Кыргыз Республикасы, Шоро-Башат айылы
СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Была в сети 03.05.2025 16:22
Жакыпова Кыздаркан Жакыповна
Учитель
68 лет
851
67 882 
Местоположение
Специализация
Цитологиянын негиздери
Категория:
Биология
21.01.2023 15:43
Просмотр содержимого документа
«Цитологиянын негиздери»
Цитологиянын негиздери
I. Өсүмдүктөрдүн клеткалык түзүлүшүнүн Жаныбарлардын клеткалык түзүлүшүнүн
сүрөтүн тарткыла сүрөтүн тарткыла
Окшоштуктары _______________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Окшоштук себеби эмнеде? _____________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Айырмачылыктары ___________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Айырмачылык себеби эмнеде? __________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
II. Стрелкалар менен клетканын негизги компоненттери берилген таблицаны толтургула
| Клетканын компоненттери | Функциялары | Түзүлүшү, формалары |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
III. Клеткадагы компоненттерди көрсөтүп:
А – митохондриялар __________________________________________________________________
Б – пластиддер _______________________________________________________________________
В – вакуолдор ________________________________________________________________________
Г – хромосомдор _____________________________________________________________________
Д – гольджи комплекси ________________________________________________________________
Ж – мембрананын үстүндөгү клеткалык стенка ____________________________________________
И – эндоплазмалык торчо ______________________________________________________________
К – клеткалык борбор _________________________________________________________________
Л – рибосомалар ______________________________________________________________________
М – тышкы мембрана _________________________________________________________________
Н – крахмал данча ____________________________________________________________________
П – лизосомалар ______________________________________________________________________
Р – хроматин _________________________________________________________________________
С – майдын тамчысы __________________________________________________________________
Т – ядрочо ___________________________________________________________________________
У – ядро кабыгы ______________________________________________________________________
Ф – ядролук шире _____________________________________________________________________
Х – кирпикчелер ______________________________________________________________________
Я – шапалакчалар _____________________________________________________________________
тапшырмаларды аткаргыла:
Өсүмдүк жана жаныбар клеткаларынын органеллаларына тиешелүү.
Клетканы айлана чөйрөдөн чектеп турат.
Клетка бардык органелланын структуралык бөлүгү болуп саналат.
Өсүмдүк клеткасынын.
Жаныбар клеткасында жок.
Белокторду синтездөөчү органелла.
Клеткада “энергетикалык станция” катары кызмат кылат.
Курамында фермент жана клеткада тамакты эритет.
Ядронун жана клетканын бөлүшүнө катышат.
“транспорттук” кызмат аткарат.
Клеткада азык заттын синтетикалык милдетин аткарат.
Ядронун компонентине кирет.
Клеткада тукум куучулук маалыматты алып жүрөт.
Эсиңерге сактап калгыла!
Прокариот жана эукариот клеткалардын ортосундагы негизги өзгөчөлүктөрү
| Мүнөздөмөсү | Прокариоттор | Эукариоттор |
| Клетканын өлчөмү | Диаметри 0,5-5 мкм | 40 мкм ге чейин. Көлөмү прокариотторго караганда 1000-10000 эсе чоң. |
| Формасы | Бир клеткалуу же жип сымал | Бир клеткалуу, жип сымал, көп клеткалуу |
| Генетикалык материалы | | |
| Белоктордун синтези | Эндиоплазмалык ритуласы жок 70S-рибосомдор (эң кичине) | 80S-рибосомдор (ири) эндоритукулага |
| Органеллалары | Органеллалары аз, бир гана мембрана | Органеллалары көп, эки мембрана, ядро, митохондрия, хлоропласттар |
| Клеткалык бет | Катуу полисахариддери жана аминокислоталары бир, негизги компонент – мурнен | Козу карындарда катуу полисахариддер, өсүмдүктөрдө – целлюлоза, козу карындарда – хитин |
