телен ?йр?н? барышында, укучылар фразеологизмнарны? т?ркемч?л?ре турында м?гъл?мат алырга, аларны аера белерг? к?негерг? тиешл?р.

Фразеологизмнарны туплау т?рл?рг? б?л?, аларны? т?зелешен тикшер? бел?н ш?гыльл?н? торган ф?нне фразеология дил?р.

Ф?нни хезм?тл?рд? ?йтелг?нч?, фразеологик бер?млекл?рне т?ркемл?? т?рле принципларга нигезл?н?. Бу т?рлелек нид?н кил? со??

Фразеологияне? т?шенч?сен ки??йт?л?р, а?а кайбер фольклор жанрларын(м?каль ??м ?йтемн?рне), канатлы с?зл?р ??м афоризмнарны, составлы терминнарны, х?тта аерым с?зл?рне д? керт?л?р.[8] Икенчел?ре фразеологизм м?г?н?сен бик тарайталар, х?тта бер компоненты туры м?гън?сенд? килг?н с?зтезм?л?рне фразеологизм дип атыйлар. К?рг?небезч?, ф?нд? фразеологизмнарны т?рле к?злект?н чыгып т?ркемлил?р. Шулар арасында компонентларыны? семантик берл?ш?е, катнашуы д?р???сен? карап т?ркемл??г? ?стенлек бирел?. А?а нигез салучы булып француз галиме Ш.Балли ??м рус галиме В.В.Виноградов саналалар. Академик В.В.Виноградов к?рс?т?енч?, компонентларыны?  берл?ш? д?р???сен? карап, фразеологизмнарны ?ч т?ркемг? б?лерг? м?мкин: фразеологик ныгытмалар, фразеологик берд?млекл?р, фразеологик тезм?л?р.[9]

Фразеологик ныгытмаларда компонентларыны? аеруча нык берд?млеге к?з?тел?. С?зл?рне? м?ст?кыйль м?гън?л?ре тулысынча югалган булса, б?тенне? м?гън?се аерым кис?кл?рне? м?гън?сенн?н килеп чыкмый: ч?чл?р ?р? тору – жгучий страх; ут бел?н су арасында – между двух огней; л?чтит сату – лясы точить ?.б.

Фразеологик берд?млекл?рд? компонентлар арасындагы б?йл?нешл?р йомшара т?ш?. Монда да с?зл?рне? м?гън?л?ре м?ст?кыйль т?гел, б?тенне? м?гън?сен алар берг? бир?л?р. Шул ук вакытта мо?а берникад?р ишар? д? ит?: ике куян койрыгын берг? тоту – гнаться за двумя зайцами; колак очы бел?н – краем уха; теле?не тыю – закрыть рот.

Фразеологик тезм?л?рд? компонентлар арасында б?йл?неш тагын да йомшаграк, алар ирекле с?зтезм?л?рг? якын торалар. Бер с?з – туры, икенчесе к?черелм? м?гън?д? кил?. Шу?а к?р? б?тенне? м?гън?се, ?лешл?рне? м?гън?л?рен? шактый б?йл?нг?н була. М?с?л?н: борын к?т?р? – задирать нос, кан дошман – заклятый враг ?.б. Кайбер галимн?р(м?с?л?н, Н.М.Шанский) фразеологик т?гъбирл?р диг?н д?ртенче т?ркемне д? ?стил?р. Бу – ирекле м?гън?ле с?зл?рд?н т?зелг?н, ?мма с?йл?мг? ?зер килеш килеп кер? торган ?йл?нм?л?р: т?п удар – главный удар ?.б. Составлы атамалар турында да берд?й фикерл?р юк.

В.В.Виноградов аларны махсус аерып чыгара, башка белгечл?р фразеологизмнарны? барлык т?ркемч?л?рен? д? тараталар: ?ги ана яфрагы – мать-и-мачехаи ?.б.

Моннан тыш, тел белеменд? Б.Н.Головин тарафыннан т?къдим ителг?н классификацияне атарга м?мкин. Ул фразеологизмнарны д?рт т?ркемг? б?л?:[10]

1) идиомалар: алар б?тенл?й таркатылмыйлар, идеоманы? м?гън?се аерым с?зл?р м?гън?сенн?н килеп чыкмый. М?с?л?н: б?б?ген акайткан – глаза вытаращил ?.б.;

2) ныгытмалар (сращения): аларны? ??р элементы аерым алганда а?лашыла, ?мма фразеологизмны? м?гън?се аерым элементлар м?гън?сене? суммасына тигез т?гел, ? берб?тен итеп кабул ител?;

3) фразеологик берд?млекл?р: аларны т?з?че элементларны? м?гън?се а?лашыла, элементларыны? туры м?гън?се берд?млегенн?н к?черелм? м?гън? барлыкка кил?: ш?б?ренг?н тавык – мокрая курица ?.б.

