Түркістан облысы, Түлкібас ауданы, Т. Рысқұлов атындағы жалпы орта мектебінің биология пәнінің мұғалімі Сапарова балжан Абдуллаевна. Цитоплазма органоидтері. Ядро, оның құрылысы мен қызметі.

• Сабақтың тақырыбы: Цитоплазма органоидтері. Ядро, оның құрылысы мен қызметі.

Жасуша жөнінде білімдерін кеңейте отырып, кеңірек мағлұмат беріп, білім дәрежелерін  тереңдетіп жетілдіре түсу    

Тәрбиелік  

Сабақ барысында шәкірттерді адамгершілікке, жауапкершілікке, тапқырлыққа, ізденімпаздыққа тәрбиелеу

Ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттыру, танымдық қабілеттерін дамыту, материалдың негізін ажырата білу     

Білімділік

Дамытушылық

Ұ Й Ы М Д А С Т Ы Р У

Т О П Қ А Б Ө Л У

І топ

ІІ топ

ІІІ топ

• 1. Жасушаны зерттейтін ғылым қалай аталады?
• 2. Жасуша құрамындағы органикалық заттар ?
• 3. Жасуша құрамындағы бейорганикалық заттар ?
• 4. Майлар (липидтер ) ?
• 5. Көмірсулар, олардың түрлері биологиялық рөлі ?
• 6. Нәруыз (ақуыз) қызметтері ?
• 7. Химиялық элементтер, олардың ағзадаға қызметі ?
• 8. Су мен минералды тұздар ?
• 9. Ақуыз молекуласы құрамына қанша аминқышқылы кіреді?
• 10. Нуклеин қышқылының (ДНҚ және РНҚ ) ағзадағы қызметі ?

Тірі ағзалардың химиялық құрылысы

Табиғатта 112химиялық элемент

Жасушадағы химиялық қосылыстардың мөлшері

Тірі а ғ зада 80 химиялық элемент

Бейорганикалық

СУ - 70-80%

органикалық заттар құрамындағы элементтер 99%

Ион түріндегі элементтер -1%

микроэлемент-тер

Бейорганикалық заттар - 1,0-1,5%

Органикалық

Fe - 0.01-0.15%

Zn - 0.0003%

Cu - 0.0002%

Mn - 0.0001%

Co - 0.0001%

I - 0.0001%

O - 65-75%

C - 15-18%

H - 8-10%

N - 1.5-3.0%

P - 0.2-1.0%

S - 0.15-0.2%

K - 0.15-0.4%

Cl - 0.05-0.1%

Na - 0.02-0.03%

Mg - 0.02-0.03%

ақуыз - 10-20%

көмірсулар - 0,2-2,0%

Нуклеин қышқылдары 1,0-2,0%

майлар - 1-5%

АТФ - 0,1-0,5%

Липидтер

Липидтер

Биологиялық рөлі

биополимерлер

Энергия көзі

түрлері

Құрылыс материалы

дәрумендер

майлар

Су көзі

Гармондар

А

өсімдік майлары

Қорғаныштық

жануар майлары

Д

Қорға жиналған заттар

Көмірсулар

Биополимерлер

Түрлері

Биологиялық рөлі

Полисахаридтер

Дисахарид-тер

Моносахаридтер

Энергия көзі

Глюкоза

Крахмал

Сахароза

Фруктоза

Құрылыс материалы

Гликоген

Рибоза

Дезокси-рибоза

Ақуыздар

Сыртқы орта факторларының әсері

Биологиялық қызметтері

Сәуле-лер

Механи-калық әсері

Химиялық заттар

Темпера-тура

Энергия көзі

Құрылыс материалы

ДЕНАТУРАЦИЯ

Катализатор-лық қызмет

Тасымалдау қызметі

Төртінші реттік-үшінші реттік-екінші реттік-бірінші реттік

Қорғаныштық қызметі

Факторлардың әсері тоқталуы

Хабар беру қызметі

РЕНАТУРАЦИЯ /барлық ақуыздарға тән емес/

РНК

ДНК

Биополимерлер

Биолполимер

ГЕТЕРОПОЛИМЕРЛЕР

ГЕТЕРОПОЛИМЕР

Мономер

Мономер

НУКЛЕОТИДТЕР

НУКЛЕОТИДТЕР

Фосфор қышқылы

А У

Г Ц

А Т

Г Ц

Фосфор қышқылы

Дезокси-

рибоза

Рибоза

Азотты негіз

Көмірсу

Фосфор қышқылы

Фосфор қышқылы

Көмірсу

Азотты негіз

Тасымалдаушы РНК

Рибосомалық РНК

Информациялық РНК

А Т

Г Ц

Т А

А - Т Т - А

Г - Ц Ц - Г

Т - А А - Т

ЦИТОЛОГИЯ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ

Жасуша теориясы туралы ұғымның тууы

Жасуша теориясының пайда болуы

Жасуша теориясының дамуы

Алғышқы рет тірі жасушаны көрген.

Протоплазманы ашты

Алғышқы микрос-коп «Жасуша» ұғымды енгізді

РОБЕРТ ГУК 1665ж

Жасуша бөліну арқылы пайда болады

ЯН ПУРКИ-НЬЕ 1839ж

РУДО-ЛЬФ ВИРХОВ 1858ж

Ядроны ашты 1831ж

Жасуша құрылыстың және дамудың бірілігі

Бір жасушалы ағзаны алғышқы рет көрген

РОБЕРТ БРОУН 1831ж

АНТОНИ ВАН ЛЕВЕНГУК 1680ж

КАРЛ БЭР

Жасуша теория-сын ашты

МАТТИАСШЛЕЙДН ТЕОДОР ШВАНН 1838-39ж

• II. Қаралатын сұрақтар:
• 1. Жасуша жарғақшасының құрылысы
• 2. Цитоплазма және оның органоидт е рі
• 3. Жасуша ядросы

Кластер

Мембрана

Цитоплазма

Ядро

Жасуша құрылысы негізгі 9 органоидтен және т.б тұрады. Олар:

• Ядро
• Ядрошық
• Рибосома
• Лизосома
• Митохондрия
• Гольджи жиынтығы
• Эндоплазмалық тор
• Мембрана
• Цитоплазма

ЖАҢА САБАҚ

Цитоплазма.

Цитоплазма – жасушаның ядросын қоршап жатқан қоймалжың зат. Оның түп негізін гиалоплазма түзеді. Гиалоплазма грекше “ hyalos ” - әйнек және “ plasma ” – түссіз масса деген мағананы білдіреді.

Цитоплазманың химиялық құрымы:

- түйіршікті денелер,

- нәруыздар,

- ферменттер,

- нуклеин қышқылдары

- көмірсулар

- АТФ.

Гиалоплазма – жасушаның барлық құрамдарын біріктіретін және бір-бірімен химиялық қатынасын қамтамасыз ететін орта.

Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасуша ға түскен бөгде заттарды ерітеді.

Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасуша да заттардың тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің жасуша дан шығарылуына қатысады.

Ядро - жасуша ның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б.эритроциттер (қан жасуша сы) мен тромбоциттерде (қанның пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасуша ның барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады.

Пластидтің түрі

Кездесетін жері

1.Хлоро пласт

Қызметі

жапырақта,жас өркенде

2.Хромо пласт

Фотосин тез

жемісте,гүл күлтесінде

3.лейкопласт

Жәндік

терді тозандандыру үшін еліктіреді,жемісті таратады

тамырда, түйнекте болады

қор заты ретінде жинақталады

Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасуша ларда болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасуша да ондаған, мыңдаған митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, жасуша ларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын тотықтырады.

ВАКОУЛЬДЕР - Өсімдіктер мен жануарлар клеткаларында болажы. Вакоуль – клеткалардың дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анық көріне бастайтын сұйықтық. Вакоульдерде ерітінді күйінде минералды тұздар, қант заттары, әр түрлі органикалық қышқылдар, пигменттер басқа да заттар шоғырланады. Вакоульдер жас клеткаларда өте ұсақ болады, ар қартайған сайын вакоульдер бір – бірімен қосылып, ірі вакоульдерге айналады.

