Те?ге -т?уелсіздікті? ай?ын бейнесі

Т?рбие са?атыны? білімділік ма?саты:А?ша аны?тамасын айту.А?шаны? шы?у                     тарихымен   танысу.?лтты? валюта туралы т?сінік ке?ейту. Дамытушылы? ма?саты:О?ушыларды? ой-?рісін ке?ейту. Т?рбиелік ма?саты:О?ушыларды шапша?ды??а,д?лдікке т?рбиелеу. К?рнекілігі:Слайдтар,а?ша банкноттары

Ж?рісі:

І.М??алімні? кіріспе с?зі:

Те?гені? шы?у тарихы.

Слайд №1 А?ша банкноттары

А?ша тарихын зерттейтін ?ылым саласын-нумизматика деп атайды.?з алдына дербес ?ылым ретінде Х?ІІІ ?асырда ?алан?ан.Оны? негізін салушы-И.Эккель.?у баста а?шаны? не екенін білмейтін ерте заманда оны? р?лін ?рт?рлі заттар ат?арды.Мысалы,ертедегі гректерде,славян,мон?олдарда-мал,ежелгі Русьте-а? терісі,?ытайда-шай,Абиссинияда т?з ат?ар?ан.Ал бізді? ата-бабаларымыз а?шаны? орнына ?ойды пайдалан?ан.Кейінірек а?ша р?лі к?шейіп,ол т?рлі металдардан жасала бастады.?сіресе,алтын,к?міс сынды ??нды металдарды? ба?асы арта т?сті.Елімізде металл а?ша орта ?асырларда пайдаланыл?аны т?рлі археологиялы? ?азба  ж?мыстары кезінде белгілі бол?ан.Отырарда а?шаны? ??йыл?аны туралы 1967 жылы Самар?анд ?оймасы ашыл?ан со? аны?тал?ан.Осы ?оймадан Х ?асырда Фараб те?гелері табыл?ан.Бізді? заманымыз?а дейінгі 704-706 жылдары  Таразда арнайы те?гелер ??йылып,айналым?а енгізілген деген деректер бар.1271 жылы алтын а?ша орнына к?міс а?шалар к?бірек ?олданыс?а енгізілген.Б?л к?міс ша?алар Тараз,Кенже ?алаларында шы?дау ?дісімен ?зірленген.1922 жылдан бастап Ке?ес Ода?ында ?а?аз а?ша шы?арыла бастады. К?нделікті ?ажеттілігімізді ?теп отыр?ан  а?ша банкноттарын жасап шы?ару –шы?ынды аса к?п ?ажет ететін  салаларды? бірі.Т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдарында ?зімізді? т?л те?гемізді шетелде шы?ар?анымыз белгілі.Т?л валютамызды? т?п тарихын тере? білетін ?аржыгерлер мен суретшілерді? айтуынша,е? ал?аш?ы те?гемізді дайындау ісі ??пия т?рде ж?ргізіліпті.Оны ?айда шы?арамыз дегенде та?дау ?р елге т?скен.А?ша басып шы?аратын зауыттарды? б?рі де сараптаудан ?тіпті.А?ыры та?дау ?лыбританияны? «Хариссон ж?не оны? ?лдары» фабрикасына т?скен. Б?л к?сіпорынны? 400 жылды? тарихы,ата?ы д?ниеж?зіне белгілі.Т?л те?гемізді осы ?ндіріс орынында басып шы?ару ба?ыты б?йыр?ан.Т?уелсіздігімізді енді алып,т?й-т?й бас?ан жылдары,расында,елімізде а?ша басып шы?аратын фабрика бол?ан жо?.Елімізде екі жерде а?ша са?тайтын ?ойма бар.Оны? бірі-Солт?стік ?аза?станда,екіншісі-Таразда.Техникалы? м?мкіншілігіні? молды?ынан ал?аш?ы те?ге Тараз ?аласына тасымалдан?ан. А?ша басып шы?ару маша?аты-?те ?иын шаруа.О?ан ?аржыгерден бастап,суретшіге дейін бірнеше маман жылдар бойы тер т?геді.Д?ниеж?зілік валюта тарихына ??ілсек,банкнот жасап шы?ару?а 2 жыл уа?ыт кетеді екен. Елімізде ?лтты? банкті? а?ша шы?аратын банкнот фабрикасы,я?ни арнай ?аза?стан те?ге сарайы бар.1994 жылы те?ге сарайы ??рылды.О?ан дейін ол ?лбі металлургиялы? зауыты болатын.К?сіпорын Швейцария мен Германиядан ?келінген жо?ары технологиялы? жабды?тармен жабды?тал?ан.Те?ге сарайы ?лемдегі алды??ы орында?ы манета сарайларымен ?атар,алтын мен к?містен жо?ары сапалы металл а?шаларды шы?арады.Т?л те?гемізді? ?лемдік стандарттар?а с?йкестігін жыл сайын Швейцарияда манета сарайларыны? к?рмесінде сарапшылар сараптаудан ?ткізіп т?рады. Те?ге беттеріне ?аза?ты? біртуар перзенттеріні? суреттері салынып,сапалы ?а?аздан жасалды.?рбір мемлекеттік валютасыны? ?олдан жасаудан ?ор?айтын,к?зге к?ріне бермейтін сапа белгілері болады.?лтты? д?ниемізде м?ндай белгілер саны-18. 1993 жыл?ы 15 ?араша ?аза?стан тарихында?ы ерекше к?н деп айта аламыз,себебі ?лтты?ымызды ай?а?тайтын та?ы бір белгі-те?геміз айналым?а енгізілді.?лтты? те?геміз металл ж?не ?а?аз а?ша т?рінде шы?арылды.

ІІ-б?лім.

 «Те?гені? ал?аш?ы дизайнын ?айтару керек пе?»

№2 Слайд. Хайролла ?абж?лелов-ал?аш?ы ?лтты? валютаны? авторыны? суреті

1-о?ушы: Те?гені? ?зі ?лтты? идеология ??ралы болып саналады.Мен ал?аш?ы те?гені? дизайны ?згеріп,жа?а теге ?олданыс?а т?серде соншалы?ты шыр-пыр болып ?арсы шы??андарды? бірімін.Ол,?рине,ал?аш?ы ?лтты? валютаны? авторы бол?анды?тан емес,?лтты? те?гемізді? д?режесін д?ріптеуге,к?теруге ?атысты ойым еді.Жалпы,те?гемізді? 10 жыл сайын дизайнын ?згертіп,о?ан миллиардта?ан ?аржы шы?ындай беретін біз соншалы?ты бай мемлекет емеспіз.10 жылда ?лтты? валютасыны? дизайнын ?айтара ауыстыру тарихта бірінші кездесіп отыр?ан д?ние.Ал?аш?ы те?гені? дизайны сапалы,??нды еді.Мені?ше,?лтты? валютамызда ?л-Фараби,Абай,С?йінбай,Шо?ан,Абылай хан,?білхайыр хан т?різді бабаларымызды? болуы та?иямыз?а тар келмейді.Сонды?тан те?гемізді? ал?аш?ы дизайнын ?айтару ?ажет.Мен м?ны ??птаймын.Егер мемлекетімізді? тарихи кезе?дерін т?л те?гемізге ?айта енгізу туралы бастама к?терілсе,ол дизайнды ал?аш?ы те?гені? авторы ретінде тегін жасап беруге дайынмын.

№3 Слайд.?алым Байназаров-?аржыгер:

2-о?ушы: Ал?аш?ы т?л те?гемізді? дизайны айры?ша еді.Біра? ол те?геміз мемлекетімізді? р?міздері жасалмай т?рып  ?олданыс?а енді де,сол кезе?дері те?гемізге Елта?ба,Ту,бас?а да бейбітшілікті бейнелейтін символдар енбей ?алды.Негізінен,ал?аш?ы ескі дизайн сапасыз,жарамсыз бол?анды?тан,?олданыстан алынып тастал?ан жо?.Жалпы,те?геге жа?а дизайн енгізуді? ?зінде ?лкен м?н жатыр.?азірде те?гемізді? бетінде айшы?тал?ан символдар б?л елімізді? ?сіп,?ніп,?ркендеп келе жат?ан ел екенін білдіретіндей...Ал болаша?та осы те?гемізге тарихи ??нды д?ниелер енгізілу бастамасы к?терілсе,оны да ?олдау?а болады.?андай кезе?де де те?ге ?з ??ндылы?ын жоймасы аны?.