Фразеологик ныгытмалар бел?н фразеологик берд?млекл?р арасында аерма шунда: беренчел?ренд? логик яктан туры м?гън? юк, яис? ул мотивлашмаган; фразеологик м?гън?не? к?черелм? булуы тарихка м?р???гать итеп кен? белен?. Фразеологик берд?млекл?рд? туры м?гън?д? д?, к?черелм? м?гн?д? д?, алар тарихи комментарийларсыз да а?лашыла;

4) фразеологик тезм?л?р составындагы элементларны? м?гън?л?ре ?и?ел а?лашыла ??м алар барысы да аерым бер с?зне? гомуми логик эчт?леген белдер?л?р: уку залы – читал?ный зал ?.б. Аларда к?черелм? м?гън?л?р юк, туры м?гън? аерым с?з бел?н т?гел, ? с?зл?р кушып белдерел?: роль уйнау – играть роль ?.б.

III. Икенче б?лек. Рус теленд? с?йл?ш?че балаларга фразеологик бер?млекл?рне ?йр?т? системасы.

2.1. Фразеологияг? ?йр?т? максатлары.

Рус телле балаларга татар телен укыту программасында[11] ?йтелг?нч?, укучылар, фонетик, лексик, грамматик минимумнарны ?зл?штереп, лингвистик ??м коммуникатив компетенцияг? ия булырга тиешл?р. Татар теле с?йл?ш?-а?лашу, аралашу чарасы буларак укытыла. Алар белемн?рен ??м к?некм?л?рен т?рле аралашу ситуациял?ренд? куллана белерг? тиешл?р.

Укучыларны? лексик к?некм?л?рен ?стер? ?чен, с?зл?рне? ?йтелешен, язылышын, м?гън?сен, ясалышын, башка с?зл?р бел?н б?йл?нешен, с?йл?мд? кулланылышын ?зл?штер? м??им. Моны? бел?н берр?тт?н, татар ??м рус телл?ренд?ге с?зл?рне? м?гън? ягыннан аермаларын к?рс?теп бару, рус теленд? эквивалентлары булмаган с?зл?рне а?латып бир? д? сорала. Бу очракта укучыларны? с?йл?менд?ге лексик-семантик хаталарны кимет? м?мкинлекл?ре к?б?я. Татар теленд?(полисемия) к?ренеше ки? таралган. Шу?а к?р? укытучы с?зне? тиешле м?гън?сен контексттан чыгып сайлап алу к?некм?л?рен камилл?штер?г? д? аерым игътибар бирерг? тиеш. Программада к?рс?телг?нч?, укучылар татар телене? фразеологик бер?млекл?ре бел?н танышырга, аларны танып белерг?, с?йл?мд? куллана белерг? к?негерг? тиешл?р. “Фразеологияг? ?йр?нг?нд?, с?зне? лексик м?гън?сен ачыклауга тукталу гына ?итми. Бер яктан, фразеологизмнар, к?пчелек очракта, к?черелм?, метафорик м?гън?г? ия, еш кына катлаулы м?гън? белдер?л?р, ? икенче яктан, фразеологизмнарны? образлы бирелеше, аларны? гомуми м?гън?сен ялгыш а?лауга китерерг? м?мкин”.[12]

Методистлар билгел?п ?тк?нч?, фразеологизмнарны ?йр?н? ?лк?сенд? д? х?л ител?се м?сь?л?л?р шактый к?п. Алар т?б?нд?ге с?б?пл?р бел?н а?латыла:

1) Фразеологизмнарны, м?гън?сен а?лап ?иткерм?? с?б?пле, д?рес м?гън?д? кулланмау;

2) Фразеологик ?йтелм?л?рг? башка с?зл?р катнаштыру;

3) Фразеологизмнарны тиешле булмаган стильд? куллану.[13]

Бу фикерл?р бел?н без ?ичшиксез килеш?без.

2.2. Фразеологизмнарны с?йл?мд? куллану к?некм?л?рен тикшер?.

Фразеологизмнарны с?йл?мд? д?рес куллана белерг? ?йр?т? зур ???миятк? ия. Шу?а к?р? татар теле д?ресл?ренд? укучылар диалоглар ??м монологлар т?зег?нд? фразеологизмнардан файдаланырга к?нег?л?р. Болай эшл?? укучыларны? с?йл?м телен баетып кына калмый, ? фразеологизмнарны тир?нр?к ?зл?штер?г? китер?. Бу этапта укытучы т?б?нд?ге биремн?рд?н файдалана ала:

1. Фразеологизмнарны кулланып, “Минем дустым” диг?н темага хик?я т?зегез.