РИБОСОМАЛАР - негізінен эндоплазмалық тop және ядро қабықшасының сыртқы қабатында орналасқан шағын денелер. Химиялық құрамы белоктан және РНК – ның қатысуында белок синтезі жүреді. Әр рибосома екі субьединицадан құралған. Біреуінің мөлшері 12х15 нм, екіншісінікі 8х15 нм. Белоктың синтезі жүрген кезеңде екі субьединицадан матрикалық РНК мен байланысады /т РНК/. Әдетте ол ортада магнийдің иондары болған кезде жүретін РНК – ның үстінде бірнеше рибосомалар орналасса, оларды полирибосима немесе полисома деп аталады.

Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос к үйінде, жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нөруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. Ол нәруыз синтезіне қатысады

Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасуша ның ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі.

1.Пиноцитоз

2.Фагоцитоз

1.Сыртқы қабықша

2.Цитоплазма

3.Ядро

4.вакуоль

5.Митохондриялар

6.Ядрошық

7.Цитоплазмадағы нәруыз, көмірсу, май тәрізді заттар

1.Цитоплазма

2.Вакуоль

3.Ядро

4.Пластидтер

5.Қабықша

Жануар жасушасының құрылысы

Микротүкшелер

Цитоплазма

Жасуша орталығы

Ядро

Ядро қабықшасы

Рибосомалар

Тегіс бетті эндоплазмалық тор

Митохондрия

Бұдыр бетті эндоплазмалық тор

Жасуша қабықшасы

Гольджи жиынтығы

Лизосомалар

Ядрошық

Жасуша бөлімдері

Цитоплазма

Ядро

Жарғақша

Қызметтері

қызметтері

Плазмалық жарғақша

Сыртқы қабаты

Тұқым қуалау

қасиеттері

қызметтері

Органоидтардың жүмысын реттеу

құрылысы

қорғаныш

тірек

Ядро мембранасы

поноцитоз

Зат алмасу

Ядро шырыны

фагоцитоз

тасымалдау

Зат алмасуды тездету

Ядрошықтар

Ыдырау өнімдерін шығару

хромосомалар

Жасуша

Жасуша органоидтары

Гольджи жиынтығы

Эндоплаз-малық тор

Жасуша орталығы

Лизосома

Митохонд-рия

Қызмет-тері

Қызмет-тері

құрылысы

Қызмет-тері

түрлері

Жасуша бөлінген кезде көмектесу

Заттарды ыдырату /ас қорыту жүйесі /

қуыстар

Энергияны синтездеу

Түйіршікті

түтікшелер

Тегіс

көпіршіктер

Қызмет-тері

Қызметтері

Заттарды сақтау

тегіс

Түйіршікті

тасымалдау

Көмірсулар-ды синтездеу

Көмірсуларды синтездеу

Улы заттарды шығару

Майларды синтездеу

Майларды синтездеу

Ақуыздарды синтездеу

1831

1938-1939

1898

1665ж

1945

1939

1958

1955

1736

• 1. 1665жыл? (Р.Гук микроскоп жасады)
• 2. 1831 жыл? (Р.Броун өсімдік жасушасының ядросын ашты)
• 3. 1938-1939 жыл? (Жасуша теориясының негізін қаланды)
• 4. 1898 жыл? (К.Гольджи гольджи жиынтығын тапты)
• 5. 1945 жыл? (К.Портер эндоплазмалық торды тапты)
• 6. 1839 жыл? (Ян.Пуркинье протоплазманы ашты)
• 7. 1858 жыл ?(Р.Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болады деген қорытынды жасады)
• 8. 1736 жыл ?(Ақуыз молекуласын Я.Беккори зерттеді)
• 9. 1955 жыл? (Де Дюв лизосоманы ашты)                          

•   «Сәйкестік тест» жауап бер у

1. Өсімдік жасушасында кездесетін органоид 1. Митохондрия

• 2. Ақуыз синтезі жүретін органоид 2. Пластид
• 3. Энергетикалық станция ролін атқарады 3. Эукариот
• 4. Ядросы бар ағзалар 4. Рибососма
• 5. Жасушаның қоймалжың ішкі ортасы 5. Хлоропласт
• 6. Жануар жасушасының сыртқы қабаты 6. Цитоплазма
• 7. Жасушаның негізгі бөліктері 7. Лизосома
• 8. Пластидтің түрі 8. Гликокаликс
• 9. Жасушаның ас қорыту жүйесі 9. Ядро шырыны, ядрошық
• 10. Ядроның құрамдас бөлігі 10. Жарғақша, цитоплазма, ядро

• 1 ) ядрошық 2 ) жасуша ядро 3) Рибосома 4) Везикула
• 5) Түйіршікті эндоплазмалық тор
• 6) Гольджи аппараты
• 7) Жасуша қабықшасы
• 8)Тегіс беті эндоплазмалық тор
• 9) Митохондрия
• 10) Вакуоль
• 11) Цитоплазма
• 12) Лизосома
• 13) Центросома

(Ә р топ өз жұмыстарын орындайды)

Биологиялық диктант

Мына сөйлемді толтырыңдар.

Ядроның негізгі сұйықтығы…………………………деп аталады. Онда ………………………… молекуласы орналасқан, мұнда тұқымқуалау ……………………………. жазылған.

Митохондрияны Р.Келликер алғаш зерттеп…………………. деп атады. Р.Альтман оны……….……, К.Бенда …………… деп атады. Гольджи жиынтығын …………. жылы ………….. ғалымы …………. тапқан. Оны ………………… деп атады. Лизосоманың құрамында ……………….. Ферменттері болады. Оларға………………………………………………… жатады.

Қазақтың үш жүзінің ДНҚ-да айырмашылық бар ма? Тақырыбында 3-топ постер қорғау.

Ия

Жоқ  Мүмкін

• 1. Жасушаны ашқан ғалым:
• А. Д.И.Ивановский
• В. Р.Гуг
• С . И.И.Мечников
• Д . Я.Беккори
• 2. Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмамен тікелей байланысқан ішкі қабаты:
• А. Плазмалемма
• В. Вакуоль
• С. Мембрана
• Д. Митохондрия
• 3. Жасушаның ядросын қоршап жатқан қоймалжың зат:
• А. Вакуоль
• В. Цитоплазма
• С. Мембрана
• Д. Гольджи жиынтығы
• 4. Эндоплазмалық торды 1945 жылы К.Портер электрондық микроскоптың көмегімен тапты:
• А. Тауық балапанының ұлпасынан
• В. Қан жасушасынан
• С. Қосмекенділерден
• Д. Сүтқоректілерден
• 5. Жасушаның “ас қорыту мүшесі “ дегеніміз:
• А. Гольджи жиынтығы
• В. Лизосома
• С. Ядро
• Д. Вакуоль

• 6. Жасуша мембраналары арқылы ірілеу келген түйіршіктердің өтуі:
• А. Пиноцитоз
• В. Фагоцитоз
• С. Сүзілу
• Д . Көбею
• 7. Өсімдікке жасыл түс беретін пластид:
• А. Лейкопластар
• В. Хромопласта
• С. Хлоропластар
• Д. Күн сәулесі
• 8. Жасушаның сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттан түзілген қандай органиод?
• А. Плазмалық жарғақша
• В. Митохондрия
• С. Цитоплазма
• Д. Ядро
• 9.Бельгиялық Де Дюв лизосомаларды қай жылы ашты?
• А. 1955 ж
• В. 1998 ж
• С.1958 ж
• Д. 1999 ж
• 10.Лизосома грекше қандай мағынаны білдіреді?
• А. Ерігіш зат
• В. Ерігіш дене
• С. Ерігіш ерітінді
• Д. Ерігіш бөлшек
•  

Бағалау.

Әр топ басшы

өз тобындағы

оқушыларды

бағалайды

• Бағалау. Әр топ басшы өз тобындағы оқушыларды бағалайды

• 1) «А» тобы
• «Жасуша құрылысының»- суретін салу.
• «В» тобы
• «Цитоплазма органоидтері»-кесте толтыру.
• «С» тобы
• «Ядроның құрылысы мен қызметі»-суреттері арқылы атауларына сәйкестендіру.
• 2) «Жасуша - қала», «Жасуша - завод» тақырыбында шағын әңгіме құрастыру;

Мына сөйлемдерді аяқтап, талдау:

• 1. Бүгінгі сабақта маған жаңалық болды...
• 2. Бүгінгі сабақта басты ой ... болды.
• 3. Менің ұсынысым...