Толевилел:«Азырал амытаннар»
Толевилелдин хевири - чогаадылгалыг билип алыышкын.
Толевилелдин киржикчилери: кижизидикчи башкы, 4-5 харлыг уруглар, ада-иелер.
Толевилелдин башкарыкчызы: кижизидикчи башкы Ондар Сесек Долзат-ооловна.
Толевилелдин хуусаазы: 4 ай
Толевилелдин ооредиглиг талазы «Билип алырын сайзырадыры».
Толевилелдин эртип турар чери:Шеми суур, «Чечек» уруглар сады,
Уругларнын назы-хары:2-ги бичии болук, 4-5 хар
Толевилелдин харылзаалыг адырлары:1.долгандыр турар чуулдер-биле таныжылга.2.чугаа сайзырадылгазы, 3.чечен-чогаал 4.математиктиг бодуун билиглерни сайзырадыры. 5.уран-чогаадылга, 6.куш-культура,7.ыры-хогжум, 8.социалдыг харылзаа.
Толевилелдин угланыышкыны:
1.Уруглар чурукта азырал амытаннарнын толдерин орта танывас.
2.Кайда чурттап турарын тодарадып чугаалап шыдавас, чиир чемнерин канчаар белеткеп алырын чедир билбейн турар.
3. Тос болгаш чеди чузун азырал амытаннарны ылгап билбейн турарлар. Кижилерге ажык-дузазын долузу-биле билбес,
Бо бергедээшкиннерни барымдаалааш, бо толевилел-биле ажылды чорудуп эгелээн…
Толевилелдин кол сорулгазы( актуальность проекта)
Уругларны чажындан тура бойдусту чарашсынып, эскерип билиринге ооредир. Бойдуска ынак болгаш анаа хумагалыг болурунга чанчыктырап кижизидер. «Азырал амытаннар» дээрге бойдустун бир кезээ дээрзин уругларга билиндирип ооредир. Ол ышкаш кээргээчел, сагыш -човангыр чоруун бедидер. Долгандыр турар бойдустун биске ажыктыын ооредип уламчылаар.
Толевилелдин сорулгазы(цель)
1.Азырал амытаннарнын аттарын болгаш оларнын толдерин билиндирип ооредир.
2.Улустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш, уругларны биче сеткилдиг, кээргээчел болурунга кижизидер.
3.Азырал амытаннарнын даштыкы хевирин, аажы-чанын уругларга ооредип сайзырадыр.
Толевилелдин ооредиглиг даалгалары(задачи):
1.Билип алыры(долгандыр турар чуулдер-биле таныжылга)
а.Азырал амытаннарнын даштыкы хевиринден ылгап, танып билиринге ооредир.
б.Азырал амытаннарга ынакшылын бедидер, оларга хумагалыг болурунга кижизидер.
в.Азырал амытаннар кижилернин чанында ажыктыг болгаш кады чурттап чоруурун уругларга билиндирип сайзырадыр.
2.Харылзаалыг адыры(чугаа сайзырадылгазы)
а.Азырал амытаннар дугайында 4-5 домактарны кожуп чугаалап билиринге ооредир.Оларнын он-чузунун чугаага шын ажыглап чугаалап билирин чедип алыр.
б.Айтырыгларга харыылап ооредир, ийи кижи аразында чугаага ооредип кижизидер.
в.Сос курлавырын байлакшыдар, угаап-бодаарын, даап-бодаарын, корген чуулун сактып алырын сайзырадыр.
3.Харылзаалыг адыры (чечен-чогаал)
а.Уругларга тыва болгаш орус улустун аас-чогаалын ооредип уламчылаар.
б.Сос курлавырын байлакшыдып тоолдарнын узундулерин чугаалап ойнап билиринге ооредип чанчыктырар.
в.Тоолдарны янзы-буру театрларнын дузазы-биле уругларга ооредип сайзырадыр.
4.Билип алыры(математиктиг бодун билиглерни сайзырадыры)
а.Шын саналганы чорудар, санныг бодалгаларны ооредир.
б.Сан кичээлинге сонуургалын бедидер.
в.Геометриялыг хевирлернин дузазы-биле азырал амытаннарнын даштыкы хевирин чогаадып кылып билирин сайзырадыр.
5.Уран-чогаадылга (чурулга)
а.Азырал амытаннарнын даштыкы хевирин долузу-биле чуруп ооредир.
б.Арыг-силиг кылдыр чуруп билиринге чанчыктырар.
в. Азырал дириг амытаннарнын он-чузунун чурукка коргузуп чуруп билирин сайзырадыр.
Уран –чогаадылга (дурзу-хевир тудары)
а. Пластилин биле болгаш далгандан кылган тесто-биле азырал амытаннарнын тургузуун чечелеп кылырынга ооредир.
б. Кичээлге арыг-силиг кылдыр ажылдап билирин быжыглап ооредип уламчылаар.
в.Азырал амытаннарнын дурзузун домейлеп кылып билирин сайзырадыр.
Уран-чогаадылга(чыпшырып кылыры)
а.Азырал амытаннарнын даштыкы хевирин чараштыр чыпшырып кылырынга ооредир.
б.Клей-биле арыг-силиг кылдыр ажылдап билиринге чанчыктырар, хачы-биле оваарымчалыг ажылдаарын быжыглап уламчылаар.
в.Дириг амытаннарнын даштыкы хевирин шын чечелеп, адап билирин сайзырадып быжыглаар.
6.Куш-культура.
а.Азырал амытаннарнын шимчээшкиннерин уругларга оттундуруп ооредир.
б.Куш-культурага сонуугалдыг болгаш омак-сергек болурунга кижизидер.
в. Тоолдарда азырал амытаннарны оттунун ойнаарын сайзырадыр.
7.Ыры-хогжум
а. Ыры-хогжум таварыштыр уругларнын билиин ханыладып ооредир.
б.Азырал амытаннарга хумагалыг болурун быжыглап, кээргээчел,сагыш-човангыр болурун ыры-хогжум таварыштыр кижизидер.
в.Дурген,оожум аялгалар аайы-биле шимчээшкиииерни кылып билирин сайзырадыр.
8.Социалдыг харылзаа(общения)
а.Улуг улустун куш-ажылын билиндирер, дузааргак болурунга ооредир.
б.Ойнап тургаш, эш-оорунге эвилен-ээлдек, чарш чугаалыг болурунга кижизидер
в.Долгандыр турар чуулдерни хайгаарап билип тургаш ойнарын сайзырадыр,азырал амытаннар-биле харылзажырда кичээнгейлиг болгаш оваарымчалыг болурунга ооредир.
Толевилелдин ажыктыы: Тывалар шаандан тура-ла мал ажылын кылып, оларны остуруп,азырап чораанын уругларга чажындан тура билиндирип ооредир. Азырал амытаннар дугайында тыва чогаалдарда хой-ле ооредиглиг эки чуулдерни уругларга каксы таныштырар; тос чузун малды, амгы уеде чеди чузун малын азыраарын ооредип уламчылап быжыглаар. Тывалар шаандан тура-ла азырал амытаннарны хумагалап, кадагалап-карактап чораанын уругларга билиндирер. Азырал амытаннар дээрге дириг бойдустун бир кезээ дээрзин уругларга билиндирер, ынчангаш долгандыр турар бойдуска ынак болгаш хумагалыг болурунга кижизидер. Ол ышкаш улуг улустун куш-ажылын унелеп билиринге кижизидер. Кежээ, дузааргак болурунгаооредир.
Тайылбыр сос:Чаш уруг долгандыр турар бойдусту болгаш долгандыр турар чуулдерни улуг улустун дузазы-биле шинчилеп, хайгаарап, коруп, танып алыр. Уругга долгандыр турар бойдусту ханы,эки ооредип билиндирер дизе чугле чурук, номнар, мултьфильмнер, кинолар дузазы-биле эвес, а херек кырында уруг боду чедип дээп турар кылдыр ажылдарны чорудар ужурлуг. Чаш уруг бир дугаарында бажынынга доругуп озуп келир болгай ынчангаш бажынында долгандыр турар чуулдерни орта танып билип эгелээр. Бажынында азырал амытаннарны олар танып, тудуп, суйбап ,чаптап эгелээри билдингир.