Сер сыя торган, сер дустым, тамчы да курыкмый, алтын куллы, таш й?р?кле, тел диг?нд? телен сала, ачык чырайлы ?.б.

Билгеле бер темага монолог, диалог, хик?я т?зег?нд? укучылар тер?к с?зл?р, шул ис?пт?н фразеологизмнар, м?каль-?йтемн?р, канатлы с?зл?рд?н файдалана алалар. М?с?л?н, “??ге ял” темасын ?йр?нг?нд?, т?б?нд?ге фразеологизмнарны кулланып хик?я т?зеп с?йл?? эше оештырыла.

К??ел ачу, т?б?се к?кк? тию, теле?не йотарсы? ?.б.

Р?сем буенча хик?я, инша язганда да, фразеологизмнарны куллануны тал?п итеп була. М?с?л?н, “Минем д?рт аяклы дустым” темасына инша язу.

Татар теле д?ресл?ренд? фразеологизмнарны? синонимнарын барлау ??м с?йл?мд? куллану к?некм?л?рен арттыруга да игътибар бирерг? кир?к.

Мисал ?чен, бирелг?н фразеологизмнарны? синонимнарын уйлап языгыз.

?ан дустым, ки? к??елле, башына керт? ?.б.

Фразеологизмнарны? синоним т?рл?рен сайлап алу т?рле темалар буенча ??г?м?л?р ?тк?рг?нд? д? ныгытылырга м?мкин.

Укытучы балаларны? фразеологик бер?млекл?рне куллану к?некм?л?рен ?стер? д?веренд?, тотрыклы с?зтезм?л?рне с?йл?мд? урынлы итеп, бары тик теге яки бу очракта алардан тиешенч? файдаланырга ?йр?терг? тиеш. Фразеологизмнарны кулланганда, хаталар к?п очрый, шу?а к?р? фразеологик ?йтелм?л?р керг?н с?йл?мг? аеруча игътибар ит?рг? тиешбез. Укучы ?зе кулланган фразеологик бер?млекне? м?гън?сен а?ласа, аны? ?леге темага карата даими игътибары ??м кызыксынуы булганда гына,  тотрыклы с?зтезм?л?рне куллану к?некм?л?рен ?стер? у?ышлы була. Моны? ?чен укучыларга сыйныфта яки ?йд? кечкен? к?л?мле иншалар яздырырга була. Укытучы бернич? м?каль бир?, шул ук вакытта язма эшт? ?зл?ре белг?нн?рд?н д? файдаланырга куша. М?с?л?н, укытучы “Тыйнаклык кешене бизи” диг?н темага хик?я яздырганда т?б?нд?ге ?йтемн?рне т?къдим ит?: ?з ?илк?сенд? алып чыгу, ?и? сызганып, чын к??елд?н, к?зг? т?тен ?иб?р? ?.б.

Кайбер очракларда фразеологик бер?млекл?р ?зг?ртелеп, я?а м?гън?, я?а т?зелеш бел?н кулланылырга, я?а эстетик ??м сур?тл?? сыйфатлары алып, я?а фразеологизмга ?верелерг? м?мкин.[14]

Гомум?н алганда, фразеологик бер?млекл?рне куллану, с?йл?мне образлы, биз?кле, т?эсирле ит?. Шу?а к?р? ?леге эш алымнары укытучыны? игътибар ?з?генд? булганда гына, без куелган максатларыбызга иреш? алабыз.

2.3. Фразеологик бер?млекл?рне тикшер? алымнары.

Лексик биремн?р.

Гомуми белем бир? м?кт?бенд? укучыларны? лексик-грамматик белемн?рне гомумил?штер? ??м системалаштырыла, телд?н ??м язма с?йл?м к?некм?л?ре ??м фикерл?? с?л?те ?стерел?. Укучыларны? лексик к?некм?л?рен[15] ?стер? ?чен, с?зл?рне? ?йтелешен, язылышын, м?гън?сен, ясалышын, башка с?зл?р бел?н б?йл?нешен, с?йл?мд? кулланылышын ?зл?штер? м??им.

Укытучы с?зне? тиешле м?гън?сен контексттан чыгып сайлап алу к?некм?л?рен камилл?штер?г? зур игътибар бирерг? тиеш. Бу т?р биремн?р (К?некм?л?р) укучыларны? лексик байлыгын арттыру, аерым ??мл?л?рне, диалогик ??м монологик с?йл?мне д?рес т?з? ?чен нигез булып тора.

Фразеологик бер?млекл?рне гам?ли яктан ?зл?штер?не тикшер? ?чен, д?ресл?рд? т?б?нд?ге эшл?рд?н файдаланырга м?мкин: