Տրամաբանական մտածողություն

ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԼԵԶՈՒ

Մտածողությունը ակտիվ հոգեկան գործընթաց է, որն ուղղված է օբյեկտիվ աշխարհի առարկաների և երևույթների էական կողմերի ու դրանց ներքին կապերի միջնորդավորված և ընդհանրացված արտացոլմանը։ Մտածողությունը անհնար է դրսևորել առանց խոսքի և ունի իր տրամաբանական ձևերը։

Ըստ ակադեմիկոս Գ.Բրուտյանի, լեզուն և մտածողությունը, որպես օբյեկտիվ իրականության արտացոլման ձևեր, իրենց ծագմամբ, գոյությամբ ու զարգացմամբ անբաժանելի կապի մեջ են միմյանց հետ: Ավելին, լեզուն և մտածողությունը միասնական են, քանի որ լեզվի միջոցով և նրա օգնությամբ ոչ միայն առաջանում ու ձևավորվում են մտքերը, այլև լեզվի շնորհիվ դրանք ամրագրվում ու պահպանում են իրենց գոյությունը մարդու գիտակցության մեջ: Առանց լեզվական թաղանթի ոչ մի միտք չի կարող գոյություն ունենալ :

Լեզուն օգնում է մարդկանց հաղորդելու մտքեր ոչ միայն տվյալ սերնդի շրջանակներում, այլև տվյալ սերնդի հոգեկան ողջ մշակույթը հաղորդում է հետագա սերունդներին :

Տրամաբանական մտածողությունը ևս իրականանում է լեզվի հենքի վրա: Լեզվի միջոցով են արտահայտվում նաև մարդու հոգեկան աշխարհը, զգայական իմացության արդյունքները:

Լեզուն և մտածողությունը գտնվում են փոխադարձ կապի մեջ

• Լեզուն ձևավորում է մտքեր,
• Մտքեր ձևավորելով՝ լեզուն հաղորդում է ինֆորմացիա ՝ ,,մտքերի փոխանակում,,:
• Ինֆորմացիա տալով՝ լեզուն դառնում է նյութական և հոգևոր աշխարհի իմացական, ճանաչողության բանալին:
• Լեզուն մտածողության արդյունքների պահպանման ու փոխանցման միջոցն է:

Լեզուն դիտվում է իբրև մարդու ինքնարտահայտման միջոց: Սակայն ավելի նպատակահարմար է լեզուն այս տեսակետից բնորոշել որպես մտածողության ձև և մտածողության նյութական դրսևորման միջոց:

Մտածողությունը անհնար է դրսևորել առանց խոսքի և ունի իր տրամաբանական ձևերը

Մտածել, նշանակում է բացահայտել այն օրինաչափություններն ու հատկանիշները, որոնք ակնհայտ չեն, այլ «թաքնված են» երևույթների կամ առարկաների խորքային հարաբերություններում։

Մտածել՝ նշանակում է ոչ թե արտացոլել կամ արձագանքել արտաքինի ազդեցությանը, այլ հիմնվելով նախկին փորձի, զգացողական ճանաչողության արդի փորձի վրա «ստեղծել» նոր տրամաբանական ձևեր՝ հասկացողություններ, դատողություններ և եզրահանգումներ (ինդուկտիվ և դեդուկտիվ բնույթի)։ Այս պրոցեսը, որը կոչվում է ասոցիատիվ, կատարվում է մի շարք փուլերով՝ համադրում, համեմատում, անալիզ, սինթեզ, ընդհանրացում, կոնկրետացում, վերացարկում, որոնց արդյունքում էլ ձևավորվում են վերը նշված տրամաբանական կամ մտածողական ձևերը (հասկացողություն, դատողություն, եզրահանգում)։

Մտածողությունը  իմացական գրծընթաց է, որի միջոցով իրականությունն արտացոլվում է ընդհանրացված և խոսքով միջնորդավորված ձևով