№4 Слайд.Бейсенбек Зиябеков-экономист ?алым

3-о?ушы: Мені?ше,на? ?азір те?гемізді? б?рын?ы дизайнын ?айтаруды? ?ажеттігі жо?.?арапайым тілмен т?сіндірсем,м?селе те?гені? ?андай бол?анында емес,оны? даму ?дерісіне м?н беруіміз керек.Те?гені? дизайнын ?згерте беру те?гені? сапасын к?термейді.?аза?стан те?гесі-?Р-? ?лтты? валютасы.?Р-? президентті? 1993  жыл?ы 15 ?арашада?ы Жарлы?ы бойынша ал?аш?ы те?геміз айналыс?а енгізілді.Ал б?дан кейін 10 жылдай салып те?гемізді? жа?а дизайны ?оланыс?а енді.Сол кезе?дері бір ?атар ?ауым «Жа?а банкнотта ?лтты? на?ыш жо?.?ор?аныш элементтері мен ?ор?ал?ан а?шада ?аза?ты? иісі а??ып т?ру керек» дескен-ді.Б?л ретте айтарым-те?ге тек т?лем ??ралы.Сонды?тан те?гені? бетіндегі суретіне емес,оны? ??ндылы?ына м?н берсек,ж?н болар еді.Егер те?ге ??нсызданса, біраз б??араны? ахуалы ?иындай т?седі.Демек,б?л жерде ?лтты? валютамызды? к?шін ны?айтуды жан-жа?ты ойластыру?а тиіспіз.

ІІІ-б?лім.К?рініс.

 « ?р н?рсені? с?рауы бар»

Екі жігіт орта?а шы?ады.

С?ндібек:-Жандарбек,мен к?нк?рісімді ?алай жа?сартам.Бала-ша?амды ?алай асыраймын ма?ан баюды? жолын айтшы.

Жандарбек:Баюды? е? о?ай  бірінші жолы ?ор ашу.

С:Ол ?алай? Ж:Мысалы,жетімдерге,м?гедектерге,оралмандар?а,жал?ыз басты аналар?а к?мектесу ?орын неге ашпас?а? С:Ол ?шін не істеу керек? Ж:Екінші м?селе ?ор?а а?ша т?сіру.Ешкім ?зі ?келіп а?ша салмайды.Ол ?шін билік басында тамыр-танысы? бол?аны абзал.Кім к?рінген емес,комерсанттар?а,к?сіпкерлерге,тіпті бюджеттен к?н к?ріп отыр?ан мекеме басшыларына билігі ж?ретін адамы? болуы керек.?ал?аны бітті.

С:?ор?а т?скен а?шаны ?алай ж?мсаймын? Ж:?шінші м?селе б?л ?зі майшелпек.?й саласы? ба,м?шине аласы? ба,?лшкен жала?ы мен шексіз сыйа?ы аласы? ба,мейлі?. «?й» дейтін ?же, «?ой» дейтін ?ожа жо?.Жинал?ан а?шаны кертіп ж?мсай бер.Тек ?ор?а а?ша б?лгендерді? аузын майлап ?оюды ?мытпа.Міне, бай?ан деген осы!

С:Сонда б?л а?шаны? с?рауы жо? па? Ж:Шынды?ында сол к?л-к?сір ?арды халы?тікі.Біра?,халы?ты ойлап жат?ан кім бар дейсі?.На?ты мысал керек десе? ??ла?ы?ды т?р.Жазушылар ода?ыны? жанынан шетелдегі ?аза? бауырларды ?олдау ?оры ашыл?ан еді.?мытпасам, «бауырлар» деп атал?ан.О?ан жинал?ан 650 миллион те?гені?  бір миллионы Мон?ол елінен келген ?аза??а беріліп,?ал?ан а?ша ??м?а сі?ген судай болып зым-зия жо?ал?анын газеттен о?ып,жа?амызды ?стады?. Жа?ында белгілі бол?андай, «Жанашыр» дейтін ?айырымдылы? ?орыны? ж?мысын тексерген прокуратура о?ан аудан ?кіміні? ?тініші бойынша к?сіпорындар мен мекемелерден 740 000410 те?ге т?сіпті.К?з бояу ?шін ол ?орда ?ызмет істейтін екі адам бірнеше кемба?алдар?а 3-5 кг ?н таратып,?ал?ан а?шаны талан-тараж?а т?сірген.М?ны? ?зі ке? тарал?ан т?сіл екені барша?а аян.Сонымен,бауырым,са?ан да кеш емес.Байы?ы? келсе,?ор ??р.Халы?ты? обал сауабын ойласа?,б?л к?ндері аштан ?лесі?. С:О,жарайсы? Жандарбек!Ма?ан жа?сы а?ыл айтты?.Мен сені? айт?андары?ды б?лжытпай орындап,тез-а? байып кетемін!