Ынчангаш ада-иелер-биле демнежип тургаш ажылдаары чугула бир айтырыгларнын бирээзи-дир. Уруглар азырал амытаннар дугайында ханы ооренип алыр дизе бажынында болгаш херим иштинде азырал амытаннар-биле бир дугаарында таныжарлар. Ол дээрге база долгандыр турар бойдусту болгаш долгандыр турар чуулдерни улуг улустарнын дузазы-биле ооренип алыры-дыр. Бол чул дээрге ада-иелернин киржилгези-биле бо толевилелди боттандырары кордунген. Башкыларнын болгаш ада-иелернин дузазы-биле азырал амытаннарнын дугайында уругларга ханы ооредипсайзырадыр.
I-ги этап белеткел кезээ:
Азырал амытаннар дугайында билиндирер
Азырал амытаннар дугайында ырылар, шулуктерни, тывызыктарны, улегер домактарны, чогаалдарны, тоолдарны ооредир.
II-ги этап кол кезээ
Кичээлдерни, агаарлаашкыннарны, экскурсияны, оюннарны чорудар.
Ада-иелер-биле ажылды чорудар; «Ынак азырал амытаннарывыс», «Бистин одээвисте азырал амытаннар» -деп альбомнарны кылыр.
III-куэтап туннел кезээ
Толевилелдин план-чорудуу
| № | Айлары | Сорулгалары | Киржикчилери |
|
| Февраль | Февраль | Февраль |
| П О Н Е Д Е Л Ь Н И К
В Т О Р Н И К
С Р Е Д А
Ч Е Т В Е Р Г
П Я Т Н И Ц А
| 1. Тема:.Азырал амытаннар -биле таныжылга. Тывызыктар ооредир. Суг чок чунар, шуглак чок удуур (диис), 2. Тема: Шимченгир оюн: «Аъттар чарыжы».
3.Тема: « Кандыг чузунуг малдар барыл»- мультиктер коор .
1.Тема: «Каш чузун малым малымайны»
2.Тема: Чугаа сайзырадыр оюн: «Чассыдып чугаала».
3.Тема:Дагаа чылы унуп келди!
1.Тема:Улегер домак «Инектиг кижи тодуг». Шулук « Инек» доктаадыр. 2.Тема: Салааларга оюн «Азырал амытаннар» (ном И.О.Крупенчук Тренируем пальчики-развиваем речь!) 3.Тема:Чечен-чугаа «Инчеек» номчуп бээр (Сылдысчыгаш солуну 2010чыл сентябрь 14)
1.Тема:Аът болгаш инек. трафареттер дузазы-биле чуруур, оннээр. 2.Тема: Шимченгир оюн: Уругларнын кузели-биле.
3.Тема: Агаарлаашкын Чоогувуста азырал амытаннар.
1.Тема: Хаван оглу. Хаван оглу чаптанчыг, Кулактары халбынмай, Кудуруу шуут хензигбей Курт ышкаш дурзулуг (хаван оглун пластилин-биле кылыр) 2.Тема: Шимченгир оюн: Хаван оглун сывыртаал. 3.Тема: Мультиктер коор: «Три кота», «Свинка Пеппа».
| 1.Сорулгазы: Уругларга азырал амытаннарны тывызыктар дузазы-биле таныштырар, ажыын ооредир.
2.Сорулгазы: Аъттар чарыжынын дугайында ооредир, шимченгир, кашпагай болурун чедип алыр. 3.Сорулгазы: Аъттарнын он-чузунун ооредир.
1.Сорулгазы: Азырал аытаннарнын каш-янзызын ооредип билиндирер. 2.Сорулгазы: Чараш чугаага ооредир .Азырал амытаннарны чарашсынып, чаптаарынга кижизидер. 3.Ада-иелер-биле ажыл. Сорулгазы:Шагаа-тыва чоннун чаа чылы.(тогерик стол).
