ТуркменистанОмарХаям

Tema: Omar Haýýam

Togrul begiň we Çagry begiň ýolbaşçylygynda Seljuk türkmenleriniň Gaznalylary kül-peýkun edip, Horasanda tagta çykan ýyllarynda Ybraýym çadyrçynyň ogly boldy. Oňa Kyýaseddin Abulfath Omar Haýýam diýip at goýdular. Soňra ylymda we şygyr äleminde ol Omar Haýýam hökmünde meşhur boldy.

Omar Haýýam ýaşlygyndan ylma-bilime örän höwesli bolupdyr. Ýigrimi ýaşyndaka “Matematiki şekiller” diýen kitabyny ýazýar we bu kitap bilen ylymly adamlaryň arasynda tanalýar. Şeýle-de bolsa öz döwrüniň ylym ojaklary hasaplanan Buharada, soňra Yspyhanda bilimini artdyrýar  

Ýaş alyma Seljuk türkmenleriniň hökümdary Mälik şa howandarlyk edýär we Yspyhanda obserwatoriýa açyp berýär. Omar Haýýam töweregine ýaş alymlary jemläp, astronomiýany, matematikany öwredýär. Ol 1079-njy ýylda dünýäde iň anyk we kämil kalendary işläp düzýär.

Omar Haýýam astronomiýa, matematika, pelsepe ylmy, saz we beýleki ugurlar boýunça gymmatly eserleri döretdi. Onuň beýik alymlygyna uly sarpa goýýan alymlar oňa “Alymlaryň atasy” diýen belent ady dakdylar.

Omar Haýýam dünýä meşhur şahyrdyr. Ol rubagy žanrynyň deňsiz-taýsyz ussadydyr. Onuň rubagylary çeperçiligi, tematiki özboluşlylygy, halkylygy, many-mazmunlylygy bilen tapawutlanýar. Şahyr rubagylarynda ynsan mertebesini belende galdyrýar, söýgini, gözelligi hakyky durmuşy wasp edýär.

Şahyr rubagylarynda ynsan mertebesini belende galdyrýar, söýgini, gözelligi hakyky durmuşy wasp edýär.

Terkidünýäligi we göwnüçökgünligi ýazgarýar. Ýalançylyga, hilä we mekirlige, eden-etdilige garşy göreşýär. Göräýmäge ol meýi wasp edýän ýaly bolup dur. Aslynda şahyr içeni serhoş edýän meýi orta asyryň gaflat ukusynda ýatan adamlaryň serini oýarmak üçin ylham meýini içmegini ündeýär. Şeýdibem, durmuşy bolşy ýaly görmegi talap edýär.

Şahyryň rubagylarynda many-mazmunyň çuňlugy bilen bir hatarda, erkinlik we erkin pikir ýöretmek, aýyl-saýyl obrazlary döretmek, diliň baýlygyndan ussatlyk bilen peýdalanmak aýratynlygy bar. Şonuň üçinem oňa “Şahyrlaryň şasy” diýibem at dakdylar.

Seljuk türkmenleriniň hökümdarynyň baş weziri, şahyryň ýaşlyk ýoldaşy Nyzam al-Mülk haýynlyk bilen daşary ýurt içalylary tarapyndan öldürilenden soň, Omar Haýýam haja gitmek bahanasy bilen Yspyhandan gidýär. Ol haj zyýaratyny berjaý edip gelensoň, ömrüniň 20-25 ýylyny Nyşapurda ýaşap geçirýär. 1123-nji ýylda şol ýerde hem aradan çykýar.

.

Omar Haýýam diýip tanaýan şahyrymyzyň hakyky ady Abul-Fatyh Omar ibn Ybraýymdyr. Al-Jebr (Jebir) atly eserinde özüni şeýdip tanadýar. Goşgularynda we kitaplarynda ulanýan "Haýýam" onuň hakyky ady bolman, edebiýat äleminde özüne saýlan lakamydyr (pseudonym). "Haýýam" parsçada "çadyrçy" diýmek. Özüne bu lakamy saýlap almagy köpçülikdäki ýerini görkezmek bilen bagly. Ýagny, düşnükli dil bilen aýtsak: begzada, baý adam bolmandygyny, halkyň içinden gelen, halkyň adamydygyny görkezýär. Omar Haýýam 1048-1131 ýyllar aralygynda ýaşap geçipdir. Häzirki wagtda diňe şahyr hökmünde tanalýan Haýýam, döwrüniň alym we filosoflarynyň biridi.

Matematika, astronomiýa, fizika we metafizika ýaly ugurlar bilen baglanşykly 10-a golaý kitap we makala ýazdy. Kitaplary Ýewropa dillerine terjime edilip, üstünde işlän deňlemeleri ýüzlerçe ýyllap uniwersitetlerde ders hökmünde okadyldy. Haýýam Seljuklylar döwletiniň soltany Mälikşa tarapyndan Merwde gurulan obserwatoriýanyň başyna getirildi we Jelaly atly kalendar (Takvim-i Jelali) düzdürildi.

Gregorius kalendaryndan has takyk we amatly bolandygy görlüp, bu kalendar ulanylmaga başlandy. Biruni tarapyndan oýlanyp tapylan "suw terezisi" atly taslamasynyň üstünde işläp, durmuşa geçirdi we ylmy işlerde ulanyldy.