• ակնառու-գործնական   մտածողությունը իրագործվում է առարկաների հետ կոնկրետ, շոշափելի գործողություններ կատարելու ընթացքում,
• ակնառու-պատկերավոր   մտածողությունը իրագործվում է մտապատկերների հետ կատարվող գործողությունների միջոցով,
• խոսքային-տրամաբանական   մտածողությունը ընթանում է խոսքի, լեզվի պարտադիր մասնակցությամբ,անվանում են նաև վերացական,
• ստեղծագործական/էվրիստիկ/   մտածողության օգնությամբ ստացվում են միանգամայն նոր արդյունքներ,
• վերարտադրական/ինտուիտիվ/   մտածողությունը հենվում է հիշողության վրա և նոր արդյւնքներ չի պարունակում:

Մտածողությունը ուսումնասիրում է տարբեր գիտություններ, այդ թվում նաև փիլիսոփայության ճյուղին պատկանող ձևական տրամաբանությունը: Ձևական տրամաբանությունը ուսումնասիրում է մտածողության ձևերը`

• հասկացություն
• դատողություն
• մտահանգում

1. Հասկացությունները մտածողության ձևերից առաջինն են

Արտացոլում են երևույթների կամ առարկաների ամենակարևոր և էական հատկությունները։ Տարբերում ենք հասկացության երկու ձև՝ վերացական և կոնկրետ։ Վերացական հասկացությունն արտահայտում է առարկայի, երևույթի, գործողության վիճակը, որակներն ու հատկությունները : Կոնկրետ հասկացությունների շարքին են դասվում բուն առարկաների կամ երևույթների հասկացությունները:

2. Դ ատողությունները մտածողության ձևերից երկրորդն են

Արտացոլում են հատկությունների կապերն ու հարաբերությունները, որոնք ձևավորվում են հասկացությունների հիման վրա՝ վերջիններիս ժխտմամբ կամ հաստատմամբ։ Մեկից ավելի դատողություններից ձևավորվող նոր դատողությունը կոչվում է եզրահանգում։

3. Մտահանգում

Մտահանգում ասելով հասկանում ենք այն եզրակացությունը, որը հանգում է մեկ կամ մի քանի դատողությունների հիման վրա: Լինում են ինդուկտիվ և դեդուկտիվ:Ինդուկտիվ մտահանգումը այն եզրակացությունն է, որը հանգվում է մասնավոր փաստերի և իրադարձությունների հիման վրա: Դեդուկտիվ ն այն եզրահանգումն է, երբ ընդհանուր եզրակացությունը տարածվում է մասնավոր փաստերի և իրադարձությունների վրա:

Մարդկային միտքը՝ լինելով իրականության ընդհանրացված ճանաչման ձև, իրականանում և արտահայտվում է խոսքի միջոցով։ Մտածողությունն անհնար է առանց լեզվի և խոսքի։

Մտածողությունը դիտվում է որպես ինտելեկտի հիմնական բաղադրիչ։ Ինտելեկտը մտածողության ֆունկցիաների համատեղությունն է իր նախադրյալներով և «հոգեկան գույքով»։ Ինտելեկտի նախադրյալ են համարվում ուշադրությունը, հիշողությունը, գիտակցությունը, խոսքը և այլն:

Մարդկային միտքը՝ լինելով իրականության ընդհանրացված ճանաչման ձև, իրականանում և արտահայտվում է խոսքի միջոցով։ Մտածողությունն անհնար է առանց լեզվի և խոսքի։

Մտածողությունը դիտվում է որպես ինտելեկտի հիմնական բաղադրիչ։ Ինտելեկտը մտածողության ֆունկցիաների համատեղությունն է իր նախադրյալներով և «հոգեկան գույքով»։ Ինտելեկտի նախադրյալ են համարվում ուշադրությունը, հիշողությունը, գիտակցությունը, խոսքը և այլն:

Մտածողության արդյունքները մտքերն են, որոնք հիմնականում արտահայտվում են հասկացություններում և նրանց կապերում, խոսքում։ Մտածողությունը նաև նորի որոնման և բացահայտման գործընթաց է, որը հենվում է զգայական փորձի և մարդու պրակտիկ գործունեության վրա, բայց մեծ չափով դուրս է գալիս դրանց սահմաններից։

ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