| Фотосинтез | Хлоропласттар жок мембранада жүрөт | Хлоропласттарда мембрана бир, грандар, ламеллаларда |
| Азот фиксациясы | Кээ бирлери гана жөндөмдүү | Бир дагы организм азотту фиксациялоого жөндөмсүз |
IV. Тапшырманы аткаргыла (сызыкчаларга жоопторду жазгыла)
Клетканын элементардык курамы:
кычкылтек _________, көмүртек _________, суутек – 98%, күкүрт _____________, фосфор ___________, калий ____________, азот ______, хлор – 1,9%,
кальций __________, магний ___________, натрий ____, темир ______________,
калган элементтер – 0,1%
Клетканын химиялык кошулмаларын жазгыла
| Кошулмалар | % үлүшү | Функциясы |
| Суу | | |
| | | |
| | | |
| Туздар | | |
| | | |
| | | |
| Белоктор | | |
| | | |
| | | |
| Липиддер | | |
| | | |
| | | |
| Углеводдор | | |
| | | |
| | | |
| Нуклеин кислоталары | | |
| | | |
| | | |
| АТФ ж.б.төмөнкү молекулалык кошулмалар | | |
| | | |
| | |
V. Текстти аягына чыгаргыла
Белоктор - ____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
Белоктордун структурасын аныктагыла
| Биринчилик | Экинчилик | Үчүнчүлүк | Төртүнчүлүк |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
Белоктордун функциясы
| Функциялары | Мисалдары |
| Куруучу | |
| Биокатализ | |
| Сигналдык | |
| Энергетикалык | |
| Коргоочу | |
| Кыймыл | |
| Ташуучу | |
VI. Текстти аягына чыгаргыла
Углеводдор - __________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Углеводдордун структурасы
| Моносахариддер | Дисахариддер | Полисахариддер |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
Липиддер - ____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Липиддердин функциялары
| Функциялары | Мисалдары |
| Энергетикалык | |
| | |
| | |
| Куруучу | |
| | |
| | |
| Коргоочу | |
| | |
| | |
| Регулятордук | |
| |
Төмөнкү таблицаны толтургула
| Нуклейин кислоталарынын түзүлүшү | ДНК | РНК |
| Структура | | |
| Чынжырдын саны | | |
| Нуклеотиддеги азоттун негизи | | |
| Нуклеотиддеги моносахариддер | | |
| Синтезге жөндөмү | | |
| Функциялар | | |
Тиричилик формасын толуктагыла
Клеткалык Клеткасыз
| Эукариттор | Прокариоттор | (Вирустар) |
| (өсүмдүктөр, жаныбарлар) | (бактериялар, көк-жашыл балырлар | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
VIII. Төмөнөгү I де берилгендерди II де берилген тапшырмаларды аткарууда пайдалангыла
I. Клетканын курамына кирген химиялык кошулмалар
А – нуклеотид Б – аминокислота В – АТФ Г – азоттуу негиздердин бири
Д – фосфор кислотасы Е – рибоза Ж – дезоксирибоза И – глюкоза К – ДНК
Л – РНК М – аденин нуклеотиди Н – тимин нуклеотиди П – урацил нуклеотиди
Р – урацил нуклеотиди С – гуанин нуклеотиди Т – цитозин нуклеотиди У – май
Ф – фосфор кислотасынын үч молекуласы
II. Тапшырмадагы берилгендердин кайсынысы белоктордун мономери?
2.ДНК өзүнчө мономери кандайча аталат?
3.РНКнын макромолекуласын кайсы нуклеотиддер пайда кылат?
4.ДНКнын бир молекуласынын курамына кайсы кошулмалар кирет?
5.ДНКнын макромолекуласын кайсы нуклеотиддер пайда кылат?
6.РНКнын бир молекуласынын курамына кайсы кошулмалар кирет?
7.АТФнын курамына кайсы кошулмалар кирет?
8.РНК ДНКдан кайсы мономери менен айырмаланат?
IX. Белоктун синтези темасы боюнча өз билимиңерди пайдаланып, таблицаны толтургула
| | Белоктордун синтезделүү процессиндеги функциясы |
| ДНК | |
| | |
| | |
| И – РНК | |
| | |
| | |
| Т - РНК | |
| | |
| | |
| Рибосомалар | |
| | |
| | |
| Ферменттер | |
| | |
| | |
| Аминокислоталар | |
| | |
| | |
| АТФ | |
| | |
| |
X. Схемада кайсы процесс көрсөтүлгөн? Сүрөтүн тарткыла.
Субстрат Азык-түлүктөр
Фермент
Фермент-субстрат комплекси Фермент-субстрат комплексинин активдүүлүгү
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
XI. Белоктун синтези темасынан алган билимиңерди пайдаланып, маселени чыгаргыла
Маселе чыгаруунун үлгүсү:
Маселе. Плоисинтездик бөлүктө коддолгон ДНКнын молекуласынын участогу төмөнкү түзүлүштө берилген А – Ц – Ц – А – Т – А – Г – Т – Ц – Ц – А – А – Г – Г – А
Полипептидде аминокислоталардын катарын аныктагыла.
Чыгаруу.
Генетикалык код таблицадан аминокислоталардын катарын полипептидде аныктайбыз.
УГГ – триптофин УАУ – тирозин ЦАГ – глугамин
ГУУ – валин ЦЦУ – пролин
Маселени чыгаргыла:
1.Аминокислоталардын тизмеги төмөнкү полипептидден турат:
валин – аминоглицин – лизин – триптофан – валин – серин. Ушул полипептиддик чынжырдын ДНКсынын участогунун структурасын жазып чыккыла.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Заттардын алмашуусу
| Пластикалык | Энергетикалык |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
XII. Төмөнкү аныктамаларды аягына чыгарып, мисалдар келтиргиле
АТФ ________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
5СО2 + 6Н2О + ... + С6Н12О6 + ...
1. Гликолиз __________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
2. Дем алуу __________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
XIV. Фотосинтез жана белоктун биосинтези темаларынан алган билимиңерди пайдаланып, таблицаны толтургула
| Түшүнүктөрдүн аныктамалары | Процесстеги фазалар | Клеткадагы негизги кубулуштардын өзгөрүүлөрү | Энергиянын пайда болушунун мүнөзү | Эволюция үчүн мааниси |
| Фотосинтез | | | | |
| Белоктун биосинтези | | | | |
XV. Өзүн-өзү текшерүү үчүн суроолор
Туура жооптордун астын сызгыла
1. Төмөнкүлөрдүн ичинен кайсылары клеткалык теориянын негизи болот? )бардык органдар клеткалардан турат, бардык клеткалар клеткалардан пайда болот, бардык клеткалар тирүү өмес материядан пайда болот)
2. Клеткага чейинки организмдерден кайсылары бар? (ядро, цитоплазма, ДНК молекуласы же РНК, белок кабыгы менен капталган)
3. Вирустар үчүн тамактануу ыкмасы (сапрофиттүү, мителик)
4. Кайсы организмдер бир клеткалуу ядролууга кирет? (бактериялар, амеба, хламидомонада, инфузория, туфелька)
5. Кайсы организмдер көп клеткалуу? (ичеги көңдөйлүүлөр, күрөң балырлар, бактериялар)
6. Мембрананын курамына кайсы заттар кирет? (белоктор, нуклейин кислотасы, фосфолипиддер,углеводдор)
7. Кайсы органеллалар мембраналык түзүлүшкө ээ эмес? (митохондриялар,рибосомалар,пластиддер, Гольджи аппараты)
8. Кайсы органеллалар эки мембраналуу түзүлүштө (пластиддер. рибосомалар. митохондриялар, Гольджи аппараты).
9. Өсүмдүк клеткасынын кайсы органелласьшда АТФ синтезделет (хлоропласттар, митохондриялар, рибосомалар); жаныбарлар клеткаларында (хлоропласттар, митохондриялар, рибосомалар).
10. Белоктордун синтези кайсы гана органеллаларда жүрөт (рибосома, митохондрия. Гольджи аппараты).
11. Кайсы органеллаларда пигменттер бар - хлорлфил жана каратиноиддер (митохондрия, хлоропласттар, лейкопласттар, хромрапласт).
12. Хромосомада кайсы процесс жүрөт (фотосинтез, белок синтези, ДНК синтези. АТФ синтези).
13. Жаныбарлар клеткасына тиешелүү кайсы углевод мүнөздүү (крахмал, целлюлоза, гликоген).
14. Нуклеин кислотасынын мономери кайсы? (аминокислота, нуклеотид, белок молекуласы).
15. Нуклеотиддин курамына эмнелср кирет (аминокислота, азоттуу негиз, фосфор кислотасынын калдыгы, углевод).
16. ДНКнын бир триплетине кайсы информация дал келет (аминокислота, белок, ген).
17. ДНКнын эки эселениши качан жүрөт (интерфаза, профаза, метафаза).
18. Клетканын кайсы компоненти белоктун компонентине катышат (рибосомдор, ядрочо, ядро кабыгы, хромосомдор).