1.Сорулгазы: Шулуктун утказын билиндирер, тода чугаалап ооредир. 2.Сорулгазы: Салааларынын дузазы-биле азырал амытаннарны оттунуп ойнадыр.
3.Сорулгазы: Чечен- чугаанын утказын билиндирер, сонуургап дынаарын чедип алыр.
1.Сорулгазы: Азырал амытаннарнын он-чузунунун аайы-биле оннээр 2.Сорулгазы: Кашпагай болурунга ооредир, оожум уругларны оюнче хаара тудар. 3.Сорулгазы: Азырал амытаннарны хайгаарап коор, даштыкы хевирин адап чугаалаарынга чанчыктырар. 1.Сорулгазы: Хаван болгаш оон оглун ооредир, хевирин чараштыр кылдырар.
2.Сорулгазы: Оюннун утказын билип ойнаарын чедип алыр. 3.Соулгазы:Кичээнгейлиг болурун чедип алыр, утказын чугааладыр.
| Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д.
Болуктун уруглары
Болуктун ада-иелери болгаш торелдер комитети.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы Ондар С.Д.
Болуктун уруглары. |
|
| Март | Март | Март |
| П О Н Е Д Е Л Ь Н И К
В Т О Р Н И К
С Р Е Д А
Ч Е В Е Р Г
П Я Т Н И Ц А
| 1.Тема:Тос-ла чузун малымайны доозазын азыраза, тодуг-догаа амыдырал доозавысты тоттурар боор (чуруктар-биле ажылдаар) 2.Тема:Шимченгир оюн: «Дииспеек болгаш Бора-Хокпештер». 3.Тема:Тоол: «Шокар дагаа» Салааларынын дузазы-биле ойнап коргузер.
1. Тема: Ырыларда азырал амытаннар.
2.Тема: Дагааларым.
3.Тема: Азырал куштарым
1.Тема: Чуу эдип тур, тып?
2.Тема: Тос-ла чузун малымайны.
3.Тема:Азыраан малым,оршээ!
1.Тема: Шын оннээли.
2.Тема: Чуну чиирил?
3.Тема: Азырал амытаннар чуну чиирил?
1.Тема: Кулунчаам чаптанчыг Хендирлер дузазы-биле кылдырар (бархат оннуг саазыннарга кылыр). 2.Тема:Шимченгир оюн: «Чыраа кулун болгаш бору».
3.Тема: «Кажаада малым» -деп темага элезинге ойнадыр
| 1.Сорулгазы: Тос чузун азырал амытаннар-биле таныштырып ооредир, Аттарын шын адап билирин чедип алыр. 2.Сорулгазы: Уруг бурузун оюнче хаара тудар.
3.Сорулгазы: Дыл-домаан болгаш сала-сайгыдын сайзырадыр.
1.Сорулгазы: Азырал амытаннар дугайында ырылар дыннаар. 2.Сорулгазы: Аялганы дыннап билиринге чанчыктырар, чараштыр шимченип билиринге ооредир. 3.Сорулгазы: Азырал куштарны ооредип уламчылаар, чиир чемин болгаш ажыыын билиндирер.
1.Сорулгазы: Азырал амытаннарнын унун таныдар, дурген тыварын чедип алыр. 2.Сорулгазы: Шулуктун указын чугаалап, 3-4 домактарны кожуп чугааладыр. 3.Сорулгазы: Субурганче агаарлаар.Шаанда тыва улустун чудулгезин билиндирер.
1.Сорулгазы: Азырал амытаннарнын он-чузунун сагып оннедир. 2.Сорулгазы: Сос курлавырын байлакшыдып уламчылаар. 3. Сорулгазы:Арыг кыдыынче агаарлаар, суг болгаш сигеннин азырал амытаннарга ажыын ооредир.Азырал амытаннар бойдустун бир кезээ дээрзин билиндирип уламчылаар.
