Түйсэ...............

Дашеев Амаржаргал,

Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат

Хүтэлбэрилэгшэ: Лубсанова Ц. В.

Буряадуудай термос-түйсэ.

Монгол арадууд, тэдэнэй тоодо буряадууд, һү тарагайнгаа гашалхагүйн тула харгы замда ябахадаа, сагаан эдеэгээ үйһэн түйсэ соо хэжэ ябадаг байгаа. Хүйтөөр хэгдэһэн һү, тараг хэдышье сагай үнгэрбэл, ямаршье халуун болобол, хүйтэн хэбээрээ түйсэ соо байдаг һэн. Харин үйһэн түйсэ соо халуун сай хэбэл, тон удаан сагай туршада халуун шанараа табидаггүй бэлэй. Тиигэжэ монгол арадууд олон зуугаад жэлэй саада тээ термос гээшые дэлхэй дээрэ эгээн түрүүн һанаһан юм.

Мүнөө сагта ерээдүй үетэндэ түрэл буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа, соёлоо дамжуулха гээшэ эгээл шухала зорилго гээшэ ааб даа. Тиимэһээ тус сэдэб гүнзэгы удхатай гэжэ һанагдана.

Шэнжэлэлгын гол зорилго – Түйсэ юугээр, ямар сагта хэхэдэ һайн, бэлэн байдаг бэ, бэшэ амһартада орходоо юугээрээ илгаатайб гэһэн шэнжэлэлгэ болоно.

Шиидхэгдэхэ асуудалнууд:

1. Түйсэ гэжэ юун бэ гэжэ шэнжэлхэ;

2. Түйсэ бүтээлгын шатануудтай танилсуулха;

3. Хэһэн амһартадаа шүүмжэлэл хэхэ.

Тус шэнжэлэлгын материалай дүнгүүд практическа талаараа һургуулиин шабинарай, багшанарай, соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй ажаябуулгада хэрэглэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.

Эртэ урда сагһаа хойшо буряад араднай саарһанай орондо үйһэ хэрэглэжэ байһан гэжэ мэдээжэ. Үйһэн түйсэ амһартануудыеш харахада, тэрэ хэбээрээ, ехэ хухараа, эбдэрэншьегүй зандаа байдаг. Гоеоһон түхэл маягынш адли ха юм.

Түйсэ хадаа хоер дабхар ханатай түхэреэн үйһөөр хэгдэһэн амһарта гээшэ. Түйсын хэмжүүр хадаа элдэб-багахан адха дабһа, саахар хэхэһээ эхилээд, һуулга-хүнэг мэтэ томошье байгаа.

Ямаршье хүн хэжэ шадаха байгаа. Түйсэ бүтээхын урда тээ, июниин эхеэр үйһэ хуулажа бэлдэхэ хэрэгтэй. Энэ сагта үйһэн бэлээр хуулагдана. Хэрбээ түйсэ хоер ханатай гү, али гадартай гэбэл, дотор талань бүтэн, харин газаа талань хабтагайгаар абтаха байгаа.

Түйсэ бүтээлгэдэ хэрэгтэй зэр зэмсэгүүд гэбэл: үйһэн, хутага-резак, хабтагай.

Мүнөө би танда түйсэ яажа хэдэг бэ гэжэ тобшохоноор хөөрэжэ үгэхэб. Ойһоо ямаршье юумэ түүхэдээ, суглуулхадаа, абахадаа гү, би заал һаа орооһо үргэдэгби. Энэм хангайһаа юумэ эрижэ абанаб, таряа таринаб гэһэн удхатай.

Эгээл түрүүн һайхан гэшүүһэгүй хуһа шэлэхэ. Тэрээнһээнь 15-20 сантиметр утаар тайрадаһа абаха, тойруулжа алхаар болгоомжотойгоор сохижо, үйһэн дорохииень, досоодохииень балалха. Тиигэжэ тэрэнээ һугалжа гаргаха. Энэмнай хадаа досоо бүтүү талань болохо. Газаагуурнь ореохо үйһэ хэмжэжэ, тааруулжа абаха, тэрэнэйнгээ захадань һалаабша гаргадаг. һалаабша янза бүреэр хэдэг-стрела шэнгеэр, түхэреэнээр, тэбхэрээр. һалаабшалаад, бүтэн байһан үйһэн дээгүүрээ, газаа талаарнь углаха.