І?.К?ркемс?з

Байлы? деген...

Болмайды ?сте мойынсынып жасу?а, ?айнап жат?ан ХХІ ?асырда. Ел ?уады а?ша,байлы? артынан, Ба? д?улеті т?рса-да?ы басында.

Кім болса да а?шасына ?арайды, Байларды олар ??дайындай санайды. Алтын ?шін бірлігі?ді быт-шыт ?ып, Аш ?ас?ырша аямайды,талайды.

А?ша берсе?,к??ілінен шы?асы?, ?ылы?тары? ?намасын,?насын, Сен де ?згеден ал?ы? келіп т?расы?.

Адамдар-ай,??ны?па?дар а?ша?а, Жасанды а?аш айнала ма ба?ша?а. ?ана?ат-а? тойдырады ?р?ашан, Байлы?ты емес,аманды?ты ба? сана.

?. «Білгім келеді»

С?ра?:Б?лінген те?гелерді айырбастау т?ртібі ?андай?

Жауап:?Р екінші де?гейдегі банктерде ж?не банк операцияларыны? жекелеген т?рлерін ж?зеге асыратын?йымдарда кассалы?,сейф операцияларын ж?не банкноталарды,монеталарды ж?не ??ндылы?тарды инкасациялау бойынша операцияларды ж?ргізу ережелеріні? 19-тарма?ына с?йкес, касса ?ызметкері ?лтты? валютаны? к?м?нді а?ша белгілерін аны?та?ан кезде оларды сараптама?а ?абылдайды ж?не т?пн?с?алы?ын ж?не т?лем ?абілеттілігін аны?тау ?шін ?лтты? банкті? филиалына жібереді.За?нама?а с?йкес,?лтты? валютаны? барлы? а?ша белгілері ?Р-? б?кіл аума?ында ?спелі ??ны бойынша ?Р-? барлы? банктерінде шектеусіз  т?лемні? барлы? т?рлеріне ?абылдану?а,сондай-а? шоттар?а,салымдар?а,аккридивтерге есептеу ?шін ж?не а?ша ж?не а?ша аудару ?шін ?абылдану?а міндетті.Комерциялы? банктер ж?не за?ды т?л?алар ?лтты? валютаны? м?ндай банкноттарын ?абылдаудан бас тарт?ан жа?дайда ?кімшілік жауапкершілік туындайды.

С?ра?:Т?л те?гемізбен бірге ?а?аз тиындар шы??аны белгілі.Сонда неліктен тиындар ?а?аз т?рінде шы?арылды.?

Те?гемен бірге айналым?а ал?ашында ?а?аз тиын да шы?арылды.Мамандарды? айтуынша ?а?аз тиын б?рыннан ?ал?ан к?не ??рал-жабды?та басып шы?арыл?ан ж?не о?ан а?ша басу?а жарамсыз «ке?ес ?а?азы» ?олданыл?ан.Сонды?тан ?а?аз тиынны? сапасы нашар еді.?олдан-?ол?а ?тіп ж?ргенде тез жыртылып ?алатын.Ол кезде к?біне 1,2,5 ж?не 10 тиындар к?п басылды.50 тиын аз к?лемде шы?арылды.?а?аз тиынды кейінерек металл тиынмен ауыстыру жоспарлан?ан болатын.С?йтіп,металл тиындар ж?ртты? ?олына жеті-сегіз айдан кейін бір-а? тиді.?азір ша?а жинайтындар арасында сол ?а?аз тиынды ба?алайтындар к?п.?сіресе,сирек кездесетін 50 тиынды? банкнот?а ?ызы?ушылы? бар.

С?ра?:?азіргі кезде тиын м?лдем ?олданылмайтын болды.Сонда ол айналымнан шы?ып ?алды ма?