1.Сорулгазы: Салаа-сайгыдын сайзырадыр, кулуннун даштыкы хевирин чараштыр кылдырар. 2.Сорулгазы:Оюннун утказын билиндирер, тыва тоолдун маадырларын ооредир. 3.Сорулгазы: Эп-найыралын быжыглаар, чогаадыкчы чоруун бедидер.
| Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары. Ыры-хогжум башкызы: Сат С.С.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары. |
|
| Апрель | Апрель | Апрель |
| П О Е Д Е Л Ь И К
В Т О Р Н И К
С Р Е Д А
Ч Е Т В Е Р Г
П Я Т Н И Ц А
| 1.Тема:Бойдустун бир кезээ азырал амытаннар – сарлык чараш мал. 2. Тема: Чурукта чулерил? Оларнын харылзаазы чудел?
3.Тема:Азырал амытаннар болуп хуулуп ойнаалы.
1.Тема: Шулуктээн бодалгаларны тываалы (сылдысчыгаш солуну 2010ч сентябрь 14) 2.Тема: «Кым хойну чыырыл?»
3.Тема: Суурувус библиотеказы
1.Тема:Тыва улустун тоолу «Теве чуге чараш эвес апарганыл?».
2.Тема:Азырал кодан болгаш койгунчугаш.
3.Тема: «Кадарчы болгаш борулер».
1.Тема: «Хойлуг кижи каас» анайлар болгаш хураганнар. (улегер домак) 2. Тема: Чузу чок-дур немей чуру.
3.Тема:Ийи анай (номчуп бээр).
1.Тема:Ынак азырал амытанным.
2.Тема: «Аваларын тып» (дидактиктиг оюн)
3.Тема: «Суувустун ажыы» . | 1.Сорулгазы:Чурук ёзугаар домактар чогаадып ооредир.
2.Сорулгазы:Бойдус – кижилер- азырал амытаннар оларнын харылзаазын билиндирип ооредир. 3.Сорулгазы: Стадионга чеде бергеш кедээр дагларда азырал амытаннарны хайгаараар
1.Сорулгазы: Бодалгаларны тып бодаарын сайзырадыр.
2.Сорулгазы:Азырал болгаш черлик амытаннарны ылгап билирин сайзырадыр, каш чурук чыып алганын санадыр. 3.Сорулгазы: Азырал амытаннар дугайында чуруктар коор.
1.Сорулгазы: Тоолду теартжыткан кылдыр коргузуп ойнадыр,утказын билип ойнаарын быжыглаар. 2.Сорулгазы: Халып, шошкуурун быжыглаар,кодан-биле койгунчугашты ылгап ооредир. 3.Сорулгазы: Азырал амытаннарга айыылдыг болгаш коргунчуг болурун билиндирер. Борулер айыылдыг азырал амытаннарны тудуп чиптер дээрзин билиндирер. 1.Сорулгазы: Гуаш-биле чараштыр оннээр.
2.Сорулгазы: Азырал амытаннарнын дурзулерин чечелеп чуруур. 3. Сорулгазы:Анайларнын аажы-чанын билиндирер.
1.Сорулгазы: Ынак азырал амытаннарын, от шуунчелери болгаш саннаар ыяштар дузазы-биле кылып ооредир. Азырап турар ынак амытаны-биле чуруун экээр. 2.Сорулгазы: Азырал амытаннарны ылгап болгаш домейлээрин ооредир.. 3.Сорулгазы: Суг чанынче агаарлаар: « суг чокта амыдырал турбас» дээрзин ооредир.
| Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Куш-культура башкызы: Куулар Ч.В.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун дузалакчы башкызы: Ховалыг А.Ч.
|
|
| Май | Май | Май |
| П О Н Е Д Е Л Ь Н И К
В Т О Р Н И К
С Р Е Д А
Ч Е Т В Е Р Г
П Я Т Н И Ц А
| 1.Тема:Чеди чузун малымайны Чеди хевээр азыраза, Тыва чоннун ажылы-деп Тывынгырлар санай бээр боор (мээн тывам-деп документалдыг кинону коор) 2. Тема: Тоол. Чылгы малдын чыл санаашкынынче киргени. Сылдысчыгаш солуну ар 5, 2014ч, январь 28. 3.Тема: Состу неме.