19. ДНК молекуласынын бир гени эмнеге информацияланат (аминокислота, ген, полипептид, Р-РНК, Г-РНК)?
20. Кайсы кошулма ажыраганда эркин кычкылтек бөлүнөт (СО2, Н20. АТФ)
21. Хемоснитездүү организмдерде хлорофилл барбы (ооба, жок)
22. Кишинин тамактануусу кандай типке кирет? (автотрофтуу, гетеротрофтуу)?
XVI. Терминдерге түшүнүк бергиле
Анаболизм ___________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Катаболизм __________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Метаболизм _________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
СПИД – бул эмне?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
СПИДдин алдын алуу боюнча чаралар кайсылар?
1. ___________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
2. ___________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
3. ___________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
4. ___________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Көбөйүү. Организмдин жекече өрчүшү
Жыныссыз жана жыныстуу көбөйүүнү салыштыргыла
| Жыныссыз көбөйүү | Жыныстуу көбөйүү |
| Аталык же энелик | Аталык жана энелик особ катышкан |
| Гаметалар пайда болот | Гаплоиддүү гаметалар пайда болот, ядролору кошулат, (уруктануу) диплоиддүү зигота |
| Мейоз жок | Мейоз жүрөт, пайда болгон муундарда хромосомдору эки эселенет |
| Аталык энелик особдордо муундар бирдей | Ата-эне особдорунда генетикалык өзгөрүү бар, тукум куучулук белгилер саталат |
| Өсүмдүктөргө мүнөздүү түзүлүштөгү. Төмөнкү жана микроорганизмдерге | Көпчүлүк өсүмдүктөр жана жаныбарлар үчүн мүнөздүү |
| Көбүнчө көп тукум берүүгө алып келет | Сандын көбөйүшүнө алып келет |
1. Митоздун ар бир фазасындагы кубулуштарды түшүндүр
| Фаза | Процесстер |
| Профаза | |
| | |
| | |
| Метафаза | |
| | |
| | |
| Анафаза | |
| | |
| | |
| Телофаза | |
| | |
| | |
| Интерфаза | |
| | |
| |
2. Мейоздун негизги фазасын атагыла. Фазалардын ар бирине схемалык процесстердин сүрөтүн берсеңер болот
| Фазалар | Процесстер |
| | Мейоздун биринчи бөлүнүшү, гомологиялык хромосомдордун жупталышы (бири аталык, экинчиси энелик), бөлүүнүн пайда болуу аппараты |
| | Жуптуу хромосомдордун уюлдарга карай жайгашуусу (эки хроматидден турган) |
| | Гомологиялык хромосомдордун ар кайсы уюлдарга карай ажырашы |
| | Жаңы клеткалардын пайда болушу |
| | Мейоздун экинчи бөлүнүшү |
| | Телофазада пайда болгон жаңы клеткалардын митоздук бөлүнүүдөн өтүшү. Центроилддер бөлүнүшөт. Жаңы кыз клеткалардын хромосомдорунан хроматиддери уюлдарга ажырашат |
| | Төрт өлчөмдүү ядролор же клеткалардын пайда болушу |
Эстеп алгыла!
Митозду жана мейозду салыштыруу.
1. Окшоштугун белгиле
2. Айырмасыи эстеп ал.
| | Митоз | Мейоз |
| Айырмасы | 1. Бир бөлүнүү | 1. Бирин бири алмаштырган эки бөлүнүү |
| 2. Метофазада экватордо эки эселенген хромосомдордун тизилиши | 2. Экватордо гомологиялык ийри хромосомдор тизилишет | |
| 3. Хромосомдордун коньюгациясы жок | 3. Гомологиялык хромосомдор коньюгацияланат | |
| 4. Бөлүнүүнүн ортосунда ДНК молекуласы эки эселенет (хромосом) | 4. Биринчи жана экинчи бөлүнүүнүн ортосунда интерфаза жана ДНК молекуласынын эки эселенишине болбойт | |
| 5. Эки жаш клеткалар пайда болот | 5. Төрт сперматозоид жана бир жумуртка клетка пайда болот |
3. 45-46-ны пайдаланып, дептерге өз алдыңарча сүрөт иштеп чыккыла
1) Хромосом материалынын редупликациясы _____________________________________________
____________________________________________________________________________________
2) Коньюгация _______________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
3) Жетилген гаметалар ________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
Жаныбарлардын көбөйүшүнө байланыштуу клеткалардагы өзгөрүүлөр
Митоздун бөлүнүшү
Митоздук бөлүнүү
Уруктануу
Зиготанын бөлүнүшү
Партеногенез
Ургачы гаметалар
Эркек гаметалар
Зиготалар
Түйүлдүк клеткасы
Ткандардагы диплоиддик соматикалык клеткалар
Соматикалык клеткалардын бөлүнүшү
Аныктагыла (жогоруда келтирнлгеидердин катар номерин төмөкүлөрдүн тушуна коюп чыккыла).