Жауап:Тиын ?лі айналымнан шы??ан жо?.Біра? 2012 жылды? 31 желто?санында еліміздегі а?ша айналымынан тиын атаулы м?лдем шы?арылады.Б?л Жарлы??а Президент Н.Назарбаев ?ол ?ойды. На?ты айт?анда, «?Р ?лтты? валютасы ?ызметіні? кейбір м?селелері туралы» 2001 жыл?ы 7 а?панда?ы №549 Жарлы?ына ?згерістер енгізілді.Жарлы?та «тиындарды а?ша айналымынан шы?ару 2012 жылды? 31 желто?санына дейін ж?зеге асырылады» делінген. ?азіргі кезде еліміздегі а?ша айналымында 2,5,10,20 ж?не 50 те?гелік,сондай-а? 1,3,5,10,20 тиынды? монеталарбар.1993 жылы шы??ан б?л монеталар ?зірге ресми т?рде т?лем ??ралы болып саналады.

С?ра?:?лтты? банк Т?уелсіздікті? 20 жылды?ына байланысты арнайы монета дизайнын жасау?а бай?ау жарияла?аны рас па?

Жауап:Ел Т?уелсіздігіні? 20 жылды?ына орай ?лтты? банк м?ндай бай?ауды жариялап отыр.Бай?ауды? негізгі аталымы «Мені? ?аза?станым» деп аталады.Аталмыш бай?ауда  «Халы?ты? монета» ж?не «Балалар монетасы» деген атпен дизайндар сын?а т?спек.?азірде бай?ау?а ?атысушылардан ?тініштер мен монеталарды? дизайн жобалары ?абылдануда.

?І. «Те?ге алу»

А?ша банкноттарын атып алып с?ра?тар?а жауап беру.

1.Таза алтыннан жасал?ан ал?аш?ы те?ге ?алай аталады? (Дарик) 2.?Р-? ?лтты? валютасы-те?ге ?ашан айналым?а енді? (1993 жылы 15 ?араша) 3.Ал?аш?ы ?лтты? те?гемізде кімдер бейнеленген? (?л-Фараби,Шо?ан,Абай,С?йінбай,Абылай хан,?білхайыр хан) 4.Мына елдерді? а?шалары ?алай аталады? (?аза?стан-те?ге,?ытай-юань,А?Ш-доллар,?збекстан-сум,?ыр?ызстан-сом. 5.А?ша туралы ма?ал-м?телдер (Иесіз а?ша-т?л.Уа?ыт мерзімді,а?ша ?сімді ?алайды.Бір те?ге бие болмайды,екі те?ге т?йе болмайды.А?шалыда-алдамшылы?,ба?шалыда-адамшылы?).

?ІІ. «К?п о?ыса?,к??ілі?де шам жанады»

Хал?ымызды? ?анатты с?здерін ой елегінен ?ткізіп,ма?ынасын ашу.

1. «Жарлыны? жаны жомарт» дегенді ?алай т?сінесі?? (Барыммен б?ліссем,барлар ма?ан да бірде?есін ?ияр деп ойлайды.Сонысы да с???ылалы?.Ал тастай ?атып ?ал?ан тас сара??а тары??ан с?тте кім ?арайласар?)
2. «Сауда тілі шола?» дегенді ?алай т?сінесі?? (Базарда ?ала?ан н?рсе?ді алу ?шін немесе ?ала?аны?ды ?ткізу ?шін сатарманмен де,аларманмен де на? с?йлес.С?йтіп,уа?ыты?ды текке ?ткізбей,пайдалы іс тындыр?аны? тиімді.Бос с?з сол базарда сені бос ?алдырады.
3. «??дай ??ра?анды пенде шашып тауыса алмайды» дегенді ?алай т?сінесі??  (Біріншіден,алланы? ісіне адам араласа алмайды.??дай ісіне киліккен к?н?к?р болады.Екіншіден,адал жолмен жинал?ан д?ние берекелі келеді,мол болады,сар?ылып немесе таусылып ?алмайды).

?ІІІ.?орытынды.

?орыта айт?анда, т?уелсіздік ?шін ата-бабамыз басын б?йгеге тікті.Т?уелсіздік туы-к?к байра?ы желбіреп,?н?раны ?абылданды.Т?уелсіздік ар?асында ?аза?станны? Ата За?ы ?абылданды.?аза?станны? жа?а астанасы бой к?терді.?зімізді? ?лтты? те?геміз д?ниеге келді.?аза?станды б?кіл д?ниеж?зі таныды. Ендеше Т?уелсіздік бізді? басты ?ранымыз.К?гілдір туымыз,болаша? ба?ымыз,н?рлы та?ымыз!Те?геміз де Т?уелсіздікті? ай?ын бір бейнесі!