1.Тема:Азырал амытаннар чылдарда: Инек, аът, хой, дагаа.
2.Тема:Шимченгир оюн: «Куске болгаш моортай» 3.Тема: Азырал амытаннар мультфильмнерде: Три кота, Свинка Пеппа.
1.Тема: С.Сарыг-оол Иви мал шулук.
2. Тема: Ивилер чарыжы.
3.Тема: «Чунун унул таны».
1.Тема:Ивилер оъттап чор.
2.Тема: Тывамнын азырал амытаннары.
3.Тема:Чарашсынган азырал амытаным.
1.Тема:Теве суг чокта шыдамык мал. 2.Тема:Бодаган 3.Тема:Бодаган (тесто биле кылыр)
| 1.Сорулгазы: Чеди чузун малды азыраар болза, ажыын уругларга билиндирер.
2.Сорулгазы: Агаарлап тургаш долгандыр турар дириг бойдусту хайгаараар.
3.Сорулгазы: Бир азырал амытаннарнын дугайында чугааны чорудар (чижээ:инек шокар, инек сут бээр, инек оът чиир). 1.Сорулгазы: Каш азырал амытаннар чылдарда барын ооредир, 12 чылдарны санадыр 2.Сорулгазы: Оюнче уругларны хаара тудар. 3.Сорулгазы:Кичээнгейлиг коруп билиринге чанчыктырар. Корген чуулун сактып чугаалап билирин чедип алыр.
1.Сорулгазы: Ивинин дугайында таныштырып ооредир. 2. Сорулгазы: Холдарын башка мыйыс кылып алгаш ийилеп чаржып ойнаар. 3.Сорулгазы:Азырал амытаннарнын унун ылгап билирин быжыглаар.
1.Сорулгазы: Салааларынын дузазы-биле чуруп уламчылаар. 2.Сорулгазы: Сарлык, иви, тевелер дугайында чуруктар коор. 3.Сорулгазы:Чуруктан корген чуулун сактып чуруурунга ооредир.
1.Сорулгазы:Тевенин амыдыралын ооредир. 2.Сорулгазы: Аялга аайы-биле шимченип ооредир. 3.Сорулгазы: Бодаганын дурзу-хевирин кылдырар. | Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Саая Ч.К.
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
Болуктун кижизидикчи башкызы: Ондар С.Д. Болуктун уруглары
|
Ажыглаан номнарынын данзызы
1.ООП дошкольного образования от рождения до школы под ред. Н.Е.Вераксы, Т.С.Комаровой, М.А.Васильевой – 3-е изд., испр. И допол.- М.: Мозаика- Синтез, 2015г-368с Соответствует ФГОС.
2. Монгуш Б-к. М, Сувакпит О.О, Чооду К.К-К Уруглар ясли-садтарынга тыва номчулга ному. Кызыл 2001ч
3.Монгуш Белек-Кыс Монгушовна Бодун номчу. 2015ч
4.А.Х. Алдын-оол, Г.Т.Назытпай Уруглар ясли- садтарынга тыва чугаа сайзырадылгазынын программазы Кызыл 1991ч
5.Башкы журналдары.
6.Сылдысчыгаш солуннары; Сылдысчыгаш ар 5, 2014ч, январь 28, Сылдысчыгаш ар 4, № 95(103) 1991чыл декабрь 25, Сылдысчыгаш ар 3, 2010 чылдын декабрь 4, Сылдысчыгаш ар 7, № 11 (3186) 2014 чылдын март 14.
7.Алдын кушкаш сеткуулдери.
8.Ооржак Делгер-оол Хензигбейлер.
9. Алдын-оол А. А. Бодун номчу 1-ги класс
10. И.О.Крупенчук Тренируем пальчики-развиваем речь!
«Азырал амытаннар» - деп толевилелге ажыглаан аас-чогаалдары;
тывызыктар
Суг чок чунар, Самдар эвес хирезинде
шуглак чок удуур (моортай). чамашкызы ковей (шокар инек).
