«Түрэл нютагайм баялиг – аршаан булагууд»

Хэжэнгэ

2019

Түрэл нютагайм баялиг – аршаан булагууд.

Буряад оромнай эм домто аршаан булагуудаараа ехэ суурхадаг гээшэ. Аймаг бүхэндэ нютагайхидай омогорхол болохо аршаанта газарнууд бии. Манай Хэжэнгэдэшье хүнэй бэе махабадта ту h атай олон зондо мэдээжэ аршаанууд элбэг. Харин би Улзытэ нютагайнгаа аршаан булагууд тухай, тэдэнэй ямар үбшэндэ ту h атайень олон зондо мэдүүлхэ гэ h эн зорилго урдаа табижа, шэнжэлгын ажал бэшэхэ гэжэ шиидээб. Тиигээд нютагайнгаа на h атайшуулда, эжы абадаа хандажа, аршаан булагууд тухай h анамжануудаарнь h онирхон, шэнжэ шанарыень h ура h ан байнаб. Тэдэнэр шэмэтэ байгаалиингаа баялиг – у h а гол, аршаан булагаа ариг сэбэрээр байлгаха ё h отойбди гэжэ залуу үетэндэ захинад. Газар доро h оо бурьялан гарадаг хүнэй ажамидаралда аргагүй хэрэгтэй булаг мухайгаар байлгахада, у h аниинь шэргэжэ, урдахаяа болидог гэжэ мэдүүлнэ.

Ажалай актульност ь ( мүнөө сагтай нягта холбоонь):

У h ан – ажамидаралай эхин юм. Хүн, амитад, ургамал нэгэшье үдэр у h агүй байжа шадахагүй. Риихиин үедэ у h а голнууд, аршаан булагууд 30-дахин шадал абажа, бүри ехэ эм домтой болодог. Тиимэ h ээ мүнөө сагта энэ асуудал ехэ удха шанартай, ямаршье сагта аршаан булагууд хүнэй ажабайдалда хэрэгтэй, байгаали хамгаалхын талаар нягта холбоотой.

Шэнжэлгын гол асуудал : залуушуул, илангаяа ерээдүй сагай эрхэтэд тойроод бай h ан байгаалияа хамгаалха гэ h эн гол асуудал урдаа табин ябаха ё h отой.

Шэнжэлгын зорилго : нютагайнгаа баялиг, омогорхол болохо аршаан булагуудаа шэнжэлхэ, мэдэжэ аба h анаа олондо мэдүүлхэ, саашань дамжуулха.

Шэнжэлгын арга : нютагайнгаа на h атай зон h оо мэдээнүүдые суглуулжа согсолборилоод, h ургуулиин музейдэ нэмэлтэ материал болгохо.

Өөр тухайгаа тобшохоноор

Минии нэрэ обог : Дамбаев Радна.

Уг гарбални : Хун шубуун гарбалтай, ху h ан модон сэргэтэй Хориин 11 эсэгын Х үбдүүд угай ажалша дархаша Абидын → Дамбын →Намсарайн →Дашабалай →Цымпилэй → ууган хүбүүн Жаргалай одхон хүбүүн гээшэб.

Шилсаанын хормой h оо эхи аба h ан,

Улзытэ Буурал h аншаг баабайтай,

Үндэр Сагаан найжа эжытэй,

Худан голой эрьедэ түбхинэ h эн,

Үнэр баян Улзытэ лэ!

Үзэсхэлэн h айхан тоонто лэ!

Үргэн Хэжэнгынгээ энгэрээр,

Уужам Буряадайнгаа хоймороор,

Хари холын гүрэнүүдээр

Энэ нютагаа суурхуул h ан,

Олохон хүбүүд басагадаа

Омогорхон хэзээш хүлеэдэг,

Үлзы нангин гуламта лэ!

Үрэжэлтэйхэн тоонто лэ!

Юун h ээшье сэнтэй үлүүхэн

Юрэ бусын нютаг лэ!

Зурхэ сэдьхэлыем тата h ан

Таатай зохид газар лэ!