а) мисалы: митоздул жыйынтытында бакада кандай клеткалар пайда болот?
б) митоздун жыйынтытында кандай клеткалар пайда болот?
в) организмде кайсы процесстин жыйынтытында хромосомдордун диплоиддүү жыйындысы гаплоиддүүгө өтөт?
г) кайсы процесстин жыйынтыгында хромосомдордун гаплоиддүү жыйындысы диплоиддүүгө өтөт?
д) кандай клеткалар хромосомдордун гаплоиддүү жыйындысынан турат?
е) кандай клеткалар хромосомдордун диплоиддүү жыйындысынан турат?
5. Бирге ойлонобуз
а) Бир зиготадан пайда болгон экн бластомерден эки өз алдынча эмбрион өрчүп эгиздер төрөлгөн. Булар кандай эгиздер – окшошторбу же окшош эместерби (бир жумурткаданбы, эки жумурткаданбы), эмне үчүн?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
б) Митоздун туура эмес жүрүшүндө адамдын тканындагы клеткада 46 хромосомдордо пайда болгон хромосомдордун ичинен 21-хромосом ажырабаган бойдон ядрого түшүп калган. Бул кубулуш хромосомдордун ажырабоосу деп аталат. Ушул бөлүнүүдө ядродо канча хромосом болуп калды?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
6. Бош клеткаларды толтургула
Омурткалуулардын түйүлдүк жалбыракчаларындагы органдардын калыптанышы
| Түйүлдүк жалбыракчалар | Органдар |
| 1. Эктодерма | 1. |
| 2. Мезодерма | 2. Булчуң скелети, кан айлануу системасы, бөйрөктөр |
| 3. Энтодерма | 3. |
7. Тапшырмаларды аткаргыла. Тексттерди аягына чыгаргыла.
Эмбриондуу өрчүүсү боюнча
онтогенез ____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
зигота _______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
бластула ____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
гаструла _____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
нейрула _____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Пластэмбриондуу өрчүү
| Түз (мисал келтиргиле) | | Кыйыр (мисал келтиргиле) | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
8. Терминдерге түшүнүк бергиле
Гаметалар ___________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Гаструляция _________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Оогенез _____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Уруктануу ___________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Сперматогенез _______________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Генетиканын негиздери
Эсиңерге сактап алгыла!
Тукум куучулуктун хромосомалык теориясы (Т.Морган)
Тукум куучулуктун негизги материалдык алып жүрүүчүсү - хромосомдогу гендердин локалдашуусу
1. Ген деген эмне? Мисал келтиргиле ________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
2. Гендер хромосомдордо болот жана бир хромосомдун чегинде бир топтогу чиркелишүүнүн белгилегиле ______________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
3. Хромосомдо гендер түзүнөн жайгашуусун белгилегиле _______________________________________
_________________________________________________________________________________________
4. Мейоздо гомологиялык хромосомдордун ортосунда крассинговердин жүрүшү мүмкүн, алар гендердин ортосундагы аралыктардын жыштыгына пропорционалдуу кандай жүзөгө ашырышат? ____
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
Генетиканын мыйзам ченемдүүлүгү боюнча төмөнкү таблицаны толтургула
| Аталышы | Автору | Аныктамасы |
| | Г.Мендель, 1865-жыл | |
| | Г.Мендель, 1865-жыл | |
| | Г.Мендель, 1865-жыл | |
| | | F1 |
| | | F2 |
| | | 9:3:3:1 |
Генетика боюнча малеле чыгаруунун жолдору
Маселе чыгаруунун этаптары
Ата-энелердин генотиптери жана фенотиптери жазылат;
Ата-эненин ар биринин мүмкүн болгон гаметалары жазылат;
Пайда болгон зиготалары жазылат;
Муундардын генотиптеринин жана фенотиптеринин катыштары жазылат.