Мыйыстыг-ан эвес,
Салдыг- ашак эвес,
Сыргалыг-кадай эвес,
Кудуруктуг-аът эвес,
Адыр дуюуглуг инек эвес (ошку)
улегер домактар
Дон черге оон огле Хойлуг кижи каас
Долем черге малын малда Инектиг кижи тодуг
Улуг кырын – инекте, Чугурук аът – чылгыда,
Улуг угаан – кижиде. Чурек чоктар – улуста.
Шушпен кижи коску Шаашкактан инек дезер,
Шуулен инек сут чок. Шаарланчактан эртем ырак .
Атты адаар Эки кижээ эш хой
Аътты мунар Эки аътка ээ хой.
шулуктээн бодалгалар
1.Кара инек кажаада, 2.Ак аът андаштанган,
Хурен инекти Херелмаа Кара аът маннап тур.
Хулуп алган саап олур. Шилги аътты Шериг-оол
Инектерни силер ам Мунар дээштин, эзертеп тур
Илдик чокка сананарам (2инек) Авазынын уруглары
Аъттарны силер сананарам (3 аът)
Торуттунген хунун-дур дээш,
Торелдерим чыглып келген.
Ачам бир аът ,авам инек,
Акым теве, угбам бир хой,
Даайым сарлык, чаавам хаван,
Даай-авам чангыс анай
Белектерге салган малга
Мээн харым чажыт болган (7 харлыг).
дурген чугаалар
1.Аалашса, аалашсын, 2.Тоотпа,тоотпа, тоотпаланзын,
Анай-хураган аайлашсын. Тоотпа угбай тоотпалазын.
Анай-хураган аалааштын, Тоотпа угбай тоотпалааштын,
Аваларын тып эмзин. Тодар кылдыр тоотпалазын.
Аъттаза аътттанзын
Аалдар ундур аътттанзын.
Аалдар ундур аъттангаштын,
Авазынга чеде берзин.
ырылар
Оо. Делгер-оол Кадарар мен
1.Кадар оъттуг ийни 2. Кожагарга ачам
Казып-казып оъттаар, Хойун дозуп хунзээр,
Хоюг, аккыр дуктуг Чалымнарга ыры
Хоюм чараш, оой-ээй. Чангыланыр, оой-ээй.
3.Авам аалга арткаш, 4.Алызында барып
Анаа черле орбас: Авам, ачам салгап,
Хураганнар ажаар Кажаа сынмас хойну
Хуузун утпас оой-ээй Кадарар мен, оой-ээй.
Созу Ш.Даржайныы Музыказы И.Тулуштуу
Кулунчак
1.Кула бенин бичии 2.Чазыйланып эмгеш,
Кулунчаа чаптанчыг. Шаанга киир тоткаш,
Куруг черге хейде Аай-дедир дешкилеп,
Кушталдырып маннаар. Амырап-ла турганзыг.
Кууг! Кууг! Кулунчак. Кууг! Кууг! Кулунчак.
Кула бенин кулунчаа. Кула бенин кулунчаа.
3.Делгем шолду эргий
Дешкилээштин келгеш,
Дери безин унмээн
Девиржидип туру.
Кууг! Кууг! Кулунчак.
Кула бенин кулунчаа.
Дагааларым
1.Чинчилер дег борбаннаан, 2.Хоокуйну хокпешти,
Чинге тарам чажып берейн. Коге-Буга оннуктуг
Дагааларым шуптунар, Чемелевейн, ойлатпайн,
Далажынар, шымданар, Чеминерден беринер.
Чыып чинер, чипейлер, Чыып чинер, чипейлер,
Чыып чинер, чараштар, Чыып чинер,чараштар.
Тоттур, тоттур, чемненгеш, Тоттур, тоттур чемненгеш,
Доругунар, дагааларым. Доругунар дагааларым.
тыва улустун ырыларында
Тооруктуг долгай тандым
Долганзымза тодар-ла мен.