Досоо талань дээрээ 1 гү, али 1,5 сантиметр үлүү байха еһотой. Тэрэнээ халуун уһа руу хээд, нэгэ хэды саг хүлеэгээд, газаашань нугалха. Нугалһанаа һайнаар няалдахын, барилсахын тула алхаар тойруулаад сохихо. Доодо таладань тааруулжа үйһэ абаад, 3 сантиметр үргэнтэйгөөр һалаабшалаад, бүһэ хэхэ. досоонь түхэреэн юумэ тааруулжа хээд хатааха. Хатаһанайнь һүүлдэ оеор ба хабхаг хэдэг.

Амһарта-түйсэ хэхэдэ, ехэ гарза болоогүй. Юуб гэхэдэ, үйһэ өөрөө хуулааб, бэлдээб. Түйсэ бүтээлгэдэ би гэрэл хэрэглээгүйб, үдэрэй сагааханда хээб.

Иимэ түйсэ худалдаа наймаанай газарта 500 түхэригһөө бага бэшэ байха. Минии ажал-гараараа хэһэн бүтээл!

Экологиин талаар харабал, байгаалиһаа абтаһан, хүнэй бэе махабадта хорогүй, газар дэлхэйе бузарланагүй.

Хууха амһарта шэнги элдэб янзын токсична хоро гарганагүй, тэдэнь хүнэй организм руу ороходоо, элдэб үбшэнүүдые һүжэрүүлнэ, бии болгоно. Хууха- гэрэл наранда хахардаг, халуунһаа хайладаг.

Шэл амһарта шэнги тэһэрхэгүй, найдалтай амһарта.

Yйhэн түйсэ соо уһан, һүн, сагаан эдеэнэй унданууд удаан саг соо һайн зандаа байдаг. Түйсэ соо халуун унда хээ һаа, удаан саг соо хүрэдэггүй, термосой шанартай, сагаан эдеэнэй унданууд удаан саг соо амтаяа, шанараа гээдэггүй.. Түйсэ туһатай экологическа сэбэр байгаалиин хэрэгсэл, материал. Үйһэн түйсэнүүдые мүнөө сагта худалдажа абахаар.

Манай элинсэг хулинсагууднай хэдэн жэлэй үеын саана бэедэ туһатай эдеэ бэлдэжэ шадаха, туһатай амһарта хэрэглэжэ, уни удаан сагта элүүр энхэ, ута наһатай ажаһууһан юм. Харин мүнөө сагта эдеэндэ, амһарта, хэрэгсэлнүүдтэ муу, бэедэ туһагүй зүйлнүүд ороно. Ж: элдэб будагууд, консервантнууд, соя г.м., энээн дээрэһээ рак үбшэн, элдэб танигдаагүй үбшөөр хүнүүд үбдэхэнь олон болонхой. Манай үхибүүд, һурагшаднай эдэ мартагдаһан эдеэнүүд, амһартанууд тухай хэшээлдээ шэнжэлгын ажал хэнэ, мүнөө сагта хэрэглэжэ эхилэнхэй.

Үшөө би өөрынгөө гараар үхибүүдэй үйhэн нааданхай, шэбшүүргэ, һабяа хэжэ шадахаб.

Үйһэн гээшэмнай иимэ ха юм. Эжымнай амһартаяа гоеор хэрэглэхэ. Эдеэ хоолоймнай таһаг шэмэглэн байха.

Үйһөөр үшөө олон юумэ хэжэ һурахаб гэжэ найданаб, намайе ехэ һонирхуулаа.

Литература

1. Артюшкина Е. И. Народное искусство Сквозь века. – Челябинск, 2007.

2. Финягин В.В. Изделия из бересты. Уроки ремесла. 2001г.

3. Белов М. Учимся плести из бересты //Наука и жизнь. – 1993. - №5. – с. 74-77