Б. Дамбаева

Тоонто нютаг, балшар багын нютаг, буусахан нютаг… Түб тосхон Хэжэнгэ h ээ зүүлжээ 27 - 30 модоной зайда, үргэн талын дунда үнэр баян Улзытэ нютагнай оршодог. Урдын урда сагта манай эндэ h үүжэ (Сужа), h эгэлзы (Сэгэлзы), Бургаастай, Сулхара, Хуурай, Тураасгай гэжэ багахан отогууд бай h ан ха. Эдэ отогууд 1935 ондо ниилэжэ, Улзытэ нютаг байгуулагдаа. Хуудам талаар нэмжы h эн Худан голой эрьедэ түбхинэ h эн энэ нютагнай түүхэ домогоор баян, гайхамшагта h айхан байгаалитай, нютагаа холо ойро суурхуул h ан түрүү хүнүүдтэй гээшэ. Нютагаймнай нэрэ буян хэшэгтэй, үлзы жаргал хэшээдэг газар гэ h эн удхатай юм.

Жэлэй алишье сагта элшэ хүсөө алдадагг ү й бурьялжа байдаг бэеын тамир тэнхээдэ ту h атай аршаан булагууд нютагтамнай элбэг юм. Тоолобол:

1. «Хуурайн эхин булаг»

2. «Сагаан майлын булаг»

3. «Аршаанай булаг»

4. «Бишыхан шэбэр»

5. «Хуйтэн булаг»

6. «Хальбанай булаг»

7. « h эгэлзын булаг»

8. «Бургаа h анай булаг»

9. «Хундын булаг»

Эдээн соо h оо мэдээжэ, эм домоороо шанга, хүнэй бэедэ ту h атай «Хуурайн эхин булаг», «Хуйтэн булаг» хоёр болоно.

Ү лзытэ тосхон h оо 2 0 –оод модо газарта, Хуурайн жалгада гаража байдаг, ү е м ү сын, з ү рхэ h удалай, хото , толгойн, эхэнэрн үү дэй ү бшэн үү дые аргалхада ту h атай х ү йтэн аршаан болоно . Зундаа хүйтэн халуун торходо ороходо хамаагүй. Минии гэртэхин Риихиин үедэ ошожо, аршаанда h уужа ерэдэг. Тэндэ h ээ бусахадаа, хүсэ шадал нэмэгдэ h эн шэнги болоно гэжэ эжымни хэлээ h эн.

Энэ аршаан хоолой, хотын үбшэндэ ту h атай. Хүйтөөр уухада, бүри ту h атай гэлсэдэг. Үглөөгүүр эртэ улаан наранай бултайжа байха үедэ залахада, бүри хүсэтэй, эм домтой байдаг. Бидэ абатаяа урзанда зун залаа h эмди. Бороогой h үүлдэ хүнгэн машинаар ошохоор бэшэ байгаа. Тиимэ h ээ машинаа дядя Баинай гуртын газаа табяад, ябагаар ошотороо хуу норообди. Аршаан залахадаа, заабол хадаг гү, али шэнэ бүдэй үртэ h э, шара зэд, ороо h о, сагаан будаа г.м. юумэ үргэдэг заншал бии. Бидэ заншалаараа аршаан залажа, гэртээ үглөөнэй найман сагта бусаабди. Энэ аршаанаа хэдэн газар түрэлхидтөө эжымнай хубаагаа. Аршаан уужа байхада, h онирхолтойгоор хомхой боло h он шэнги байгаа. Үшөө нэгэ заншал хадаа, аршаан гансал эрэгтэй зон заладаг юм.