Мыйзам деген эмне? Мыйзам ченемдүүлүк деген эмне?
а) Графикалык ыкма
F2 BB, Bb, Bb, bb
б) Алгебралык ыкма
F1 (B+b), (B-b) =
F2 BB + 2Bb + bb.
в) Пиннет решеткасы
| | B | b |
| B | BB | Bb |
| b | Bb | bb |
Тукум куучулуктун моногибриддик аргындашуусунун закон ченемдүүлүгүнө карата маселе чыгаруу
№1 маселе. Төмөнкү фенотиптик катыштын генотибин жазгыла
көзү кара көзү күрөң
чачы тармал чачы түз
жообу: көзү көк, чачы тармал – бул рецессивдүү белги – аа;
көзү күрөң, чачы тармал – бул доминанттуу белги – АА.
1. Тукум куучулуктун дигибриддик аргындашуусунун закон ченемдүүлүгүнө карата маселе.
Шарты. Жакындан көралбаган, көздөрү күрөң ата-энелердин жалгыз баласынын көзү көк, көрүүсү нормалдуу.
Аныктагыла:
а) үй-бүлөдөгү үч адамдын генотиптерин;
б) үй-бүлөдө дагы кандай балдар төрөлө тургандыгын.
Чыгаруу.
Берилди: А – көзү күрөң,
а – көзү көк,
В – жакындан көрүүсү начар,
в
– көрүүсү нормалдуу
Р жана F1 - ?
Баланын генотиби – аа bb
Баланын энесинен, атасынан ала турган генотиби боюнча гаметаларын аныктайбыз.
3. F1 аа bb – көзү көк, көрүүсү нормалдуу бала.
Гаметалары ab ab
Бир ата-энесинен башка ата-энесинен
Белгилерди алып жүргөн ата-энелердин экөөнүн тең генотиптеринин гаметалары рецессивдүү белгилерди алып жүрүүчү болушу керек, демек алардын генотиптери Аа Вb
Берилди: А – көзү күрөң,
а – көзү көк,
В – көрүүсү начар,
в – көрүүсү нормалдуу
Р - Аа Вb көзү көк
көрүүсү начар
Р Аа Вb х Р Аа Вb
Гаметалар: Р - АВ Аb аВ аb АВ Аb аВ аb F1 – пиннет решеткасы
| | АВ | Аb | аВ | аb | |
| АВ | ААВВ | ААВb | АаВВ | АаВb | көзү күрөң, көрүүсү начар - 9 |
| Аb | ААВb | ААbb | АаВb | Ааbb | көзү күрөң, көрүүсү нормалдуу – 3 |
| аВ | АаВВ | АаВb | ааВВ | ааВb | көзү көк, көрүүсү начар – 3 |
| аb | АаВb | Ааbb | ааВb | ааbb | көзү көк, көрүүсү нормалдуу - 1 |
1. ААВВ – көзү күрөң, көрүүсү начар
2. ААВb - көзү күрөң, көрүүсү начар
3. АаВВ - көзү күрөң, көрүүсү начар
4. АаВb - көзү күрөң, көрүүсү начар
5. ААbb - көзү күрөң, көрүүсү норма-1
6. Ааbb - көзү күрөң, көрүүсү норма-2
7. ааВВ - көзү көк, көрүүсү начар-1
8. ааВb - көзү көк, көрүүсү начар-2
9. ааbb - көзү көк, көрүүсү норма-1
Жообу: генотиби боюнча – 9
Фенотиби боюнча – 4 1) көзү күрөң, көрүүсү начар
2) көзү күрөң, көрүүсү нормалдуу
3) көзү көк, көрүүсү норма
4) көзү көк, көрүүсү начар
Фенотиби боюнча: көзү күрөң, көрүүсү начар – 9/16
көзү күрөң, көрүүсү норма – 3/16
көзү көк, көрүүсү начар – 3/16
көзү көк, көрүүсү жакшы – 1/16
9:3:3:1
Эсиңерге тутуп алгыла.