Тос-ла чузун малымайны
Доруктурза байыыр-ла мен…
шулуктер
инек «Инектиг кижи тодуг» - дижир;
Итпек, хойтпак, быштак, сутту
Идегелдиг «тодурукчу»
Инек, сарлыг биске соннээр (башкынын чогааткан шулуу).
Степан Сарыг-оол Тос чузун малым.
1. Амгы шагнын ажы-толу 2.Тоогунун сайзыралын
Аас-кежии, чолу бедик: Догерезин коптарбайн,
Авам, ачам, акым, угбам Тос-он чузун малывысты
Айтып бербес чувези чок Допчу кыска чуруп берейн
3.Ангыр кас дег аалаан-чиилээн
Азыраарга, озуген-даа,
Чунма торел ошку суруум
Чурттумнун бир чараш чечээ.
Хойлуг кижи каас Инектиг кижи тодуг
Хураган Бызаа
Эъди,кежи,хоюг дугу Мында чугле чаштын чуруу
Эриг алдын-чымчак алдын. Бызаа дээрге инек ол-дур.
Хураганны азырап ал Мукурарган бажы-биле
Хуулгаазын каас боор сен. Бугаларсыг, элдер узер.
Инек биле сарлык Кулун
Инек биле сарлык ийи Адам-огбем тоогузунде
Ием, адам угундан бээр, Аът хойну кылып чораан:
Кадыр артка даянгыыш дег, Аннап мунар, кош тыртар,
Халбактанып чораан малы. Андазынын, шанаан соортур:
Инек деп состу адай каавыт: Кадыр артка даянгыыш бооп,
Итпек, хойтпак, быштак, тарак. Кашпал хемге чалгын чорду.
Амданныг-ла чаагай чемнер Аарыг-аржык бачым шагда
Ала чайгаар чытталып кээр. Амы-тынын алыр чорду.
Бодаган Иви мал
Оюжаннаан, мыйыжаннаан, Эзим-арга далай болган
Оюнзаан суун канчаар ону! Элбек анныг сынар чурттуг.
Селбеннедир маннап келгеш, Тере-Холде, Тожувуста
Сенээ шорлуп, дизээлээр-даа! Деннелге чок ажыктыг мал.
Тывызыктай тыртып берейн, Мында чарын мунуп алгаш,
Тывынарам, дунмаларым: Мыйгаан будун дергилеп ал.
Дорт кижи малгаш таптаан,
Ийи кижи бараан хараан,
Бир кижи сиген кескен,
Бир кижи сээк хоюскан.
Халбынмай Дагаа
Хаван олгу бичиизинде Адап турар малдарывыс
Каттырынчыг, чаптанчыг хей, Алды-чеди чузун-дур деп,
Мойну тырык, думчуу тана, Хоомайзынып бодаванар,
Мокулчаннаан буду чолдак. Кол-кол малды ададывыс.
Кара хорзун тарыыр Инкубатор муннап санаар
Кан дег диштиг хаван малым. Имилээн хой дагаа дижик,
Одуректи, индюк, касты
Оскээр каяа кадып аар бис?
чечен-чугаа
Чап Чулдум « Инчеек».
Омак музейге инчеек коруп кааптыр.
- Бо чуу деп чувел?-деп кырган-авазындан айтырган.
- Ол инчеек деп чуве-дир,оглум.
- А, инчеек деп чул?
- Инчеек дээрге черге чорааш чаа торээн анай, хураганнар сугар барба-дыр, оглум.
-Чуге оларны анаа сугарыл?
- Чуге дээрге черге чорааш, чаа торуттунген чаш анай, хураганнар донмазын дээш суп алыр. Малчын- кадарчы ол инчеекке анай, хураганнарны суккаш, чуктеп алыр.
Омак ам-на билип капкан:
- А, чаш хураганнар, анайлар сумказын инчеек дээр чуве шээй.
Тыва Республиканын ооредилге болгаш эртем яамызы
Чоон-Хемчик кожууннун Шеми сумузунун «Чечек» уруглар сады
Толевилел: «Азырал амытаннар»
Кылып чоруткан башкызы:
Ондар Сесек Долзат-ооловна
2017 ооредилге чылы
3 002
20 440 