Уһан бэе махабадта юугээр туһатайб? Эдеэлхынгээ урда тээ уһа уухада, эдеэлхэ хүсэл бага болгоод, бэеын хэмжүүр доошолуулдаг. Саг үргэлжэ уһа уухада, бэе һураад, хүнэй бэеын тамирай тэнхээ һайжардаг. Заал һаа ундаа хүрэхэдөө, юрэ уһа уужа байха хэрэгтэй. Үглөөгүүр бодоод, уһа уухада, шуһанай ябаса, зүрхэнэй хүдэлсэ һайжардаг. Наһатайшуул үглөөгүүр бусалһан бүлеэхэн уһа ууха ёһотой. Уһа байд гээд уужа байхада, зүрхэнэй үбшэнһөө һэргылэгдэдэг. Хэрбээ уһа ехээр уубал, суухын хүндэ үбшэндэ дайрагдахагүй.

Риихэ мүшэн толоржо, уһан арюун болодог. Намарай эхин һарын тэн багаар огторгойдо Риихэ гэһэн мүшэн бии болодог. Энэ мүшэн долоон хоногой туршада элшэ хүсөөрөө бүхы дэлхэйн уһа арюудхажа, эм домтой болгодог. Зурхайша ламанарай тэмдэглэһээр, Риихын хаһада бүхы одо мүшэд жэрылдэн зогсоходонь, һара эгээл хүсэтэй байдалда ородог, тиимэһээ дэлхэйн бүхы уһануудһаа муу муухай юумэн татагдан абтадаг. Энэ үдэрнүүдтэ уһанда тамаржа, бэеэ сүршэхэдэ, бэеын үбшэн хабшан, сэдьхэлэй бүхы муу муухай юумэн һалажа, арюудхагдадаг. Уһа уухада, уһанда тамархада, бэедэ һайн. Аршаанай хүсэн хэдэн зуу дахин шангараад байдаг гэлсэдэг. Тиимэ h ээ миин у h ан гурба дахин аршаан болоно, харин аршаанууд 30 дахин бури хусэтэй болодог.

Пагшаг

Буддын шажанай зурхайн ёһоор, байгаалида баһал уһанай хорото, муухай болохо хаһа байдаг юм. Эдэ үдэрнүүд Пагшаг гэжэ хэлсэдэг. Энээн тухай үсөөхэн лэ зон мэдэдэг. Минии нагаса эжы «пагшаг буугаа» гээд лэ хэлэдэг. Юугээ хэлэнэ гээшэб гэжэ h анадаг байгааб. Юуб гэхэдэ, эдэ үдэрнүүд хүн зоной эгээл уһан голнуудта тамарха, шунгаха ааяма халуун хаһада тудадаг. Пагшагай (багшаг) хаһада гол мүрэнэй уһа уужа болохогүй, тамаржа, шунгажа, уһа руу орожо болохогүй. Наһатайшуулай хэлэһээр, нюдэеэ угаажа, аршаанда бэеэ сүршэжэ, арга абажа болохогүй. Уһан муухай болоод байдаг, тиимэһээ хүнэй бэе махабадта муу нүлөө үзүүлжэ магад.

Эгээл энэ хаһада уһан сэсэглэдэг, фито-зоопланктон гэһэн элдэб бодосууд хүгжэдэг, уһанай үнгэ будадаг, уһа голнуудай агаарай журам муудхаадаг, муу амта, үнгэ оруулдаг. Зурхайша ламанарай тэмдэглэһээр, энэ хаһада Һара уһанда һулаханаар нүлөөлдэг, тиимэһээ уһан түргөөр муухай болодог, хорото шанар шэнжэтэй болодог.

Хуурайн аршаанай байра h эльбэн шэнэлэгдэбэ.

Совет үе h өө аршаанай байра байдал хуушар h ан байжа, нютагай «Хуурай» гэжэ ТО C -ой хүсөөр h эльбэн шэнэлгын ажал ябуулагдажа, амарха гэр, торхын байра булта шэнэлэгдэ h эн байна. Энэ ехэ хэрэгтэ мүнгэнэй талаар нютагай арад зон булта эбтэй хабаадаа.

Гэрэл толлолгодо хэрэглэгдэ h эн литература:

1. Гэр бүлымнай фото – зурагууд, статьянууд.

2. Интернедэй шүлжээнэй материал.

3. Эжы аба хоёроймнай аман хөөрөөн.

Анхаралтай шагна h андатнай,

баярые хүргэнэб!