Өзгөргүчтүктүн формаларын салыштыруу мүнөздөмөсү
| Мүнөздөмө | Модификациялуулук өзгөргүчтүк | Мутациялык өзгөргүчтүк |
| Өзгөрүү обьектиси | Фенотиптик чектөөчү нормасынын реакциясы | Генотип |
| Факторлор | | Сырткы чөйрөнүн өзгөрүү шарты |
| Тукум куучу белги | Тукум кубалабайт | Тукум кубалайт |
| Хромосомдордун өзгөрүүсү | Дуушар болбойт | Хромосомдун мутациясына дуушар болот |
| ДНК молекуласынын өзгөрүшү | | Гендик мутацияга дуушар болот |
| Особдор үчүн мааниси | Тиричиликке жөндөмдүүлүгү, түшүндүрүлүүчү адаптациясы жогорулайт же төмөндөйт | Пайдалуу өзгөрүү жашоо үчүн күрөшүүгө алып келет, пайдасызы өлүмгө апкелет |
| Түр үчүн мааниси | Жашап кетүү мүмкүнчүлүгү болот | Дивергенциянын негизинде жаңы түргө популяцияга алып келет |
| Эволюция үчүн ролу | Тышкы чөйрөгө организмдин ыңгайланышы | Табигый тандоо үчүн материал болуп саналат |
| Өзгөргүчтүк форма | Аныктоочу (топтун) | Аныкталбаган (жеке) комбинациялык |
| Мыйзам ченемдүүлүккө баш ийүүсү | Вариациялык катардык, статистикалык мыйзам ченемдүүлүгү | Тукум куучулук өзгөргүчтүктүн гомологиялык катарлар мыйзамы |
Бирге ойлонобуз.
Вегетативдик гибридди кандай түшүнөсүңөр (Мичурин боюнча)?
1. Мендель жана Мичурин өсүмдүктөрдүн гибриддери менен иштешкен. Эмне үчүн Мичуриндин жыйынтыгы Менделдикиндей болгон эмес?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
2. Жаныбарлардын жумуртка клеткасы сперматозоиддерден бир канча жолу көп. Ал эми муундарынын көпчүлүгү ата-энелерине окшоштугу бирдей болот. Муну эмне менен түшүндүрүүгө болот?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
3. Медициналык цитогенетика илиминин жаңы пайда болуусу эмнеге байланыштуу?
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
III. Тапшырманы аткаргыла. Текстти жазып чыккыла. Мисал келтиргиле.
| | Өзгөргүчтүк | |
| | | |
| | | |
| Модификациялык | | Тукум куучулук |
| | | |
| | | |
| Мутациялар | Комбинативдик | салыштырмалуу |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| | | |
| Гендик | Хромосомалык | Соматикалык |
| | | |
| | | |
| | | |
Терминдерге түшүндүрмө бер
Ген _________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Локус _______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Аллелдүү гендер ______________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Доминанттуу белги ___________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Рецессивдүү белги ____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Гаметалар ___________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Модификация ________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Мутация ____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Селекция
Эсиңерге тутуп алгыла. Селекциянын методдору
| Методдор | Методдордун маңызы |
| Массалык тандоо | |
| Жекече тандоо | |
| Линия аралык гибриддештирүү | |
| Алыскы гибриддештирүү | |
| Полиплидия | |
| Генетикалык инженерия | |
| Хромосомалык инженерия | |
| Клеткалык инженерия | |
Бирге ойлонобуз
1. Н.И.Вавилов маданий өсүмдүктөрдүн келип чыгуусунун борборун ачкан. Ал көп түрдүүлүктү көбүнчө тоолордон тапкан. Бир эле өсүмдүктүн түрү ар кайсы жерде ар түрдүү болуп, бири-биринен айырмаланганын түшүндүргүлө _________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
2. Маданий кара өрүктүн (сливанын) жаратылышта жапайы ата-теги жок. Анын келип чыгуусун кандайча түшүндүрүүгө болот? _________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
3. Айыл чарбасында радиация иондолуусун кандай пайдаланышат? __________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Эсиңерге тутуп алгыла.
Гомологиялык катарлар мыйзамы (Н.И.Вавилов боюнча)
Тукум куучу өзгөргүчтүктүн окшоштуктар катарларын мүнөздөөчү түрлөр жана тукумдар, генетикалык жакындыктары
II. Терминдердин маанилерин түшүндүргүлө
Гетерозис ___________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Гибриддештирүү _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Инбридинг депрессия _________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Инбридинг __________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Порода ______________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Полиплоидия ________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Сорт ________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Үстүнөн кыйыштыруу _________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Астынан кыйыштыруу ________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Вебинар для учителей
Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!
